رمان‌های روسی معرکه اند. برعکس سایر صناعات روس‌‌ها در معاصرت ما!
داستایوفسکی را باید نویسنده همیشه قلم به دست نامید نه اینکه تنها پرکار باشد بلکه چون جان رمان‌های او گفتگو‌های انسان با خود است. دقیقا جایی که نویسندگان دیگر ساکت اند او در حال نوشتن است. جایی درون خود انسان
جدال انسان با خودش!
کتاب جنایت و مکافات حاصل این نزاع درونی است. روانی که می‌گوید بکش و جانی که مکافات خواهد کشید. حتی اگر در ارزش‌ها و اصول قهرمان داستان این قتل و جنایت مشروع و موجه باشد هم نفس انسان از مکافات او ناگزیر است. در آخر هم انسان مکافات کشیده تسلیم روان سرزنشگر خود می‌شود و خودش را لو می‌دهد.
هرچند برخی توصیفات و صحنه‌پردازی‌ها فانتزی، خیلی تصادفی و ساختگی است اما چون پیکره‌بندی اصلی داستان بر اساس نزاع درونی قهرمان پیش می‌رود نمی‌شود خرده‌ای بر نویسنده گرفت.
        

                کتاب‌‌های یک دستی!
عنوانی است که من به این سری خاطره‌نگاری‌ها که در یک کانون مشخص مثل سفر کوتاه، گذران برگی از زندگی یا روایت رویدادی داده‌ام. اگر قدرت قلم نویسنده خوب باشد بایستی یک دستی گرفت کتاب را و لاجرعه سر کشید آن‌را!
مدیر مدرسه جلال آل احمد از این دست خواندنی‌هاست.
نثر تند و کوبشی، گزارش‌های صریح و گزاره‌‌های کوتاه که از ویژگی‌های سبک نگارش جلال است در کتاب فراوان است.
پختگی و صداقت متن فرقی با آثار متاخر جلال نمی‌کند.
در محتوا تصویر غالب همان جلال آزادی‌خواه ضد استبداد است که چوب زدن را در کشور مدرسه‌اش قدغن می‌کند و آن‌جا که به زور متوسل می‌شود نیز پشیمان است و سرش داغ شده است....
        

                جنبش ضد دولتی کارگران در امریکای لاتین...
این کتاب یکی از بهترین آثار در سبک رئالیسم جادویی است که از قضا به فرهنگ عامه دوران میانه  ادبیات فارسی قرابت و شباهت دارد. وارد کردن موجودات ماوراء‌الطبیعه و مردگان در زندگی و سرنوشت انسان‌ها.
داستان در یک پهنه جغرافیای محدود و گستره تاریخی طولانی روایت شده است. فراز و فرود‌ها مطابق این ۱۰۰ سال خلق و گزیده شده‌اند. نویسنده شما را تنها نمی‌گذارد و یا کسل هم نمی‌کند.
ماکاندو خودش تاریخ اقتصادی چپ است؛ چرخش تاریخ، تکرار مردمان (حتی تکرار اسامی)، جبر سرنوشت، غارت و چپاول دولتیان، خیانت قهرمانان...
همه و همه فرهنگ ادبیات چپ است.
        

                باز هم یک رمان غیر کلاسیک از عباس معروفی نه به خوبی سمفونی مردگان اما انصافا قابل قبول و گیرا درآمده است.
شبیه سمفونی مردگان همه آدم‌ها خوب هستند و بد بجز قهرمان داستان که بی عیب  و عار است.
باز هم جنبش‌های اجتماعی و چپ‌ساخته اوایل دهه بیست شمسی جان‌مایه خلق یک اثر ماندگار فارسی است.
نمی‌دانم آن دهه واقعا این چنین بوده یا نویسندگان آن چنان روایت کرده‌اند.
        

                نویسنده اجتماعی خصوصا از نوع چپ‌ش همان باید اجتماعی بنویسد، از رنج مردم روستا و طبقه کارگر...از زن تولید گر تا مرد کارگر
اصلا آ ن ضرباهنگ کلام و قلم باید که خرج مردم شود نه عاشقانه‌ای
عاشقانه‌‌ها را باید نرم نوشت و آرام
کار دولت آبادی نبود....
        

                ناسوت،‌ ملکوت و جبروت
این سه کلمه عرفانی فلسفی و الهیاتی توصیف به تمامی است از میدان هماوردی غرب و تجدد و مدرنیته با اسلام و غیب و قیامت!
جهان ناسوتی را باطنی است ملکوتی و حقیقتی است جبروتی
پدیده‌ها، سنت‌ها، قواعد، انسانها و تمدن‌ها همه حقایقی هستند که در ابتدا در جبروت عالم خلق و تحت هدایت الهی قرار گرفته‌اند، اگر چشم باز کنیم سیرت ملکوتی و آن‌جهانی‌شان را خواهیم دید تا اسیر هیبت و شوکت تمثال این جهانی شان نشویم.
همه سعی و تلاش آوینی این است که این سه‌گانه از عالم حقیقت را به ما باز بشناساند. مواجهه او هم با غرب نه از لایه فن‌آوری و ابزار بلکه از سویه تمدنی است. موضوعی که در تمام تاریخ ۳۰۰ ساله آشنایی و تماس با غرب به عنوان یک ماهیت تمدنی مغفول و یا نارسا بوده است.
با این فهم اولیه و ذهنیت کارگشا آن‌وقت راحت‌تر می‌شود نوع نگاه آوینی به امام خمینی، جنگ و رسانه را دریافت.
در تمام قسمت‌های روایت فتح هرچند که نازل‌ترین بروز و کار آوینی است ضمن روایت تاریخ جهاد در راه خدا، ذره‌ای از مظاهر ناسوتی جنگ نظیر توپ و تانک و تفنگ نمایش داده نمی‌شود. چه اینکه او دفاع مقدس را نه درعالم ماده بلکه در عالم جبروت و عقل تحلیل و واگویه می‌کند.
نریشن‌های او در بستر نمایش صحنه‌های ایثار، رشادت  و شجاعت، تهجد و سبک زندگی فرح‌بخش و مومنانه رزمندگان و مجاهدان همه به ماموریت تاریخی اینان در پرتو یک حقیقت ناب اشاره دارد که جهان را صاحبی است خدا نام.
        

                آن دو ستاره را برای نثر شیوا و دلنشین و سعدی‌گونه مرحوم میرزا اصفهانی تقدیم کردم.
خیلی سخت است قبول کنی که نویسنده این کتاب یک ایرانی باشد خصوصا در زمانی که ایرانیان رمان نمی‌نوشتند.
کار خوب میرزا حبیب این است که جان مایه کتاب را به زیور طنزی دلنشین آراسته چون خوب می‌دانسته چه می‌‌کند و اگر این کتاب طنز نباشد مورد هجمه قرار خواهد گرفت.
کتاب سراسر پر است از منفی بافی علیه عادات و سنن ایرانیان، طبقات مختلف ایرانیان،‌ ملایان، دیوانیان، دروایش، قشون.
البته باید گفت که نسل روحانیت مترقی عهد قاجاری در اواخر عصر ناصری و دوره مظفری درخشش داشته  که امثال سید جمال و مرحوم طباطبایی و حتی مرحوم شیخ فضل‌الله نماد آن هستند.
        

                بنا می‌کنم دیگر از امیرخانی کتاب نخوانم اما باز فریب می‌خورم و دست می‌گیرم و دست نمی‌دهد مگر اینکه دست‌م بندازد و تمام شود!
این بار هم سیاحت‌خوانی و سفرنامه
باز هم به شرق، منتها شرق خودمان!
ما حصل این خواندن شد اینکه دنبال همسفری هستم که بروم با او به هرات، همین وقت سال، بعد از زلزله که خرابی به بار‌ آورده و مظلومیت و حرمان در پاره تن ایران...
دقت نظر، نگارش بدیع، قدرت ارتباط با اهالی هرات، صداقت و صراحت،‌ شجاعت و آزادگی و ... همگی صفاتی است که نثر امیرخانی را خوانا، دل‌انگیز، اثر‌گذار و البته بی‌قرار می‌کند.
گزارش سنت‌ها، مشاهیر، آداب جوانمردی و تصوف، یادآوری میراث کهن ادبیات و عرفان و طریقت کمتر از در خواندن سفرنامه‌ای شاید دست دهد،‌ اما این که سفرنامه نیست این ایران‌نامه است.
آوردن متاعی از مادر دری به میهن فارسی! شاید آن‌جا حتی ایران‌تر باشد به حسب سنت، گذشته و پایداری
        

                حاج سیاح مردی خوش ضمیر و خیرخواه است. دیدن خرابی‌های متصل وطن و پیشرفت بی امان خارجه روح او را آزرده است.
تصویرش از رجال سرشناس دینی و دیوانی قاجار خوب، با جزییات و البته طبیعتا همراه با سوگیری‌های خود اوست. هرچند عمده‌ آن‌ها حق و صحیح است. مردی دین‌دار، منصف و اهل رعایت رعایاست. بیگانه‌ستیزی و علاقه به آبادی وطن بدست ابناء ایران در تمام نوشته‌های او موج می‌زند. هر چند قضاوت‌ها و شرح او در مورد مرحوم شیخ فضل‌الله را باید متاثر از خفقان دوره استبداد صغیر و صد البته هجمه اخبار راست و ناراست در آن زمانه دانست؛ مع‌الوصف توام با خطا و کژنگری است.
دوستی و ارادت به مرحوم جلوه فیلسوف شهیر دوره قاجار، سید جمال مصلح بزرگ جهان اسلام در کتاب مشهود است. شرح آداب دیوانی ایران در عهد ناصری و مظفری، توضیح تاریخ اجتماعی ایرانیان و طبقات دیوانی، دینی، نظامی و مردمان عادی در آن، دانش خوبی پیرامون اوضاع ممکلت ایران در این ۳۰ ساله (۱۲۵۵ تا ۱۲۸۸) به دست خواهد داد. اشراف او به تاریخ و کتابت، سیاحت ملل دنیا از امریکا گرفته تا ژاپن و چین باعث می‌شود گزارشات او در خصوص وقایع اولیه دوره ناصری و قتل مرحوم امیرکبیر نیز محل اعتنا بوده این سیاحت‌نامه را تاریخی ۶۰ساله  (۱۲۲۰ تا ۱۲۹۰) نامید.
برخورد او با ناصرالدین شاه و ولیعهد مظفرالدین میرزا، مراودات او با ظل السلطان و امین السلطان بیان تطورات شخصی  و دیوانی‌شان، رفاقت با مردان نیک رفتار عهد قاجار نظیر امین‌الدوله، سعد السطلنه، مشیر‌الملک و امین‌الضرب...ارتباط با برخی علمای بنام و مجتهدان برجسته تبریز و تهران و اصفهان، درگیری‌های او با کامران میرزا نایب‌السلطنه، عین‌‌الدوله و میرزا عبدالله خان والی  و ... همگی نکات مهمی در چرخش تقدیر ایرانیان در مهم‌ترین سال‌های سده نوزدهم میلادی است.
زمانی که در  اروپا انقلاب فرانسه به پیروزی رسید، در ۱۹۰۵ در روسیه تزار ناچار به پذیرش پارلمانی با نام دوما شد، اروپای متحد شده و منسجم بعد از ۱۸۱۵ به سرحدات بلاد عثمانی تازیدن آغازید و بنای تجزیه و انحطاط امپراطوری عثمانی نهادید. دانش و فناوری، ادبیات و علوم اجتماعی، شعر و هنر، فلسفه و حکمت همه جهان آن‌روز را یک داستان کرده بود. در ایران اما جهالت، خرافه‌گری، سستی و کژی، گردن‌کشی حکام و ولایت فروشی والیان، بنای نابودی آبادی‌ها، انقطاع از میراث علمی و تمدنی، استبداد حکومت مرکزی، قحط الرجالی پایتخت، بی‌مبالاتی نظامیان و زبونی حکام سرحدات و تجزیه بی‌ درد و خونریزی ایران کهن و خراسان  قدیم و بریدن مادر میهن از مهد و گهواره سمرقند، بخارا، خیوه و مرو وبلخ، کنار گذاشتن مردان وطن از صناعات، ادبیات،‌ تجارات و ادارات و حتی سرحدات کشور معاصرت تام دارد.
به واقع خواندن این کتاب به فهم درونی و و طنی علل انحطاط ایرانیان مستقل از سیر شگرف‌آسا رشد ملل دنیا و سعایت‌های بیگانگان در حق ایران، کمک شایانی خواهد کرد.
        

                داستان دو شهر
دو زندگی
دو  سرزمین 
دو سرگذشت
و دو زن است...
چه اینکه در ادبیات عرب زمان و زمین و سرزمین هر سه زن اند!
جامعه را کالبدی است و روحی باید که کالبد جهان مردانه باشد و 
شاید که روح آن (زمین و زمان) زنانه
زن مادر است، عامل حیات است، عنصر حیات است، مایه حیات است و او خود حیات است.
بی سبب نیست که در الهیات ارباب انواع (رب‌النوع‌ها) در جهان غرب باستان ارباب خلقت و موهبت و حیات زنانند
و در دیانت آلوده شرقیان ملائک و فرشتگان
زن در ادبیات مدرن کلاسیک! (اسمی که من روی داستان‌‌نویسی‌های جدید می‌گذارم و البته همان رمان!) نیز همان است که در اجتماع  همان!
زن جان جهان این کتاب است در شهری زنی جان می‌دهد و در شهری جان می‌ستاند. زمینی روح‌افزا است و زمانی جان‌فرسا! و این همه زنان اند.
اگر قدری ادبی‌تر شد از وضع معیار ؛ خرده‌نگیرند اهل ذوق در خواندن این نوشتار؛ ادای احترامی بود به نثر محترم و ادبیانه نویسنده رمان.
داستان دو شهر تلاقی و تقابل دو زندگی برساخته بر دستان دو زن است یکی همسر و مادر و دختر که روح یک ملت است؛ به او زنده‌اند، رشد می‌کنند، اجتماع می‌شوند و در آخر داستان جان می‌دهند و جان می‌سپارند. این زن مهربان است و بخشنده و خندان
و دیگری زنی است بنیان کن، تند خو و نالان، کینه می‌کارد و انتقام! درو می‌کند، ریشه مرگ را آب می‌دهد و نهال زندگی را زهر
در پایان کتاب هر دو زن به به سنت تاریخ پیروزند و شده آن‌چه که اینان می‌خواسته اند
اما مگر می‌شود کسی مرگ بخواهد و کسی زندگی و هردو مجال توفیق بیابند؟!
.
.
.
پیش‌تر گفتم که زن جان می‌دهد و جان می‌ستاند که او مایه و عنصر حیات است اما نیک‌تر آن است که بگویم همو جان می‌دهد و جان می‌بخشد؛ جان می‌ستاند و جان می‌سپارد در این رمان
مردی به هوای مهر زنی جانش را فدا می‌کند تا زندگی زنی و سرزمینی حیات یابد.
        

                آنچه که روشن است، فلسفه غرب، علوم اجتماعی و جامعه‌شناسی مدرن، علوم جدید و ... در غرب بر بال ادبیات سوار و در تمام قاره سبز پرواز کرده و ره پیموده است.
این اذعان بزرگان عصر روشنگری است که دولتمردان، رعایا و حتی ارباب کلیسا مقهور این یاری ادبیات اند تا سیطره استدلالات  و عقلیات اساتید حکمت و فلسفه.
روشنگری در ابتدا یک سنت فکری انقلابی، خود بسنده، فرد‌گرا و نظم گریز بود که با هنر، ادبیات همراه شد. بعد از  آن رشد و تحول سریع علوم طبیعی و مهندسی که با احتیاط انقلاب می‌نامم ش، توسط کسانی مثل نیوتون و در پی آن کشف و گزارش گزاره‌هایی خلاف سنت‌های رایج و جهانی کلیسای آن روز در نسبت باعلم جدید این شهامت را فیلوزوف‌ها داد که با همین روش و فرایند به نقد و تعریض علوم انسانی شامل تاریخ، مذهب و کلام و فلسفه بروند.
اثبات‌گرایی شمشیر برنده روشنفکران برای از میدان به در بردن هر‌ آنچه ناپسند می‌شمردند شد.
روشنگری هرچند در ابتدا یک سنت فردی بود نمی‌توان جان‌‌مایه آن در رخداد مهم اواخر سده هجدهم یعنی انقلاب فرانسه نادیده گرفت. 
رفته رفته روشنگری از یک نهضت علمی و تفریحی به زبان مشترک اشراف تحصیل کرده، طبقه نوپدید متوسط برساخته از جامعه صنعتی، روشنفکران و مصلحان مذهبی و حتی طبقه کارگر شد.
هر چند شکل‌گیری جامعه‌شناسی مدرن به آن معنا که ما می شناسیم حاصل اواخر قرن ۱۹ و اوایل سده آخرین هزاره دوم است اما الهام‌گیری از علوم طبیعی و زیستی و مواجهه ارگانیک با جامعه به مثابه یک انسان غول‌پیکر را از نگاه پوزیویتیسمی فیلوزوف‌ها دارد. 
این مهم گرانیگاه سایر تحولات بعدی در تولید گزاره‌ها و آیین‌هایی شد که مدعی اداره جامعه و دولت مدرن بعد از  انقلاب صنعتی و انقلاب فرانسه در غیاب قدرت سنت پادشاهی و سیطره مذهبی کلیسا بودند. با این نگاشت دیگر مذهب یا حتی زبان ریسمان اتصال آحاد جامعه به سنت و خاک و آیین نبود.
نظام توزیع کار، میزان پیشرفت در علوم جدید و باور به اعتبار فردباوری و دلیری دانستن به قول کانت محور شکل‌گیری جهان جامعه اروپای بعد از ۱۸۱۵ است.
البته ناگفته پیداست که کسانی چون اگوست کنت چیزهایی هم به این فردباوری و خود بسندگی آن در تحلیل جامعه مدرن افزودند؛ جامعه (هرچند از گفتن این کلمه پرهیز می‌شد)، رفتار، پدیدار و آینده‌‌اش  چیزی بیش از حاصل جمع خطی منش، بینش و کردار جمیع آحاد آن است. چه اینکه در ارگانیسم یک موجود زنده همین است.
مهم‌ترین ضعف این علم جدید در همان ویژگی وراثت‌یافته از روشنگری در یگانگی بخشی به اثبات‌گرایی و تجربه‌ورزی موفق در علوم طبیعی بود که باور داشتند باید همان مبنای تحلیل و پیش‌بینی و اثبات قواعد مرتبط با جامعه باشد.
        

                نظرم در مورد کتاب‌ را در پای جلد دوم آوردم. در اینجا اما خواستم اشاره‌ای بکنم به معاصرت پطر و اعقاب نزدیکش با ایران و پادشاهی آن که از سلطان حسین صفوی شروع شده و به نادر ختم می‌شود.
بخش جدی از تصرفات روسیه تزاری از خاک ایران سال‌ها قبل از دوره قاجار و در  اواخر عهد صفوی شروع شده است
سمرقند، خیوه  و شهر دربند تلخ‌گاهی ما در اولین مواجهه با آن امپراطوری است.
هم زمان با دوره ثبات و رشد روسیه در دوره ۵۰ ساله پطر کشور ما دستخوش زهر هرج و مرج و ملوک الطوایفی بوده است تا اینکه نادر موفق شد هم در شمال شرق و هم در شمال غرب روس‌ها را عقب بزند.
خواستم بگویم خود روسیه از مدرنیته و تمدن مصطلح سال‌ها عقب بود که پطر توانست بخشی از شکاف را جبران کند.
خود ما هم سال‌ها از روسیه عقب بودیم! این را گفتم که به سادگی نگوییم به علت بی‌کفایتی شاهان سرزمین‌هاممان را از دست دادیم.
هیچ مملکتی یک شبه بدبخت یا خوشبخت نمی‌شود.
پطر روسیه در دو جنگ بزرگ خود با عثمانی یکی را پیروز و دیگری را شکست خورد اما درس‌های تازه‌ای از آن گرفت.
        

                خواندن سرگذشت افراد موثر در تاریخ شاه باشند یا شاهزاده، دانشمند باشند محقق، شاعر باشند یا نویسنده، یاغی باشند یا مصلح بال دیگر خواندن سرگذشت ملت‌ها و توده‌ها شود. چه اینکه توده‌ها پیرو قهرمانانشان هستند و قهرمانان عصاره توده‌ها.
پدر روسیه نوین، گشاینده دروازه‌های غرب و تمدن آن به روسیه سنتی، بدعتگزار بزرگ و و ویرانگر سنن، فرمانروایی صنعتگر، امپراطوری مردم نشین!، پدری سختگیر و بی‌رحم، باده‌گساری خون‌ریز!  واژه‌هایی است که بعد از خواندن کتاب در ذهن شما نقش می‌بندد.
اما رکن اصلی زندگی او مستقل از قضاوت‌های ما تلاش و خروش و تحمل سختی از دوران کودکی تا لحظه مرگ است..
نتیجه اینکه هرکسی با هر فکری هر تلاشی بکند حتما برای خودش و ملتش ثمره خواهدداشت.
        

                تنها گریه کن بیش از آن که داستان یک مادر شهید باشد داستان یک زن رشید است
کتابی خواندنی و درس آموز است. از آن‌ها که دست بگیری زمین نباید بگذاری‌شان.
زندگی آدم‌های معمولی همین آدم‌های اطرافمان مثل خودمان نه سیاه و نه سفید نه طلا و پلید...
آن‌هایی که در مسیر زندگی مسشان زر و تیرگی‌شان سپید خواهد شد.
تنها گریه کن  سرنوشت یک زن است در طبیعتی مرد گونه؛ سخت، خشن، نامنعطف
        

                کتاب بدی نیست قشنگ است اما حالا که به سر و صدای آن روزهای کتاب یعنی سال‌های ۸۶ تا ۸۸ بر می‌گردم میفهمم عمدتا حاشیه بوده تا متن 
رقابت با بیوتن امیرخانی و بعد هم سیاسی شدن موضوع این نویسنده در دفاع از یکی از کاندیداها
البته نه اینکه داستان گیرایی نباشد و جانی نداشته باشد که دارد 
رمان خوب رمانی است که بعد از تمام شدن جانش را که یک جمله است و بس
یاد‌ بیارد آدم مدت‌ها
یک روز جمعه را به در آورد از ملال