یادداشت‌های رضا صادقیان (20)

          «یک نظامِ بهتر خودبه‌خود تضمینی برایِ یک زندگیِ بهتر نیست؛ درواقع برعکس، فقط با ایجادِ یک زندگیِ بهتر است که یک نظامِ بهتر پرورانده می‌شود» (ص۷۷).

به‌گمانم کلِ مقالاتِ کتابِ حاضر شرح و بسطی‌ است بر جملۀ مزبور. 
پرسشِ اساسی این است: چگونه می‌توان دژِ به‌ظاهرمستحکمِ تمامیت‌خواهی را شکست؟ به‌باورِ هاول، یگانه منشأِ تغییر تلاش برایِ «زیستن در دایرۀ حقیقت» است. حالا این یعنی چه؟ یعنی دستِ‌ردزدن به سینۀ دروغ‌ها و دورویی‌ها و خودفریبی‌ها، یعنی به‌پرسش‌کشیدنِ روایت‌هایِ غالب و تن‌ندادن به ابتذال، یعنی شریک‌نشدن در جعلِ واقعیت، یعنی تحقق‌بخشیدن به فردیت و انسانیتِ خویش، یعنی درآغوش‌گرفتنِ اهدافِ اصیلِ زندگی و پذیرفتنِ تمامِ وجوهش، یعنی بیدارکردنِ وجدانِ خفتۀ آدمی و به‌دوش‌کشیدنِ بارِ مسئولیت‌هایِ خطیر، یعنی شهامتِ حیاتِ مستقل داشتن، و گذر از منفعتِ شخصی و عافیت‌طلبی. 
این رادیکال‌ترین و نتیجه‌بخش‌ترین راهِ رهایی از دامِ نظام‌هایِ تمامیت‌خواه است؛ چراکه چنین نظام‌هایی بر زیربنایی بسیار سست بنیان نهاده شده‌اند؛ زیربنایی متشکل از دروغ‌ها، دسیسه‌ها، تزویرها، ترس‌ها. بنابراین، «زیستن در دایرۀ حقیقت»، به‌ذات، بلایِ جانِ چنین نظام‌هایی خواهد بود، پایه‌هایِ متزلزلشان را به لرزه در خواهد آورد و بقایشان را تهدید خواهد کرد. و این یعنی قدرتِ «من»، قدرتِ «ما»، قدرتِ ما بی‌قدرتان!
        

          ضیاء موحد در این کتاب، بیش از آن‌که به محتوا و مضامینِ آثارِ سعدی بپردازد، به هنرنمایی‌هایِ کلامی و زبان‌دانی و زبان‌آفرینی‌ او توجه دارد. موحد معتقد است در هنر «چگونه‌گفتن» بر «چه‌گفتن» ارجحیت دارد؛ ازاین‌رو، سعدی را نه در مقامِ یک عالمِ علمِ اخلاق و فیلسوف و عارف، بل در مقامِ «شاعری که بزرگ‌ترین سهم را در پروراندن و گستراندنِ زبانِ فارسی دارد» بررسی می‌کند و می‌کوشد شخصیت و ادب و منشِ سعدی را در زبانِ او بجوید، نه در محتوایِ کلامش.
        

          از عاشورا چه می‌دانیم؟ حماسه بود یا مصیبت؟ قیامی دینی بود یا سیاسی؟ عقل‌پذیر بود یا عقل‌گریز؟ انگیزه و هدفِ امام‌حسین از این قیام چه بود؟ آیا او طالبِ جنگ بود؟ اصلاً با «که» و «چه» سرِ نزاع داشت؟ دشمنانِ او چه کسانی بودند؟ چرا با آنان به مخالفت برخاست؟ اوضاعِ اجتماعی‌سیاسیِ دورانِ او چه‌گونه بود؟ مردمِ هم‌روزگارِ او به چه آفتی گرفتار آمده بودند؟ از عاشورا چه می‌توان آموخت؟ چه تحریفاتی دامن‌گیرِ این واقعۀ تاریخی شده است؟ منشأ این تحریفات چیست؟ عاشورایِ حسین عزادار می‌طلبد یا حماسه‌دار، مرثیه‌سرا یا حماسه‌سرا؟ پیروانِ واقعیِ آن حضرت چه ویژگی‌هایی دارند؟
محمد اسفندیاری، با دقتی وسواس‌گونه و نگاهی نقادانه و عاری از تعصب‌ورزی‌هایِ کورکورانه، در کتابِ حاضر کوشیده است به این پرسش‌ها پاسخ بدهد، که نتیجتاً پژوهشی مستند و جامع و شایسته و‌ ویراسته فراهم آورده است.
        

          شفقت نه یک امرِ احساسی و عاطفی، که یک سلوکِ معنوی است، طریقتی است برایِ نیل به صلح و آشتی؛ آشتی با دیگران، با خود. شفقت شیوۀ حلِ مسئله است در مواجهه با بحران‌هایِ به‌ظاهرحل‌ناشدنیِ دنیایِ مدرن؛ دنیایی که تنها بر رقابت و منفعت استوار است. شفقت به‌معنایِ ترحم و دل‌سوزی نیست، بل به‌معنایِ پذیرفتنِ دیگری و تعاملِ سازنده با جهانِ پیرامون است.
در این سلوکِ معنوی، نخستین و اساسی‌ترین قدم آن است که قانونِ طلاییِ اخلاق را بیاموزیم: هرگز با دیگران چنان نکن که دوست‌ نمی‌داری با تو کنند. یا به‌قولِ سعدیِ بزرگ‌وار: هرچه بر نفْسِ خویش نَپْسندی/نیز بر نفْسِ دیگری مَپْسند.
        

          کتابِ یک گفت‌وگو، چنان‌که از نامش پیداست، گفت‌وگویی است با نجف دریابندری دربارۀ موضوعاتِ متنوع؛ ازجمله نقدِ داستان و ترجمه، بررسیِ نثر و نظمِ فارسی، هنر، و حتی گاه فلسفه. اما بخشِ اعظمی از کتاب صرفِ گفت‌وگو دربارۀ ترجمه و ویرایش شده است، که بی‌شک برایِ علاقه‌مندانِ این حوزه آموزنده و خواندنی است. پرسش‌ها و پاسخ‌ها همه به‌اندازه و باربط است؛ مختصر و مفید. کم پیش می‌آید که مصاحبه‌کننده و مصاحبه‌شونده از موضوعِ بحث خارج بشوند. پاسخ‌‌هایِ پختۀ نجف دریابندری نیز جذابیتِ کتاب را به حدِّ کمال رسانده. او حقیقتاً نویسندۀ بافرهنگ و دانش‌مندی است؛ به‌عبارتی «جامع‌الاطراف» است. در هر زمینه‌ای دستی بر آتش دارد.
بعضی آدم‌ها چه رشک‌برانگیزند!
        

          داستانْ چهار راوی دارد که هرکدام با لحن و زاویه‌دیدِ مخصوص‌‌به‌‌خودشان ماجرایِ اعدامِ میرزاجهانگیرخانِ صوراسرافیل، روزنامه‌نگارِ مشروطه‌خواه را شرح می‌دهند. حادثه یک روز پس از «یوم‌التوپ» رخ می‌دهد؛ همان روزی که لیاخوف، فرمان‌دهِ روسیِ قوایِ قزاقِ ایران، به‌دستورِ محمدعلی‌شاهِ قاجار، مجلس و مشروطه‌خواهان را به توپ بست.
شیوۀ روایتِ راویان متنوع و تکان‌دهنده است و نثرِ نویسنده پخته و استادانه. پیش‌نهاد می‌کنم بخوانیدش.
        

          نقطۀ قوّتِ کتاب این است که نویسنده -بحمداللّه- حرمت نگاه داشته و رابطۀ مولانا و شمس را به رابطه‌ای شهوی تقلیل نداده، و با استناد به منابعِ دست‌اولی چون مقالات و فیه مافیه و مناقب‌العارفین، این دو مردِ عالی‌قدرِ عالَمِ عرفان را از اتهاماتِ بی‌بنیانِ کم‌وبیش‌رایج تبرئه کرده است.
        

          نخستین‌ کتابی که در سالِ ۱۴۰۳ خواندم؛ رمانی با موضوعِ عشق و تنهایی و گناه و عصیان.
تقی مدرّسی در این داستان، که اثرِ نخستِ اوست، کوشیده است با استفاده از نثری شبیه به نثرِ متونِ مقدسْ صحنۀ درگیریِ یَهُوَه (خدا) و شیطان را به تصویر بکشد.
اگرچه گاه نویسنده در گزینشِ کلمات بی‌دقتی کرده و جملاتِ نامتناسب و نامأنوسی بر قلم رانده، درمجموع با اثری جاذب و خواندنی روبه‌رو هستیم که تا مدت‌ها حال‌وهوایش دست از سرِ خواننده برنخواهد داشت.
        

          ترجمۀ کتاب، در مجموع، نمرۀ قبولی نمی‌گیرد؛ گاه برخی جمله‌ها گنگ یا دیریاب است. دیگر آنکه نمی‌دانم چرا مثلِ نقل‌ونبات ویرگول در سراسرِ متن ریخته‌اند!
        

          زیستن با کتاب سرگذشت‌نامۀ خودنوشتی است از طریف خالدی، استادِ دانشگاه، محقق و نویسندۀ فلسطینی. تفاوتِ این سرگذشت‌نامه با کتاب‌هایِ مشابهش این است که خالدی آن را براساسِ کتاب‌هایی که خوانده و ازشان تأثیر پذیرفته، نوشته است.
ترجمۀ کتاب بسیار خوش‌خوان و روان است، و کتاب‌دوستان و اهالیِ قلم و اندیشه را خوش آمده است.
        

          حتماً شنیده‌اید که می‌گویند «زندگی سراسر رنج است»، «سختی‌هایِ زندگی پایان ندارد»، «دنیا سرایِ محنت است» و از این دست سخنان. در قرآن نیز آمده است: «به‌راستی که انسان را در رنج آفریده‌ایم» (۹۰: ۴). همچنین حضرتِ حافظ سروده است که: مجوی عیشِ خوش از دورِ باژگونِ سپهر / که صافِ این سرِ خُم جمله دُردی‌آمیز است.
باری، حقیقت این است که زندگیِ انسان توأم با رنج و مشقت است و او قادر نیست که بر این دردها فائق آید؛ اما حقیقتِ دیگر آنکه انسان می‌تواند دردها و مرارت‌هایش را تقلیل دهد و از شدّت‌وحِدّتشان بکاهد.
راهِ‌حلی که کتابِ حاضر برایِ این منظور پیش می‌نهد روی‌آوردن به سبکِ زندگیِ عقلانی است.
گلاره کارنما این سبکِ زندگی را، بنابر آموزه‌هایِ مصطفی ملکیان، بر ۱۹ اصل استوار ساخته است، که هرکدام از این اصولْ تحت‌عنوانِ دو ساحتِ درونی (ذهن) و بیرونی (رفتار) تعریف می‌شود. ساحتِ درونی و بیرونی نیز هریک انواعی دارند. ساحتِ درونی «باورها و اعتقادات» و «احساسات و عواطف و هیجانات» و «خواسته‌ها» را شامل می‌شود و ساحتِ بیرونی «حرف‌ها» و «کردارها» را.
        

          در کتاب‌های درسی‌مان همیشه گفته می‌شد که ویرگول نشانۀ درنگ یا مکثِ کوتاه است؛ یعنی هرجا احساس کردید جمله‌تان به مکث احتیاج دارد، آنجا باید ویرگول بگذارید. اما رحمان افشاری در این کتاب ادعای نویی مطرح می‌کند. لُبِ کلامش این است که ویرگول درنگ‌نما نیست، مرزنما و نحوبنیاد است: «مهم‌ترین کارکردِ ویرگول مشخص‌کردنِ تقسیم‌بندیِ جمله است تا خواننده معنای جمله و منظورِ نویسنده را بهتر بفهمد» (ص۳۹).
او در فصل‌های سوم و چهارمِ کتابِ حاضر، قواعدِ سلبی و ایجابیِ ویرگول‌گذاری را، با ذکرِ مثال، شرح داده است، که البته گاهی برخی از این قواعد متناقض و ناکافی به نظر می‌رسند. ازاین‌رو، شاید در آینده‌ای نزدیک و در فضایی مناسب‌تر، نقدی بر این کتاب نوشتم.
        

          دومین داستانی بود که از رضا جولایی خواندم. پیش از این، شکوفه‌های عناب را خوانده بودم و حظ‌ها برده بودم؛ اما ماه غمگین، ماه سرخ را -روراست بگویم- دوست نداشتم. روراست‌تر بگویم: بدم آمد.
داستان دربارۀ قتلِ میرزادۀ عشقی به‌دستِ عاملانِ رضاخان است. میرزادۀ عشقی از اثرگذارترین شاعران و روزنامه‌نگارانِ مشروطه بود که زبانی تند و نیش‌دار داشت؛ اما تصویری که جولایی از او به دست می‌دهد تصویرِ مردی است عشرت‌طلب که فاحشه‌ای را به خانۀ خود راه داده، و انسانی جبون و بی‌بخار که آرمان‌هایش را فراموش کرده و در پیِ فرار از کشور است! جالب آنکه در ابتدای داستان مصراعی از سروده‌های عشقی نقل شده که «زبانِ سرخ... بیرقِ خون است». خب، سَلّمنا! بیرقِ خون را دیدیم؛ اما زبانِ سرخ در کجای داستان بود، آقای جولایی؟ ما که هرچه دیدیم بزدلی و بلهوسی و بی‌خبری بود.
        

          کتاب متشکل از شش فصل است: ۱. اسلام در چشمِ غرب؛ ۲. روی‌کرد به اسلام در قالبِ دین؛ ۳. منابعِ قدسیِ اسلام؛ ۴. اخلاق و حیاتِ دنیوی؛ ۵. معنویت در عمل؛ ۶. خاتمه: بازاندیشی به اسلام در قرنِ بیست‌ویکم.
مؤلفِ کتاب، کارل ارنست، استادتمامِ دانشگاهِ کارولینای شمالی است. تخصصِ او مطالعاتِ ادیان، به‌خصوص مطالعاتِ اسلامی است. او مسلمان نیست اما «در میانِ دانشگاهیانِ آمریکا به‌عنوانِ یکی از سرسخت‌ترین مدافعانِ اسلام و مسلمانان شناخته می‌شود». او در این کتاب، با استناد به منابعِ تاریخی و دینی، می‌کوشد در برابرِ اسلام‌هراسی‌ای که پس از واقعۀ ۱۱سپتامبر در غرب رایج شده بود، از اسلام دفاع کند و به تبلیغاتِ نامنصفانه و غیرواقعی که علیهِ آن می‌شود، پاسخ بگوید. نویسنده در مقدمه آورده است: 
«کتابِ حاضر بدان منظور نگاشته شده است که جای‌گزینِ کاملاًمتفاوتی باشد برایِ کتاب‌هایی که درموردِ اسلام شایع و رایج شده است. آن‌چه اینجا ارائه می‌شود دیدگاهی جانب‌دارانه و درعینِ‌حال مدلل و تحلیلی است درموردِ سنتِ دینی اسلام و مسائلی که اخیراً مسلمانان با آن مواجه شده‌اند. من در این نوشتار از برداشتِ متعارف به‌جد فاصله می‌گیرم تا فهمی غیربنیادگرایانه از اسلام ارائه دهم.»
اقتدا به محمد(ص) را قاسم کاکایی ترجمه کرده است و نشرِ هرمس به طبع رسانده. ترجمه بسیار روان و همه‌فهم است و گیروگرفتی در متن مشاهده نمی‌شود. خواندنش برایِ کسانی که در پیِ کشفِ حقیقت‌اند و نمی‌خواهند تحتِ سلطۀ تبلیغاتِ مغرضانه و بی‌اساس باشند، بسیار مفید است.
        

          زبان زنده مجموعه‌یادداشت‌هایی است از منوچهر انور، دربارۀ زبانِ فارسی، با تأکید بر نثرِ فارسی. استاد منوچهر انور در این کتاب تاریخچه‌ای از تحولِ نثر، و به‌طورِ کلی، گفتارِ فارسی به دست می‌دهد: از سعدی و‌ گلستانش می‌گوید، از شکوهِ کلامِ شمس، از قائم‌مقام فراهانی و منشآتش، از میرزا ملکم‌خان و قانون، از میرزا حبیب و سرگذشتِ حاجی‌بابای اصفهانی و نثرِ مصنوع و نچسبِ آثاری‌ چون درۀ نادره و قلنبه‌سرایی‌های آخوندزاده و چه و چه.
منوچهر انور در این یادداشت‌ها، با شاهدهایی که می‌آورد، می‌کوشد به خواننده نشان بدهد نثری اصیل است و تن‌درست که تلفیقی باشد از زبانِ گفتار و لفظِ قلم؛ و در این امر توفیق هم می‌یابد.
اگر زبانِ فارسی را دوست می‌دارید و می‌خواهید برای تمیزِ نثر و نظمِ خوب از بد معیاری بیابید، این کتاب به دردتان می‌خورد. ضمناً، نثرِ خودِ استاد منوچهر انور نیز بسیار خواندنی و گواراست.
        

          بدک نبود. طنزش نه خیلی گزنده بود و نه خیلی بی‌نمک. در ضمنِ حکایت‌ها، نکته‌های درخورِ تأملی پیدا می‌شد. آیا پیشنهاد می‌کنم حتماً بخوانیدش؟ نمی‌دانم. اگر دوست دارید کمی سرگرم بشوید و در عینِ حال، به بعضی حقایقِ تلخِ مربوط به آدمی پی ببرید، به دردتان می‌خورد. یک ستاره به‌خاطر ویرایشِ صوریِ کتاب کم کرده‌ام؛ بسیار پرایراد بود.
        

          شبِ عاشقانِ بیدل چه شبی دراز باشد
تو بیا کز اولِ شب درِ صبح باز باشد
نه چنین حساب کردم چو تو دوست می‌گرفتم
که ثنا و حمد گوییم و جفا و ناز باشد
دگرش چو بازبینی، غمِ دل مگوی سعدی
که شبِ وصال کوتاه و سخن دراز باشد.
        

          «ایران بین دو انقلاب» راهنمای خوبی است برای اینکه با زمینه‌ها و علل وقوع دو حادثۀ مهم تاریخ معاصر ایران، یعنی انقلاب مشروطه و انقلاب اسلامی، آشنا بشویم و به‌تبع آن، جامع‌تر و دقیق‌تر و منصفانه‌تر به مسائل سیاسی‌اجتماعی امروز و دیروزمان نظر بیندازیم.
        

          قصۀ سفر رضا امیرخانی به کرۀ شمالی. این کتاب بر تمام تصوراتی که از کرۀ شمالی داشتم، صحه گذاشت. خواندش مفید بود؛ اما چیزی که هنگام مطالعۀ کتاب آزارم می‌داد، رسم‌الخط عجیب‌وغریب نویسنده بود. واقعاً چه لزومی دارد «امروز» را بنویسیم «ام‌روز»؟!
        

          یک‌شبه تمام شد. شیوۀ روایت نه خام‌دستانه و سست بود و نه شاهکار. گاهی احساس می‌کردم ماجرا دارد کمی طنزگونه پیش می‌رود و چنین اتفاقاتی محال است رخ بدهد، تا اینکه یادداشتِ مترجم را در پایانِ کتاب خواندم و فهمیدم داستان براساس واقعیت است! جا خوردم. با خودم گفتم: پناه بر خدا! آخر مگر چنین چیزی ممکن است؟! در همان حال، یادم آمد که سعدی در جایی گفته بود: «که هرچه نقل کنند از بشر در امکان است.»