زن‌ها، دیوارها، درها

یکی از جذاب‌ترین ویژگی‌های یک داستان، رخدادی اپیفانیک است. رخداد اپیفانیک یعنی تجلی چیزی که قبلاً در مورد واقعیت نمی‌دانستیم و یکهو بر ما آشکار می‌شود. در بعضی آثار بزرگ لحظاتی اپیفانیک هست که یکی از شخصیت‌ها در اثر تجلی ناگهانی واقعیت، تغییر می‌کند. نه تغییری عادی، بلکه تغییری که زندگی او را به دو بخش قبل و بعد از آن تقسیم می‌کند. این لحظات اپیفانیک از آنجا که به اصالتی فکری گره می‌خورند، عمق پیدا می‌کنند و گاهی به لحظاتی تاریخی مبدل می‌شوند و نسلی را وادار به اندیشیدن و تغییر رویه می‌کنند. شاید خیلی از آدم‌ها در زندگی خود چنین لحظاتی را تجربه کرده باشند و چیزهایی برایشان به ناگهان فرو ریخته باشد و پرده‌هایی کنار رفته باشد که بعد از آن بازگشت به عقب غیرممکن بوده باشد. همه چیز در یک طرف این رخداد رنگ می‌بازد و در طرف دیگر به شکلی تازه نمایان می‌شود. دری بسته باز می‌شود. درست مثل لحظه‌ای که «نورا» در را باز می‌کند و می‌رود. در نمایشنامۀ «خانۀ عروسک»، ایبسن، این شخصیت را طوری از این رخداد عبور می‌دهد که گویی تنی را غسل تعمید می‌دهد. لحظه‌ای که نورا در را باز می‌کند و می‌رود، لحظه‌ای‌ست که به نورا و داستان او ختم نمی‌شود و پشت سر او زن‌های زیادی درها را باز می‌کنند و از لابیرنت‌های طراحی‌شده برای به بازی کشاندنشان بیرون می‌روند تا زندگی را به شکلی تازه و با تکیه بر نیروی خویش بیازمایند. نورا که در تمام طول نمایش زنی‌ست به‌ظاهر بوالهوس، در لحظه‌ای که فکرش را نمی‌کنیم، درست وقتی که از یک فروپاشی حتمی بیرون آمده، در عین ناباوریِ مخاطب در را باز می‌کند و می‌رود و این لحظه، لحظه‌ای تاریخی‌ست. لحظۀ طغیان علیه نظم موجود، علیه حفظ ظاهر، علیه هرچه مصلحت می‌خوانیمش. چه چیزی چنین طغیانی را در نورا ایجاد می‌کند؟ چرا در لحظه‌ای که از مهلکه گریخته، در لحظه‌ای که تمام مسائل‌شان حل شده و نجات یافته‌اند، چنین تصمیمی می‌گیرد؟ او برای برگشتن دوباره، به هلمر امید می‌دهد که اگر معجزه‌ای رخ دهد شاید آنها باز با هم زندگی کنند و همین نشان می‌دهد که چطور با تصمیم به طغیان ورق را به نفع خودش برگردانده است. او در را می‌بندد اما درهای زیادی پس از آن در تاریخ گشوده می‌شوند.
        

          عروسکخانه، فیلم سینمایی "کریمر علیه کریمر" را برایم تداعی کرد. در این فیلم روند سرخورده شدن زن در پیش داستان شکل میگیرد و در واقع ترک زندگی توسط زن، حادثه محرک فیلم است. همچنین فیلم بیشتر کنار مرد و فرزند ترک شده  قرار میگیرد. به نظرم این فیلم به عنوان یک مکمل برای نمایشنامه قابل مصرف است!
        

          می‌دانستم که آثار ایبسن مهم است، ولی فقط می‌دانستم مهم است و تا به حال اثری از ایبسن را نخوانده بودم تا بفهمم که خواندن ایبسن واقعاً مهم است.
مزیت این ترجمه به جز این که مترجمش جناب انور است مقدمه‌ای‌ست تحت عنوان «ایبسن شاعر» و «چند اشاره به چالش ترجمه»، که «ایبسن شاعر» شناخت خوبی از آثار ایبسن می‌دهد و «چند اشاره به چالش ترجمه» هم زمینه‌ای می‌شود برای تألیف و تدوین «زبان اشاره».
ایبسن شخصیت‌های مختلف نمایش را با بیان حالات و ویژگی‌های طبیعی انسان به خوبی و به مانند یک روانشناس روایت کرده است. اهمیت آثار ایبسن در این است که خلافکار و قهرمانان در درام‌های او تحت‌تأثیر شرایط اجتماعی رفتار می‌کنند و شرایط خانوادگی و تربیتی در رفتارهای آنان اثرگذار است.
        

          به نام او

یکی از بهترین نمایشنامه‌هایی که تا به حال خوانده‌ام خانه عروسک یا عروسکخانه هنریک ایبسن نمایشنامه نویس شهیر نروژی‌ست

پیش از این از ایبسن نمایشنامه جن زدگان که بیشتر با نام اشباح شناخته می‌شود را خوانده بود. آن نمایشنامه که چند سال پیش داریوش مهرجویی با اقتباس از آن فیلم اشباح را ساخته بود. نمایشنامه خوبی بود ولی عروسکخانه که باز هم  فیلمسارا ی مهرجویی بر اساس آن ساخته شده چیز دیگر‌یست. در یک کلام: فوق العاده

نمایشنامه در سه پرده نوشته شده است و برعکس اشباح نمایشنامه خلوت و کم‌شخصیتی ست داستان حول محور نورا شخصیت اول زن کار می‌چرخد. زنی که در طول این سه پرده با اتفاقاتی که برایش می‌افتد دچار تحول عظیمی می‌شود. تحولی که برگ برنده خانه عروسک است

یکی از نکات جالب در مورد نویسنده‌گان بزرگ قرن هجده و نوزده اروپایی این است که این بزرگان چقدر خوب شخصیتهای زن قصه‌های خود را می‌پرورانده‌اند این پرداخت خوب در بسیاری از موارد اعجاب انگیز است: آناکارنینای تولستوی،  مادام بواری فلوبر و نورای هنریک ایبسن و ...

خلاصه این نمایشنامه فوق العاده را حتما بخوانید. از این اثر ترجمه‌های متعددی صورت گرفته که یکی از بهترینهایش ترجمه آقای منوچهر انور منتشر شده توسط انتشارات کارنامه است که علاوه بر متن اصلی اثر چند مقاله خوب در مورد کارنامه هنری ایبسن است.

زیاده عرضی نیست
        

          نه آنقدر که آقای انور از خودش ستایش می‌کند ترجمه ستودنی بود و نه آن‌قدر که مرحوم زهرایی با آب و تاب تعریف می کرد کار با شکوه بود
        

          اینکه ایبسن در اون جامعه کوچیک و بسته 
با وجود اونهمه مخالفت و اعتراض به کارهاش 
این اثر رو خلق کرده ، خیلی جالبه 👌🏻
نمایشنامه عالیه و حتما فیلم سارا که مهرجویی از روی این نمایشنامه درست کرده رو هم ببینید 
        

          پدر و همسر نورا در تربیت او اشتباهات فاحشی مرتکب شده‌اند که غیرقابل بخشایش است. از طرفی همان پدر و همان همسر هم خودشان درست تربیت نشده‌اند که چنین رفتار اشتباهی را با نورا دارند و آن را بهترین رفتار می‌دانند.

نورا با فداکردن خود، مسئولیت زندگی را به تنهایی بر دوش گرفته و از این راز یعنی نجات زندگی خانواده و همسرش، به قیمتی گزاف و بدون اطلاع اطرافیانی که حق آنها است که با خبر باشند، لذت می‌برد.

اگر نورا جرات و جسارت آن را داشت که با پدر یا همسرش سخن بگوید و آنان را متقاعد سازد که این کار درست است، آن وقت دیگر مجبور نبود کار را پنهانی انجام دهد و فرد مقابل از او سوء استفاده کند و سال‌ها او را تحت ستم و آزار قرار دهد.

تمام آدم‌های این قصه از هم جدا و رهایند و هر یک در جزیره‌ای تنها زندگی می‌کنند و شاید بهتر باشد بگوییم که زنده‌مانی می‌کنند نه زندگانی! همه مغرورند و تنها خود و رفتار خود را درست می‌دانند و برای دیگران نقش بازی می‌کنند.

هر یک برای خود سرگرمی و اسباب‌بازی‌ای دارد که با آن مشغول است و به ویرانی پایه و اساس زندگی‌شان توجهی ندارند. درست مثل بچه‌ای که زیر پایش خالی شده و در حال افتادن در چاله‌ای است، اما همچنان غرق بازی با اسباب‌بازی و جقجقۀ خود است. 

از بین این افراد، خانمِ تازه‌وارد (دوست نورا) در دوستی صداقتش را ثابت کرد ـ هر چند به نظر می‌رسد، قدری خودخواهی هم با آن همراه بود ـ و سنگ تمام گذاشت و نورا را وادار کرد که با همسرش روراست باشد.
        

          برای باشگاه نمایشنامه خوانی ، یک بار دیگه این اثر زیبا مرور شد...
خانه عروسک بدون شک یکی از آثار ماندگار و تاثیرگذار در تاریخ ادبیات نمایشی جهانه... 
نمایشنامه ای که تا مدتها اجرا و حتی صحبت کردن درباره ش ممنوع بود...
خیلی ها معتقد بودند که باعث پر رو شدن زنها شده و در جهانی که به نقش زن اهمیت کمتری داده می‌شد،  نوشتن چنین نمایشنامه ای مثل کوبیدن یک سیلی بر صورت جامعه اون زمان بود...
نورا و بالطبع همه زنان جهان به اندازه مردها حق دارند ، نقشی که اون ها در زندگی ایفا میکنن از مردها اگر بیشتر نباشه کمتر هم نیست...
زن عروسک نیست ، برای ناز و نوازش کردن و یا حتی برای کتک زدن و تحقیر کردن نیست... زن یک انسانه و باید مثل یک انسان باهاش برخورد بشه...
اون هم سهمی از این جهان و جامعه داره که باید به این سهم احترام گذاشت...
در آخر اجازه بدید ایستاده برای ایبسن دست بزنیم...
زنده باد همه زنها و مادران این سرزمین...
زنده باد ایبسن
زنده باد تئاتر 
        

          یه کم زیادی شفاف و رو بودنش تو ذوقم می‌زد ولی از فمینیست بودن آقای ایبسن لذت بردم.
        

          "عروسک خانه "
داستان دقیقا داستانِ عنوان کتاب است. 
داستانِ نورا، دختری که مثل عروسک باهاش رفتار می‌شده.
خیلی فکر کردم که باید چه یادداشتی بنویسم  اما واقعیت اینه که باید فقط خواند و فکر کرد...
یکی از  موضوعاتی در ارتباط با ساختار نمایشنامه برام خیلی جالب بود و این بوده که  نمایشنامه در سه پرده و بسیار کوتاه نوشته شده، در پرده یک و دو یک چیزی خیلی تکرار میشد و اونم انتظار های همسر نورا از اون و طوری که دلش می‌خواست باشه بود و عنوان های متفاوتی که برای خطاب کردن نورا از آنها استفاده می‌کرد. اولش برام اینهمه تکرار عجیب بود آن هم برای یک نمایشنامه کوتاه اما وقتی به پرده ی سوم و آخر داستان رسیدم متوجه شدم کل این زمان ذهنم داشت برای این آماده میشد که در آخر تصمیمِ نورا رو تا حد زیادی درک کنم و تصاویر مغزش رو تصور کنم و با خودم بگم  مدت ها قبل ذهنش برای آن آماده بود.
        

          در یک سال اخیر (1402) بسیار از «عروسک‌خانه» شنیده بوده و بیشتر به دلیل مسائل زنان بود و این جمله که «ایبسن آن موقع (یعنی خیلی قدیم‌ندیم) این مسئله را دیده!» حتی تا صفحات آخر با خودم فکر کردم چرا این نمایشنامه این قدر محبوب و مهم است؟ شخصیت‌هایی به روال آثار کلاسیک اتفاقی بهم برمی‌خورند و آشنا درمی‌آیند که البته ایراد نیست و همیشه در آثار کلاسیک این قبیل اتفاقات بوده. یکی از اطلاعات و مسائل را همه نمایشنامه‌نویس در نمایشنامه می‌گنجاند تا اتفاقات پیش برود تا می‌رسیم به ضربۀ نهایی. واقعاً چند صفحۀ آخر شبیه یک ضربه است. برای من کمی مصنوع بود و جمیع اتفاقات من را به نتیجۀ نهایی نمی‌رساند و انگار ناگهان ایبسن این چرخش را به وجود آورده اما باز هم بسیار کارا و نفس‌گیر است. یعنی بعد از تمام کردن چند صفحۀ آخر با خودت می‌گویی: «عجب!» و ناگهان پرت می‌شوی در دورواطرافت و آدم‌هایی که شبیه نورا هستند و این باورنکردنی است! انگار به قول معروف یک‌هو بند دلت پاره می‌شود و آن حرفی که سال‌ها توی گلویت بوده را می‌گویی و حالا وقتی نمایشنامه را مرور می‌کنی چیزهای بیشتری دریافت می‌کنی. به شخصه فکر می‌کنم با دانستن پایان داستان خواندن یا دیدن نمایش تلخ‌تر خواهد بود. 
من به شخصه ترجیح می‌دهم به دلایلی سمت نشر بیدگل نروم و ترجمه‌های دیگر نمایشنامه را هم نخواندم اما فکر می‌کنم ترجمۀ خوبی داشت و یک‌دستی و پیراستگی باعث می‌شد درگیر دوباره‌دوباره خوانی نشوی.
        

          بعد از پایان کتاب برای دادن امتیاز شک داشتم، اما به خاطر این حجم از تفکر برانگیز بودن، واقعاً لایق 5 امتیاز هست.

میشه از جوانب مختلفی به این اثر نگاه کرد. از دید تاریخی باید یادمون باشه که ایبسن در ابتدای نهضت زنان بود و در زمانه‌ی او، زنان حق رای نداشتن و تعداد زیادی از مردان فکر می‌کردن که زنان از نظر خرد و عقل کم‌تر از مردان هستن. هر بار اینو میگم دوستام باهام مخالفت میکنن 😂 ولی به نظرم امروزه دیگه مردای زیادی این تفکر رو ندارن و حتی خیلی از مردان برای حقوق زنان می‌جنگن.

داستان کتاب فوق‌العاده بود. نمادهای مختلفی در این اثر هستن که هرکدوم به زیبایی نقش خودشون رو ایفا میکنن. در ابتدای نمایش‌نامه ما بحث بین زن و شوهر بر سر پول رو می‌بینیم که نماد کنترل‌گری مردان بر زنان با استفاده از پوله. پولی که دوطرف فرصت‌های برابری برای رسیدن بهش ندارن.
من این طور فکر می‌کنم که نورا و تولمر ساخته جامعه و فرهنگ زمانه خودشون هستن. جامعه از مرد میخواد که در خانه اقتدار داشته باشه و هر از گاهی این اقتدار رو به همسرش ثابت کنه، برای همسرش پول فراهم کنه و در عوض از زن هم میخواد که گوش به فرمان مرد باشه و مهم‌ترین وظیفش رو سرگرم کردن مرد و همون عروسک بودن بدونه و همون‌طور که تورالد دفعات متعددی بیان میکنه، زن باید اجازه بده شوهرش براش تصمیم بگیره و به جاش فکر کنه.
اوایل ازدواج، زمانی که نورا میخواد جون همسرش رو نجات بده و زندگیش رو حفظ کنه، با پنهان‌کاری و قرض کردن پول و با جعل امضا به اشتباهاتی دست میزنه. اشتباه بعدیش هم پنهان نگه داشتن این موضوع و دروغ گفتن در تمام سال‌های زندگی مشترکشونه. نورا اما از این گناه لذت می‌بره چون حس میکنه برای معشوقش حاضر شده حتی خودش رو آلوده کنه و برای همین با شوق از این کار به دوستش، کریستینا میگه. 
آیا نورا راه حل دیگه‌ای داشت؟ ما نمی‌دونیم در اون شرایط چه راه‌های دیگه‌ای بود، اما نورا میگه که سعی کرده حتی با لوس کردنِ خودش تورالد رو راضی کنه اما تورالد راضی نشده و در عین حال نورا میدونسته که تورالد به قرض کردن راضی نمیشه. یعنی واقعاًَ این اشتباهی بوده که نورا مجبور به انجامش شده و در برابر خودش راه دیگه‌ای نمی‌دیده.
وقتی تورالد از این موضوع عصبانی شد، من می‌تونستم درکش کنم. این که یه نفر سال‌ها بهت دروغ بگه و تمام زمان‌هایی که کنارت بوده رازی داشته که پنهانش می‌کرده، خیلی حس بدیه. هرچند تورالد در زمان عصبانیتش حرفای خیلی زشتی زد از جمله این که حتی اگه بمیری هم برای من فایده‌ای نداره. وقتی که نامه کروگستاد اومد و معلوم شد که قرار نیست اشتباه نورا برای تورالد هزینه‌ای داشته باشه، خیلی راحت ماجرا رو خاتمه داد و اون زمان بود که واقعاً ازش ناامید شدم. حتی ذره‌ای از این ناراحت نبود که نورا این همه مدت بهش دروغ گفته و پنهان‌کاری کرده. من این طور فکر می‌کنم که کلاً ارزش‌های اخلاقی برای تورالد بازیچه بودن و اون در اکثر جاها به فکر نفع و ضرر شخصی خودش بود. مثلاً وقتی نورا ازش می‌پرسه چرا کروگستاد رو اخراج کرده؟ تورالد از جرم‌های کروگستاد میگه ولی وقتی نورا اصرار میکنه کروگستاد رو ببخشه، میگه که موضوع اصلی اینه که کروگستاد اون رو "تو" خطاب میکنه و احترام جایگاه ریاست رو به تورالد نمیذاره. که نشون میده باز هم ارزش‌های اخلاقی برای تورالد اهمیت کمتری داشته و در بُن ماجرا به نفع شخصیش فکر می‌کرده.
علاوه بر اون تورالد به ازدواج به شکل تملک نگاه می‌کنه و می‌بینیم که حتی وقتی نورا از دوستاش میگه هم ناراحت میشه و حسادت می‌کنه.
حتی شخصیت‌های جانبی کتاب هم در جای خودشون خیلی جالب بودن و من داستان کروگستاد رو هم خیلی دوست داشتم. این که چطور وقتی راهی جلوی خودش ندید، درست مثل نورا به خلاف روی آورد و توسط جامعه بیشتر به سمت خلاف رونده شد به طوری که حتی بهش فرصت برگشت نمیدادن. و زمانی که زندگی بهش فرصتی داد، سعی کرد آب رفته رو به جوی برگردونه. من فکر می‌کنم درست مثل کروگستاد، این نقش‌ها هم توسط جامعه به نورا و تورالد قبولونده شده و اون‌ها هم پذیرفتنش. یعنی در واقع نه فقط نورا، بلکه تورالد و کروگستاد هم عروسک جامعه بودن. برای همین فکر می‌کنم باید به تورالد فرصت داده میشد، شاید که می‌فهمید. خود نورا هم گفت که تو این هشت سال حتی یه بار هم با هم جدی صبحت نکردن و این یعنی هردوشون به عروسک بودن نورا دامن میزدن.
یه تناقضی هم تو کتاب برام پیش اومد. در انتهای کتاب نورا میگه که درسته به عنوان همسر و مادر وظایفی داره اما نسبت به خودش هم وظایفی داره، وظایفی که تا اون زمان نادیده گرفته بود. اما وقتی تورالد میگه که نمیتونه به خاطر نورا شرفش رو فدا کنه، نورا ناراحت میشه. به نظرم این ناراحتی طبیعی نیست و همون طور که نورا گفت، بخشی از وظایف تورالد نسبت به خودشه. البته هنوز در این مورد دو به شکم و به جمع‌بندی برای خودم نرسیدم.
به نظرم پرده آخر که نورا ناگهانی خونه و زندگیش رو ول کرد خیلی خیلی غیر قابل باور بود. هرچند این طغیان نمادینه ولی خب در واقعیت هیچ زنی که در این حد ضعف فکری داشته باشه و وابسته به شوهرش باشه، نمیتونه ناگهانی خونش رو ول کنه. و اصلاً جدای از اون بحث، بچه برای یک مادر خیلی ارزش‌مندتر از اونیه که بخواد همین طوری ولش کنه و حتی برای بار آخر نبیندشون... اصلاً متوجه نشدم نورا چطور تونست انقدر سنگ‌دلانه بچه‌هاشو ول کنه؟ به نظرم با توجه به شخصیتی که در اول داستان ازش دیدم، چنین چیزی امکان‌پذیر نیست. درسته که باید از تورالد جدا میشد و تورالد لایق این ترک شدن بود و نورا هم باید از نو به نقشش در جامعه و خودش فکر میکرد. اما بچه‌ها چه گناهی کردن؟ این وسط بزرگ‌ترین قربانی اون‌ها هستن که باید به گناه ناکرده مجازات بشن. این به هیچ وجه قابل توجیه نیست و کاش افراد توجه کنن وقتی بچه‌ای به دنیا میارن، در برابرش مسئولن.

مهم‌ترین جمع‌بندیم اینه که درسته که نورا بچه است و کاراشو بدون فکر انجام میده؛ اما این بی‌عقلی، معلول پدر و شوهریه که همیشه ازش مراقبت می‌کردن، چیزی بهش یاد نمیدادن و تنها توقعشون از نورا اطاعت بدون فکر و از روی جهل بود و این که نورا بذاره اونا براش تصمیم بگیرن که چطور فکر و رفتار کنه. همین موضوع عاقبت ضربه بزرگی به تورالد وارد میکنه و دودش به چشم خودش میره. از توان‌مند بودن زنان و رعایت حقوق انسانیشون، نه فقط زنان، بلکه مردان و تمامی جامعه بهره‌مند میشن و واقعاً باید به این موضوع اهتمام ورزید.

پ.ن.۱: فکر می‌کنم باید مدتی بعد باز هم این کتاب رو بخونم و دربارش فکر کنم.
پ.ن.۲: خیلی ممنون از باشگاه نمایشنامه‌خوانی و آقای خطیب برای معرفی این اثر ✨
        

          1879

نمایشنامه‌ای که مهر سکوت بر دهانم کوفت.


تا تهش رو خودتون بخونید...
        

          چون اولین تجربه‌ام از نمایشنامه خوندن، این کتاب بود؛ شاید نحوهٔ امتیاز دهی‌م صحیح نباشه و صرفا طبق علاقهٔ شخصی‌م از داستان و نحوهٔ پیشروی آن باشد.
نویسنده توانسته بود با یک «نمایشنامه» که سه پرده دارد، و با تعداد اندکی از شخصیت ها، معضل و مشکلی که می‌خواسته را  به خوبی نشان بدهد.
فقط می‌توانم بگویم انتخاب چنین راهی، آن هم بعد از اینکه در ظاهر همه چیز ختم به خیر شده، ولی در حقیقت هیچ چیز پایه ی مستحکمی ندارد، شهامت خیلی بزرگی می‌طلبد...
        

          دومین نمایشنامه‌ای که از ایبسن خوندم و عجب چیزی هم بود. چیزی راجع به داستان نمی‌گم برای کسایی که با اسپویل مشکل دارن. باید خودتون بخونین حظ ببرین.
کاش فرصتی پیش بیاد نمایش این اثر رو هم ببینم
        

          نمایشنامه خوبی بود. شاید بهتر از هر کتاب و دوره آموزشی‌ای، به این آسیب در زندگی مشترک پرداخته بود. نمایشنامه خواندن برایم جذاب تر از همیشه شده.
        

          کارها ایبسن همیشه در نوع خودش ساختارشکنند. او  در این نمایشنامه سراغ کاری زنانه رفت.
        

          نمایشنامه شاهکار و بزرگی که کل اروپا و جهان رو تکون داد.
        

          نوشتن یک مرور خوب بر یک رمان، نمایشنامه یا جستار، کار من نیست. چون نه می‌توانم درمورد محتوای روایت داستانی چیزی بگویم (اسپویل می‌شود و خلاف قواعد حرفه‌ای است.) و نه توانایی ارزیابی هنری یک اثر را دارم؛ مخصوصا این اثر ایبسن را‌.
صرفا می‌توانم از حس و حالم بگویم و حواشی‌اش.
حین خواندن پرده آخر این نمایشنامه حس کردم دارم وقایع را با چشم خودم می‌بینم. اضطراب و ترس شخصیت اصلی داستان را با تمام وجود حس می‌کردم و دوست داشتم با نورا همدردی کنم.
با اینکه نقطه‌ی کلیدی این نمایشنامه، مربوط به زنان و جنبش آنان است اما حس می‌کنم همه‌ی ما در سطوح مختلفی ممکن است عروسکِ دیگران باشیم. ایبسن خاطرات متعددی را برایم تداعی کرد.
این نمایشنامه جزو آثاری است که  پیشنهاد می‌کنم رفقایم در ابتدای زندگی مشترک حتما آنرا بخوانند (در کنار سعادت زناشویی تولستوی).