بیضایی ذهنم، مساوی بود با مسافران و سگ‌کشی. آثاری با اجراهای نمایشی و فیلمنامه‌ای وزین و سنگین. به مناسبتی قلاب نگاهم به مرگ یزدگرد گیر کرد. خاطره خوبی از ساسانیان و هخامنشیان و دسته‌بیلیان تاریخ، به سبب درس تاریخ ایام مدرسه نداشتم و می‌خواستم صرفا اجرای تئاتری‌اش را ببینم اما چه متنی! چه تعلیقی! چه کششی! چه توصیفاتی!
کتاب لاغر اندام است به قد و قامت؛ راحت‌الحلقوم است به کام.

از هرگونه پیشنهاد برای ادامه مطالعات در اتمسفر بهرام خان بیضایی استقبال می‌کنم.
        

          نمایشنامه، داستان یزدگرد سوم آخرین پادشاه ساسانی است که از جنگ مسلمانان به مرو می گریزد و در آسیابی پناه می گیرد. داستان از زبان آسیابان، زن آسیابان و دختر ایشان بیان می شود که روایت هر کدام متفاوت با دیگری است. سردار سپاه، سرکرده ی سپاه و یک موبد نیز از دیگر  شخصیت های موجود در این نمایشنامه است.  کلام در این نمایشنامه بسیار قوی  و روان و از قدرت تصویرپردازی بسیار بالایی برخوردار است.

نکته جالب توجه این است که این نمایشنامه ی کوتاه و موجز از جایی شروع می شود که جسد شاه در خانه ی آسیابان پیدا می شود و به حوادث قبل و علت فرار شاه و جنگ با اعراب و غیره کاری ندارد و در حقیقت همان مجلس شاه کشی و شیوه ی مرگ یزدگرد سوم ساسانی نقطه ی اوج داستان است که در همان ابتدا مطرح شده است.
        

          داستانی به شدت جذاب و پر از جملات قصار 
نوشته عجیب آقای بیضایی و با فیلمی عالیتر از اون 
        

          🎞 فیلم مرگِ یزدگرد با نمایش این نوشته آغاز میشود«پس یزدگرد به سوی مرو گریخت وبه آسیابی درآمد،آسیابان اورا در خواب به طمع زر ومال بِکشت»
تاریخ!
🔻این علامت تعجب بعداز تاریخ یعنی دراین روایت مرگ یزدگرد شک وشبه وجود دارد؟! ومتقن نیست!وروایاتی متفاوت ونه یک روایت در این فیلم بیان خواهد شد آنهم به زیبایی هرچه تمامتر.
داشتن تکنیک راویان نامطمئن در این فیلم راشومون را برایم تداعی کرد ولی این کجا وآن کجا!!!حاصل تلاش جنابِ بیضایی یک سروگردن بالاتر از کوروساوا درآمده است.
احتمالا همه ما پس از دیدن فیلمی تاریخی از خودمان پرسیده‌ایم که آیا واقعا تاریخ همینطور بوده است؟!!!در فیلم مارمولک آقای کمال تبریزی دیالوگی داشت که به تعداد آدمهای روی زمین راه برای رسیدن به خدا هست،اینجا باید گفت به تعداد آدمهای روی زمین روایت وجود دارد برای یک واقعه تاریخی.
فیلم محصول سال ۱۳۶۰ اثر فیلمساز برجسته کشورمان بهرام بیضایی است. این اثر ابتدا در سال ۱۳۵۸ به صورت نمایشنامه در اجرا شده و سپس بیضایی تصمیم به تولید فیلم براساس آن گرفت.فیلم همانگونه که از عنوانش پیداست، به ماجرای کشته‌شدن یزدگرد سوم آخرین پادشاه ساسانی می‌پردازد. به روایت تاریخ یزدگرد پس از شکست‌های پیاپی از سپاه اعراب به سمت شمال شرقی کشور گریخت، درحالی‌که سپاه دشمن در تعقیب او بود. در نزدیکی مرو او خسته و از رمق افتاده به آسیابانی پناه برد، و آسیابان به طمع دستیابی به سکه‌های طلایش او را کشت. اما بیضایی روایتی دیگر از این ماجرا دارد.
🎭نمایشنامه مرگ یزدگرد:داستان از بسط و گسترش دادن  یک‌روایت تاریخی تشکیل شده است.روایتی که بهرام بیضایی آنرا با نمایشنامه اش رد میکند.
🔻بازیگران نمایشنامه به دو گروه مشخص و مجزا تقسیم شده‌اند. گروه اول جویندگان شاه(سردار و سرباز و موبد) گروه دوم راویان مرگ شاه(آسیابان، زن و دختر او است که برای هیچ‌کدام نام درنظر گرفته نشده است).نمایشنامه تنها یک صحنه دارد همان فضای بسته آسیاب،تمام نمایشنامه دریک شب اتفاق می افتد ویک واقعه را دنبال میکندآن هم چگونگی مرگ یزدگرد سوم آخرین پادشاه ساسانی.
🔻دسته‌ جویندگان شاه وارد آسیاب می‌شوند،پیکر بی جان شاه بر روی زمین است و آسیابان به‌همراه همسر و دختر جوانش بر کنار پیکر مویه می‌کنند. آنان آسیابان و خانواده‌اش را به جرم قتل شاه محاکمه می‌کنند. اما آن سه روایت‌های متناقضی از واقعه را نقل می‌کنند.درحین روایت کردن جای راویان ونقش ها عوض میشود تبادل نقش‌ها که پی‌در‌پی میان آسیابان، زن و دخترش صورت می‌گیرد،تبادل نقش‌ها چنان آرام شکل می‌گیرند، که تماشاگر آن را «طبیعی» می‌پندارد، اول بار شاه در ذهن دختر حلول می‌کند- یک کلمه کافیست او از نقشی به نقش دیگر فرو رود.ابتدا گفته‌می‌شود شاه خود می‌خواست کشته‌شود و آنان را به قتل خود تحریک می‌کرد. سپس گفته می‌شود شاه آسیابان را کشته و لباس‌هایش را با او عوض کرده، و گریخته‌است. آن‌گونه که سرداران دچار تردید می‌شوند، زیرا آنان چهره شاه شاهان را ندیده‌اند. آنان فکر می‌کنند آسیابان همان شاه است در لباس مبدل. پس از او می‌خواهند ردای شاهی برتن کند تا ببینند بر قامت او سازگار است یا نه.
در ادامه با روایت‌های متناقض معلوم می‌شود شاه که به آسیابی محقر پناه آورده، همانجا به دختر جوان آسیابان تعرض کرده، و قصد فریفتن همسر آسیابان را هم داشته‌است. عاقبت سردار و موبد همراهش به این نتیجه می‌رسند که آن پیکر بی‌جان متعلق به شاه نیست، بلکه دزدی فرومایه بوده که لباس شاهی را از جایی گیر آورده و برتن کرده‌است. آنان آسیابان و خانواده‌اش را رها می‌کنند، و درحالی‌که سپاه اعراب در همان نزدیکی در حال پیشروی است، آسیاب را ترک می‌کنند.  
🔻شیوه بیان روایت‌های متفاوت که متأثر از برداشت و طرز فکر و شخصیت سه راوی داستان یعنی آسیابان، همسر و دختر است که هرکدام علاوه بر ایفای نقش خود، یک بار هم در نقش شاه ظاهر شده، و تلقی خود از شخصیت شاه را به تصویر می‌کشند، همه و همه دست به دست هم داده‌اند تا مرگ یزدگرد را به اثری ماندگار که ارزش چندبار دیدن را دارد، تبدیل کنند.
🔥قلمِ پرقدرت نویسنده تنها به خلق دیالوگهای با صلابت وپرطمطراق واستفاده از واژه‌های کهن فارسی ختم نمی‌شود بلکه اصول زبان‌شناسی تاریخی را هم وارد متن می‌کند و در بسیاری از جمله‌ها، تغییرات دستوری واضحی را در جمله‌های کارکترها می‌بینیم.که به شخصیتشان وجایگاهشان همخوانی دارد.
سراسر نمایشنامه پراز  است از دیالوگهای جذاب که اگر بخواهیم میتوانیم دهها بریده از آنها را منتشر کنیم.
        

          اصلاً فکر نمی‌کردم از کتاب خوشم نیاد و برام معمولی باشه!
اما وقتی نمایشنامه رو خوندم، هیچ چیز خاص و درخشانی درش ندیدم :( شاید برای همون دوران مناسب بوده و یا شاید این منم که نمی‌تونم درخشش اثر رو ببینم.
به هر حال برام شبیه نمایشنامه‌های سارتر بود. شعاری و دیالوگ‌های قصارِ زیاده از حد. گویا قسمتی معروف از کتاب در باب این است که رعیت از پند سیر است و بر نان گرسنه؛ انقدر این مطلب را با عناوین مختلف دیده و شنیده‌ام که شنیدن مستقیم و شعاری‌گونه‌اش از شخصیت زن در نمایشنامه لطفی برام نداشت.
دو قسمت رو اما خیلی دوست داشتم. یکی نیایش آخر داستان و دیگری هم جایی که سردار خواست از تازیان بپرسند «ویرانه چرا می‌سازند؟ آتش چرا می‌زنند؟ سیاه چرا می‌پوشند؟ و این خدایی که می‌گویند چرا چنین خشمگین است؟»
تکنیک استفاده شده از نظر تئوری جالب بود اما زمانی که در متن به کار رفت، برای من تا حدی تصنعی شد. بعد که فیلم ساخته‌شده رو دیدم از بازی خوب و به دور از تصنع بازیگران واقعاً متعجب شدم!
زبان استفاده‌شده در متن هم با وجود شبه کهن بودن بسیار روان است که نشانه‌ی تسلط بیضایی بر زبان پارسی است.
        

          مرگ یزدگرد نمایشنامه‌ی درخشان بهرام بیضایی در مورد یزدگرد آخرین پادشاه ساسانی ست که از دست تازیان فرار کرده و به آسیابی می‌گریزد. در آسیاب، آسیابان، همسر و دخترش هستند. سردار و موبد و دیگران از پی پادشاه به آسیاب میرسند و با جسد مردی روبرو میشوند و داستان از اینجا شروع می‌شود. موبد و سردار دست به بازجویی و برپایی دادگاه برای خانواده‌ی آسیابان می‌کنند و در طول نمایشنامه چند روایت از مرگ جسد از زبان خانواده آسیابان بیان میشود و در آخر حقیقت مشخص خواهد شد. دیالوگ های بی نظری توی این نمایشنامه هست که چند تاشو اینجا می نویسم
«
زن: چنین کاری هرگز راهزنان با ما نکرده‌اند
پادشاه (دختر): تو پادشاهان را با راهزنان یکی می‌کنی؟
زن: راهزنان بر تنگدستان می‌بخشایند و پادشاهان نه
»

«
آسیابان: هرچه ما داریم از پادشاه است.
زن: چه می‌گویی مرد! ما که چیزی نداریم.
آسیابان: آن نیز از پادشاه است.
»

«
زن: پندنامه بفرست ای موبد، اما اندکی نان نیز بر آن بیفزای، ما مردمان از پند سیر آمده‌ایم و بر نان گرسنه‌ایم.
»

«
این شوخی نامردان است که امید می‌دهند و سپس باز پس می‌گیرند و بر نومیدشدگان از ته دل می‌خندند
»
        

          از این شاهکار چی بگم آخه؟
غوغاست غوغا...
        

          بسم الله الرحمن الرحیم 

... پس يزدگرد به‌سوی مرو گریخت و به آسیایی درآمد. آسیابان او را در خواب به طمع زر و مال بکشت...

 سطر بالا را تاریخ می‌گوید. بهرام بیضائی هم شروع میکند به کار:
آسیابی نیمه تاریک. جسدی روی زمین افتاده. بالای سرش موبد در حال زمزمه. آسیابان ایستاده بی حرکت با چهره ای وحشت زده. و زن او که بر میخیزد و دخترش که جیغ میکشد.

این صحنه آغازین است. مجلس شاه کشی است. شاه بی جان است و سردار میگوید آسیابان باید کشته شود.
 موبد(فرد روحانی در آیین زرتشت) که در حال زمزمه برای روح پادشاه است تا آرام گیرد و سرکرده ای که به سرباز میگوید تا دار را آماده کند هم با رای سردار موافقند.
سردار میگوید: تو کشته خواهی شد، بی درنگ! اما نه به این آسانی؛ تو به دار آویخته می‌شوی_ هفت بندت جدا، استخوانت کوبیده، و کالبدت در آتش! همسرت به تنور افکنده می‌شود؛ و دخترت را پوست از کاه پر خواهد شد...

این ها فقط دو صفحه اول نمایشنامه است. بهرام بیضائی ۶۰ صفحه مینویسد. قوی و با شکوه. خلاق است و همین خلاقیت است که لذت خواندن را دو چندان میکند. کتاب ادبیات کهن است و هم ادبیات امروزی. گویی ترکیب شده.

 در صفحات مرگ یزدگرد به دنبال تاریخ نباشید. درست است که نویسنده از تاریخ استفاده کرده اما هدف انتقال تاریخ نیست. بلکه هدف خلق اثری ادبی است که بیضائی هم خوب بلد است.
        

          نمایشنامه خوانی گزینه آخر من است برای مطالعه کردن اما از آنجاییکه تعریف این اثر را زیاد شنیده بودم سراغش رفتم. چند ماهی‌ست که مشغول بیهقی‌خوانی هستم برای همین نگارش و زبان کتاب برایم جذاب و خواندنی بود. محتوا که معلوم اما فرم و ارائه آن بسیار هنرمندانه به نمایش در آمده است.نیمه‌های کتاب خواب از سر خواننده می‌پرد و او را برای ادامه هشیار می‌کند.
        

          بهترین نمایشنامه‌ی فارسی ای که تا به حال خوندم.
        

          از بهترین نمایشنامه های فارسی. چندین بار خوندمش و هیچوقت تکراری نمیشه. دیگه بعدش دیوانه وار فقط بیضایی میخوندم. پیشنهاد میکنم فیلمش رو هم حتما ببینید و لذت ببرید از بازی بینظیر سوسن تسلیمی.

        

          بدون شک بزرگترین اثر استاد بيضائی...
        

          نمایش نامه زیبای مرگ یزدگرد اثر بهرام بیضایی که در مورد کشته شدن یزدگرد آخرین پادشاه ساسانی توسط یک آسیاب بان است. در این نمایش نامه به خوبی به سیستم طبقاتی و فساد شاهانه و اختلافات طبقاتی و ظلم اجتماعی پرداخته شده

The beautiful play The Death of Yazdgerd by Bahram Beizai, which is about the killing of Yazdgerd, the last Sassanian king, by a miller. In this play, the class system and royal corruption and class differences and social oppression are well addressed
        

          دیدنش فیلمش بعد از خوندن کتاب میتونه خیلی به فضاسازی کمک کنه
        

          مرگ یزدگرد را تمام کردم. کتاب/ نمایشنامه نیم‌روزه را یک هفته زمان گذاشتم. روزی چند برگ. انگار که شربت عسل باشد و ناگهانی خوردنش، حیف و میلش کند. بعد از سال‌ها نمایشنامه می‌خواندم، شاید بعد از نوجوانی. و هر بار با دیدن جمله‌ای، تعلیق و کششی که بیضایی ایجاد می‌کرد، بازی خوردن را می‌دیدم. این‌که آدمی باشد انقدر باهوش که بتواند در نمایشی حداکثر یک ساعته با فکر مخاطب بازی کند و میخکوبش کند هر بار شگفت‌زده‌ام می‌کرد. بیضایی به نظرم استاد گول زدن و دست اندختن مخاطب بود و در جهانی که ساخته بود، خود بازیگران هم بازی می‌خوردند و انگار همه مثل موم در دستش بودند. که خودشان هم از مغز و فکرشان بی‌خبرند. بیضایی خدای قادر نوشته خودش است و عروسک‌ها را روی صحنه به نخ کشیده و هر طور دلش بخواهد می‌چرخاند. و گاه اجازه می‌دهد که عروسک‌هام طغیان کنند، حرفی بزنند، حرکتی کنند و احساس کنند که رها شده‌اند. و در عین احساس آزادی، ناگهان بندی را بکشد و باز یاد شخصیت‌ها بندازد که اختیاری از خود ندارند.
مرگ یزدگرد تعریف کردنی نیست. شاید بشود گفت شربت عسل، یا که عرصه خلق کارگردان، یا نمایشنامه‌ای فاخر و دلچسب یا هر توصیف دیگری، اما تعریف کردنش توانی می‌خواهد که من ندارم. سهل و ممتنعی که فقط باید نشست، دست زیر چانه نگاهش کرد و بعد تن داد به سال‌ها فکر کردن و حظ کردن و عاجز شدن از این توانمندی.
جاوید مانده‌اید آقای بیضایی که قدمی بلند در ادبیات و هنر این مرز برداشتید.
        

          داستان ساده‌ست و از یک اتفاق تاریخی نشأت می‌گیره... اما هنر بیضایی از جایی شروع می‌شه که شخصیت‌ها به نقل وقایعی می‌پردازن که به مرگ یزدگرد منتهی شده و خودشون اون رو بازی می‌کنند و هر کدوم به تناسب موقعیت نقشی رو برعهده می‌گیرند. نمایشنامه خیلی ادیپ‌وار مرحله به مرحله خودش رو باز می‌کنه و بخشی از حقیقت رو برای مخاطب روایت می‌کنه و این باعث می‌شه که هر بار مخاطب مواجهه‌ای گرم‌تر با ادامه‌ی داستان داشته باشه. ادبیات بیضایی هم که فوق‌العاده‌ست و به تناسب از واج‌آرایی استفاده کرده بود.
        

          به نام خدا
روایت‌های متفاوت، بالاخره شاه چگونه کشته شده است؟

مطالعه این نمایشنامه یکی از شیرین‌ترین نمایشنامه‌هایی بود که تا به‌حال خوانده‌ام.

بهرام بیضایی در این نمایشنامه به‌خوبی و هوشمندانه از دیالوگ‌هایی استفاده کرده است که انسان را به وجد می‌آورد. خواندن دیالوگ‌ها در ظاهر کمی خوانش‌شان سخت بود، اما وقتی توی عمق دیالوگ‌ها فرو میروی، شیرینی‌شان را بر زبانت میچشی. چقدر آقای بیضایی توی نگارش ماهر هستند. 

تا حالا آثار بهرام بیضایی را نخوانده بودم و این نمایشنامه اولین کاری بود که از ایشون خوانده‌ام. و چرایی خواندن این اثر ارزشمند هم برمی‌گردد به باشگاه نقل روایت. در دوره مطالعه جدید این باشگاه، این اثر فاخر را معرفی کرده بود تا آن را مطالعه کنیم. دلیل انتخاب هم به‌زعم من روایتی‌های متفاوتی بود که در این کتاب نگارش شده است. روایت‌هایی از قتل شاه و از زوایای متفاوت.

این نمایشنامه را باید با دقت خواند. بدون هیچ حواس‌پرتی. باید وقتی که مطالعه میکنی توی دیالوگ‌ها فرو بروی. وگرنه گیج‌ میشی. خودم این نمایشنامه را ۲ بار مطالعه کردم و بار دوم روایت‌های متفاوت را فهمیدم. چونکه روایت‌ها در این نمایشنامه چرخشی هستند. یک بار آسیابان می‌شود پادشاه و بار دیگر زن. و زن می‌شود آسیابان و آسیابان می‌شود زن. دختر بار بعد می‌شود شاه. اینگونه چرخشی روایت‌ها تغییر می‌کند. این موضوع بار اول گیج کننده بود و وسط‌های نمایشنامه نفهمیدم که چی شد. یک بار زن که از زبان پادشاه روایت میکرد، بار دیگر تغییر می‌کرد و با خود میگفتم که چی شد؟ تا می‌آمدم و می‌فهمیدم که قضیه از چی قرار است، نقش‌ها دوباره تغییر می‌کرد. به‌خاطر همین دوباره آن را خواندم. اما لذتی که بار دوم این نمایشنامه را مطالعه کردم، هنوز بر زبانم است. 

انگار که این نمایشنامه، یک فیلم سینمایی هم از آن اقتباس شده است. بر همین اسم کتاب. خود آقای بیضایی هم آن فیلم را کارگردانی کرده است. حقیقتا فیلم را تماشا نکرده‌ام، نمی‌دانم شاید هم تماشا کنم در آینده. ولی من خواندن متن را بیشتر ترجیح می‌دهم تا بنشینم ۲ساعت فیلم تماشا کنم. 

اما بهرام بیضایی در این نمایشنامه به چه موضوعی پرداخته است؟ اسم کتاب، فاش می‌کند درون‌مایه نمایشنامه را. مرگ یزدگرد. 

یزدگرد بعداز حمله اعراب و شکست خوردن ساسانی‌ها از آنها، فرار می‌کند و در آسیابادی کشته می‌شود. روایت‌های متفاوتی هم در تاریخ وجود دارد که از نحوه مرگ یزدگرد نوشته شده است. و آقای بیضایی هم در این نمایشنامه این موضوع را با درایت هوش خود آن را وصف می‌کند. همون روایت چرخشی که در بالای متن ذکر کرده‌ام. تکنیک بازی در بازی، به این نوع روایت چرخشی گفته می‌شود.

این روایت‌های متفاوتی که در این نمایشنامه ذکر می‌شوند تاحدودی متناقض هستند. حتی به‌گونه‌ای که در یک جایی از این نمایشنامه، شاهی که مرده است را می‌گویند این خود آسیابان است و این مردی که اینجا حاضر هست، پادشاه هستش! آخر نفهمیدم که شاه چگونه کشته شد. البته خورده‌ای هم از آقای بیضایی نمیگیرم.

بیضایی با روایت‌های متفاوتی که در این نمایشنامه بکار برده است، میخواسته نشان بدهد که هنوز و هنوزه این روایت‌ها متفاوت است و هیچ قطعیتی نیز از نحوه کشته شدن شاه وجود ندارد. 

یک پادشاه در یک آسیابان کشته شده است‌ و حالا سرکرده و سردار و موبد به محل کشته شدن شاه آمده‌اند تا کسانی که باعث مرگ شاه شده‌اند را مجازات کنند. و سرباز هم بیرون مشغول است تا گوری بکند و داری را آماده کند، تا مجازات انجام شود. حالا آسیابان و زن و دختر با روایت‌های متفاوتی که به این افراد می‌دهند، تلاش می‌کنند که بتوانند از این مخمصه‌ای که گرفتار آن شده‌اند نجات بیابند. و در آخر نمایشنامه تازیان می‌آیند و محاکمه هم نیز پایان می‌پذیرد.

در این نمایشنامه دیالوگ‌هایی که بین شخصیت‌ها رد و بدل می‌شود، در بعضی از جاها اشاره‌‌‌‌هایی دارد و کنایه‌هایی می‌زند. در ادامه و بخش آخر یادداشت بعضی از این دیالوگ‌ها را می‌آورم و تحلیلی هم از آن ارائه می‌دهم.

""سردار: بگو ای آسیابان پسر مرده، پس تو از پادشاه کینه‌ی پسرت را جستی!
آسیابان: آری، انبار سینه‌ام از کینه پر بود. با اینهمه من او را نکشتم. نه از نیکدلی، از بیم""
در اینجا اشاره‌ای به این دارد که مردم یک کشور سینه‌ای پر از درد و کینه از پادشاهان خود دارند، و پادشاهانی که ظلم به مردم می‌کنند و مردم هم تن به این خواسته ظالمانه می‌دهند. نه به‌خاطر اینکه از خاطر مشروعیت اون نظام سیاسی حکومت باشد، و یا اینکه عاشق چشم و ابروی پادشاه هستند، بلکه به خاطر ترسی که از پادشاه و تنبیه‌هایی که پادشاه بر آنها تحمیل می‌‌کند. آسیابان در اینجا می‌گوید که من پادشاه را نکشتم، نه به‌خاطر اینکه نیکدل هستم، بلکه به‌خاطر ترس. در این دیالوگ‌، اشاره‌ای به این دارد که اگر مردم یک حکومت ظالم، ساکت هستند و چیزی نمی‌گویند، به‌دلیل‌ ترس است.
......
""زن (در نقش پادشاه): دیوانه؟ ها، آهای _ آی. آری دیوانه. سپاه من، آن انبوه پیمان شکنان، هنگام که به پشتگرمی ایشان به‌انبوه دشمن تاختم به‌من پشت کرد و گریخت، موی من سپید نبود ای مرد تا آن هنگام که بی‌کسی ناگاه چنین تنگ مرا در خود بفشرده بود. ترس من چنان بزرگ بود که سپاه تازیان از هول آن شکافت و راه بر من گشود.
آسیابان: می‌شنوی، او از دوستان می‌گریزد، نه دشمنان.""
در اینجا اشاره‌ای به این دارد که اگر یک نظامی هم فرومیپاشد، نه به خاطر دشمن است، نه. بلکه به‌خاطر اینکه مسئولان این حکومت، پشت یکدیگر نیستند و یک شکاف عمیقی بین آنها هست که در به وجود آمدن بحران، آنها شانه‌های خود را از زیر مسئولیت خالی میکنند  یا اینکه زیرآبی یکدیگر می‌زنند و خیانت می‌کنند. پادشاه در این نمایشنامه هم اول از سپاه خود ضربه خورد تا اینکه از دشمن. اینجا میشه کودتا‌های نظامی هم از این نوع فروپاشی‌ها مثال زد. سران ارتش که کودتا می‌کنند و نظام را ساقط می‌کنند. در نهایت، برای اینکه ریشه اصلی فروپاشی و شکست یک حکومت را در آن بیابیم، باید به شکاف بین نهادهای آن حکومت و خیانت‌هایی که انجام می‌شود نگاه کنیم.
 ......
""دختر: سینه‌ام. شکمم. دردی در هر دو جا دارم
آسیابان (در نقش پادشاه): از گرسنگی است دختر جان. من امروز دانستم. در تیسفون مرا از دنیا خبر نبود. بسیار ناله‌ها بود که من نشیندم. من به دنیا پشت کرده بودم، آری، و اینک دنیا به‌من پشت کرده است.""
در اینجا بیضایی به خوبی شکاف بین پادشاه و توده مردم خود اشاره می‌کند. پادشاهی که از مردم خود هیچ خبری ندارد. نمی‌داند که مردم کشورش به چه مشکلاتی گرفتار هستند و چگونه زندگی می‌کنند. پادشاهی که به فکر خود و کاخ خود و حرمسرای خود است. نظام‌های پادشاهی گذشته اغلب اینگونه بودند. ما حتی تاریخ گذشته هم میخوانیم، از پادشاه و جنگ‌ها و صلح‌ها و پیروزی‌ها و شکست‌ها و شیوه حکومت‌رانی و ... پادشاهان و سلسله‌های پادشاهی میخونیم، عملا مردم در این تاریخ‌نگاری نقشی ندارند. تاریخ را کسانی نوشته‌اند که در کاخ‌های پادشاه زیست می‌کردند، نه اینکه در بین مردم بوده‌‌اند. آنها چیزی را مینویسند که پادشاهان میخواهند، از دید پادشاه شرایط را مینویسند نه از دید و جو و شرایط مردم. آره، پادشاه نه اصلا، اما خیلی کم از اوضاع و احوال مردمش خبر داشت. یک ضرب المثلی هم هست که میگوید، سواره خبر از حال پیاده ندارد. شاید مستقیما ربطی به این موضوع ندارد، اما اشاره‌ای به این مبحث دارد. 
......
""زن: پندنامه بفرست ای موبد، اما اندکی نان نیز بر آن بیفزای.‌ ما مردمان از پند سیر آمده‌ایم و بر نان گرسنه‌ایم.""
وعظ موبد چه ارزشی دارد که وقتی مردم شکمهایشان خالی است؟ اینجا نقدی است بر وعظ و پند و دستورالعمل‌های دینی که وقتی مردم حتی نمی‌توانند زندگی روزمره خود را بگذرانند؟ آیت الله جوادی عاملی در یکی از مصاحبه‌هایشان اشاره میکنند: اگر بین مردم و نان مردم فاصله بیافتد دیگر خبری از دین نخواهد بود، اقتصاد یعنی نان مملکت، دینداری مردم بدون اقتصاد سخت است. 
آری سخت است. بدون نبود معیشیت درست، دین‌داری سخت است.

در نهایت پیشنهاد می‌دهم که این‌نمایشنامه فاخر را بخوانید. با حوصله و با دقت بخوانید. کمی متن سنگین است و کمی هم گیج کننده. اما اگر با دقت آن را مطالعه کنید، شیرینی آن بر زبانتان می‌نشیند و باعث می‌شود که عاشق کارهای آقای بیضایی بشوید، و مانند من علاقه پیدا کنید و برای خواندن دیگر آثار آقای بیضایی، در آینده وقت بگذارید.
        

          شگفت‌زده شدم. :)
و البته کار بهرام بیضایی همینه خب!
        

          حالِ خوب.
0- این نمایشنامه رو خیلی با کیفیت خوندم. اول خودِ متن رو با دقت و حواسِ جمع خوندم. گوشه چشمی هم به این داشتم که قراره با جمعی کتاب رو بازخوانی کنیم و درمورش حرف بزنیم، برای همین دقیق‌تر هم شدم.
امروز دورِ هم جمع شده بودیم و فیلمی هم که از روی این متن ساخته بودند رو دیدیم. خوبم دیدیمش. عجب فیلمی بود؛ تحقیقا همه‌چی سرجای خودش بود.
خلاصه تجربه این کتاب ویژه، خاص و بسیار با کیفیت شد.
حاشیه تمام؛ خودِ کتاب.(حیفه تو بهخوان برای این کتاب مرورهایی که نوشته شده مختصره.)

1- اول از همه تسلط بهرام بیضائی بر زبانِ پارسی، تاریخ و اساطیرِ ایران مثال‌زدنی است. در چند صفحه نخستِ مواجهه، صلابتِ زبانِ بیضائی مبهوت می‌کند خواننده را. 
البته این قدرت زبان و استفاده بسیار و عامدانۀ بیضائی از واژه‌های پارسی، حتی واژه‌های کهن، اصلا کاری نمی‌کند که مخاطب احساسِ بیگانه‌بودن با متن داشته باشد. شاید معنای دقیقِ واژه‌ای را ندانی، اما دیالوگ‌ها از بس دقیق در جای خود نشسته اند که خود می‌توانی به راحتی با ضریب خطای پایین، معنای واژه را حدس بزنی.
از ساختار نحوی و گرامری دیالوگ‌ها نگم که بسیار فاخر و روان سامان یافته.
زبانِ بیضائی از سمتِ من تمام، خودتان باید بخوانید تا تجربه کنید. حلوای تن تنانی تا نخوری ندانی!

2- یک ویژگی مسحورکننده دیالوگ‌نویسی در مرگ یزدگرد این است که هر شخصیت برای خود هویتی مجزا دارد. یعنی زبانِ موبد، با سردار و سرکرده، زبان زن، با آسیابان و دختر توفیر دارد و این دقت، ذکاوت و تواناییِ زبانی و ادبیِ نویسنده را مشخص می‌کند.

3- داستان را اسپویل نمی‌کنم، اما در چند فقره، مخصوصا در موردی خاص، می‌تواند یکی از بهترین مثال‌های «تفنگ چخوف» باشد. واقعا تمیز و حرفه‌ای حواسِ نویسنده به این مهم بوده!(یکی از رفقا می‌گفت از عبارتِ «این مهم» زیاد استفاده می‌کنم. خود مهمه دیگه!)

4- عنصرِ «نمایش در نمایش» در این اثر به بهترین شکل ممکن ارائه شده است. یعنی سه روایتی که زن، دختر و آسیابان از مرگ یزدگرد با همکاری یکدیگر ارائه می‌دهند واقعا عالی است. 
تغییر نظر دختر در آخرای نمایشنامه و دیالوگی که داستانِ مرگ یزدگرد را کاملا تغییر می‌دهند، در فیلم بسیار خوب ساخته شده است. واقعا باورپذیر بود. در این فقره فیلم از کتاب بهتر بود. این خیلی حرف است، چون عجیب کتاب خوب پرداخت شده است.
شاید تفسیری که بتوان از اهمیتِ تکنیکِ «نمایش در نمایش» در این نمایشنامۀ «تاریخی» به دست داد از این قرار باشد که می‌توان سه روایتِ مختلف، از یک واقعه واحد داشت. تاریخ این است: «... پس یزدگرد به‌سوی مرو گریخت و به آسیایی درآمد. آسیابان او را در خواب به طمع زر و مال بکشت...». روایتِ تاریخیِ مرگِ یزدگرد، همین تک خطی ساده است، اما کتاب با سه روایتی که می‌سازد، اهمیت روایت‌گری در نقلِ تاریخ را نشان می‌دهد و به هنرمندی تمام این نگاه را نمایندگی کرد. 

5- یکی از بن‌مایه‌های اساسی این نوشته، تصویری است که از رابطه رئیس/مرئوس، ارباب/بنده و امثالهم بدست می‌دهد. این رابطه هم در دیالوگ‌های اعتراضیِ زن هویداست هم در ناله‌ و انابه‌های آسیابان، هم در حقارت و چاکری موبد، سرکرده، سردار و سرباز. واقعا مفهومِ مهمی است که به ظرافت در بطنِ اثر بهش ارجاعاتی داده شده است.
بعد تعریفِ حدودِ مکانی در مفهوم‌سازیِ این رابطه بالا/پایین در اثر مشخص بود. برای مثال حوزه قدرت شاهِ شاهان در تیفسون و کاخِ پادشاهی است، نه خانۀ آسیابان. این دیالوگ زن است؛ زمانی که پادشاه از او درخواستِ غذا می‌کند و با عتاب و خطاب با زن صحبت می‌کند، زن می‌گوید: «[شگفت‌زده] او در خانه‌ی ما به ما فرمان می‌دهد». شاید توی پادشاه در تیسفون نماینده مزدااهورا باشی، اما اینجا مهمانی و دیگر ارباب نیستی. حتی در این بخش از رد و بدل شدن دیالوگ نیز این بن‌مایۀ اساسیِ اثر مشخص است.

6- ویژگیِ مهمِ دیگر اثر که باعث شده است علاوه بر یک متن خوب، فیلمی عالی نیز از متن ساخته شود، این است که مشخص است که بیضائی می‌دانسته قرار است این نمایشنامه را فیلم کند. یعنی هم از پیش در فکر دقیقِ این پروژه بوده است، چون هم فیلم عینِ متن است، هم متن عینِ فیلم. بسیار برایم جالب بود که علاوه بر نویسندگی و کارگردانی، تدوینِ فیلم را نیز خود بهرام بیضائی انجام داده است.
هرچقدر از فیلم و بازی‌های درخشان و حیرتِ خودم از تمام اجزایش بگویم کم گفته ام. البته شاید فیلم مزاقِ همه را خوش نیاید.
شاید متن برای شما در برخورد اول پیچیدگی زیادی داشته باشد، به علت‌های مختلف ولی به نظرم ویژگی «نمایش در نمایشِ» متن عامل اصلی این پیچیدگی است، اما پس از دیدن فیلم و بازخوانیِ نمایشنامه، حظی می‌برید وصف ناشدنی.
تصویری که از بعضی دیالوگ‌های اثر موقع خواندن در ذهن داشتم هم‌سنگ خودِ فیلم بود. برای مثال:
«دختر گفت: چرا از من می‌پرسی هنگامی که جوابش را داری؟ چرا کاردَت را تیز می‌کنی؟»
اتفاقی که در فیلم افتاد دقیقا معادلِ تصویرِ من از این دیالوگ بود. واقعا نابی بود این تجربه!

7- برای من کتاب از قضی روایتی گیرا و پرکشش داشت. البته با تعاریفِ عمومی از یک متنِ پرکشش کتاب فاصله دارد، اما پایانِ عالی‌ای داشت. از بس روندِ متن عالی بود که همش می‌ترسیدم پایانِ اثر خراب شود؛ اما چه کنم که عالی بود. واقعا عالی.
چقدر صحنه پایانی در فیلم غیرقابلِ انتظار خوش ساخت و بزرگ بود. برخلافِ خودِ فیلم که لوکیشین محدود و کوچکی داشت. سکانس آخر به من اثبات کرد که از قضی، بیضائی بسیار برای این کار وقت گذاشته است و لوکیشن کوچک آن به علت کم‌کاری و... نبوده است. اصلا مگه همه فیلم‌ها قراره لوکیشین فضایی و خارق العاده داشته باشند؟ آنها که داشتند، چه گلی بر سر تجربۀ فیلمی ما زده اند؟

این متن حاصل یک گفت‌وگوی دلچسب در یک ظهر تابستانی است. با تشکر از تمام دست‌اندرکاران :))
جای یه متنِ بلند برای این اثر بی‌نظیر در بهخوان خالی بود که تلاش کردم خوب ازش استفاده کنم. تمامِ ایرادات بر گردۀ نگارنده است.
        

          .
ارنستو ساباتو اعتقاد داشت نبوغ نه در یافتن معناها و افق های بکر و جدید، بلکه در دیدن مسائلی است که همه میبینند اما متوجه زوایای پنهانی نمیشوند که یک روز نابغه ای به کشف آن میرسد.
.
بیضایی به راستی نابغه است.
چرا که دست به خلق بخشی از تاریخ زده است که شاید یکی از بزنگاه های تاریخی ما بود و به راحتی از آن گذر کرده ایم.
بزنگاهی که اگر به روشنی به آن خیره شویم شاید خود و فرهنگمان را بهتر بشناسیم و به جای نفرت و یا پرستش، به شناخت معناها برسیم.
.
مرگ یزدگرد نمایشنامه ای از #بهرام_بیضایی است که در ابتدای دهه شصت به صورت فیلمی سینمایی نیز ساخته شد.
داستان این نمایش از نقطه ای آغاز میشود که خود پایان یک تاریخ بود.
داستان فرار یزدگرد، پادشاه پادشاهان از سپاهیان تازی و عرب نژاد.
یزدگرد در این گریز به آسیابی رسید و به دست آسیابان کشته شد.
.
"...پس یزدگرد به سوی مرو گریخت، و به آسیابی در آمد.آسیابان او را در خواب به طمع زور و مال بکشت..." تاریخ.
.
بیضایی این بخش را گرفت و رها نکرد.
پارادوکس جالبی در این تراژدی وجود داشت. پادشاه یک سرزمین که حراست و حفظ جان و مال و امنیت مردمش در دستش بود، به دست آسیابانی که گندم نان مردم گرسنه را آسیاب میکرد به طمع شکم گرسنه کشته شد.
اما این یک داستان عبرت آموز است؟ تا اینجا بخشی از تاریخ است که باید بررسی شود.
چرا؟ این پرسش شاید کلید خلق نمایشی برای بیضایی بود تا صحنه محاکمه آسیابان را پس از مرگ پادشاه نشان دهد.
.
{موبد: بسیار آتشکده ها که هنوز برجاست. مردمان را باید به گفتار گرم، و آیین ستیز آموخت.
زن: پُر نگو موبد! در مردمان به تو باور نیست از بس که ستم دیده اند.}
.
.
{موبد: آه اینان چه میگویند؟ سخت از پلیدی چندانست که جای مزدااهورا نیست...دانش و دینم میستیزند و خرد با مهر؛ گویی پایان هزاره ای اهورایی است. باید به سراسر ایران زمین پندنامه بفرستیم.

زن: پندنامه بفرست ای موبد، اما اندکی نان نیز بر آن بیفزای. ما مردمان از پند سیر آمده ایم و بر نان گرسنه ایم.}

.
آری بیضایی تاویل خود را از این حادثه خلق میکند. حادثه ای که آسیابانی پیر به همراه خانواده گرسنه و بیمار خود، زمانی که پادشاه شکست خورده ای را میبیند، دست به خون او آلوده میکند.
آیا باید این مردمان را پست دانست؟
آیا میتوان آنها را به محاکمه ای دادگر سپرد؟ 
آنها تمام روزگاران عمر خود را برای این پادشاه خرج کرده اند تا حافظ امنیت آنها باشد. اما در بد حادثه او شکست میخورد و میگریزد.
حال باید این آسیابان که نماد مردمان و اجداد ماست را سرزنش کرد؟ تاریخ خونین ما چنین حقی به ما خواهد داد؟
.
.
بیضایی به خوبی این نبوغ را داشت که تاریخ پر از خونریزی را دیده و بداند که این مردم گاه چاره ای جز پستی و دنائت نداشته اند. تا زنده بمانند.
.
{زن: چنین مینماید. و این خود بد نیست. دیوانگی او به سود می انجامد. و خرد به زیان. آه دخترم؛ آنچه بر او گذشت چنانش درهم کوبیده که خود نمیداند کیست. تا کی چنین باشد و چنین کند خدا داناست.}
.
.
در نهایت نمیتوان یزدگرد، ایران پیش از حمله اعراب و در کل تاریخ را بدون داوری مردمان ستم دیده خواند و نگاه کرد. اگر شکوهی داشت برای پادشاهان بود و مردمان رنجور تنها ستم کشیده و بیداد میدیده اند.
چه از خودی و چه بیگانه.
.
.
{زن: آری اینک داوران اصلی از راه میرسند. شمارا که درفش سپید بود این بود داوری؛ تا رأی درفش سیاه آنان چه باشد.}
.
در پناه خرد