یادداشت‌های روشان (28)

          من نظرات نامحبوبی درباره سال بلوا دارم. شاید باید با کسی حرف بزنم و نظرم در موردش تعدیل بشه. اما به هر حال کتابی نیست که بگم دوستش داشتم. کنجکاوم کرد، غمگینم هم کرد ولی فصل‌های آخر فقط می‌خواستم تموم شه. 
عشق نوشا و حسینا برای من گیرا نیست. حسینا عامدانه شخصیت مبهمی داره که با اسطوره احاطه شده و همین اون رو در داستان کمرنگ میکنه. رابطه معصوم و نوشا در داستان خیلی پررنگ‌تره و قصه‌شون شکل گرفته. اما وقتی حسینا و نوشا به هم میرسن و هم رو در آغوش میگیرن، من با داستانشون احساس نزدیکی نمیکنم.
رویدادها که به نظر میان بستر تاریخی مشخصی هم دارن شفاف نیستن. برای من مشخص نیست که نیروهای درگیر تو داستان، به جز بعضی‌شون، دقیقا کی‌ان. متعلق به کدوم گروه‌ها هستن و چرا تو این بازه تاریخی به جون هم افتادن.
در آخر مهم‌ترین بحث برای من روایت زنانه‌ست. تو مصاحبه‌ها و نقدها دیدم که میگن معروفی تو این کتاب تونسته زنانه بنویسه. بله معروفی مردسالاری رو به خوبی تو داستانش نشون میده. شخصیت اصلی داستان و راوی هم زنه. اما با خوندن این کتاب دوباره برام این سوال بالا اومد که ما به چی میگیم روایت زنانه؟ هرکسی که از زبان زنی بنویسه تونسته روایتی زنانه ارائه کنه؟ این سوال برای من جدیه و باید پیگیریش کنم اما در روایت معروفی لااقل نقص‌هایی می‌بینم که سخت می‌پذیرم روایتی زنانه داره. جایی که نوشا میگه:«چقدر ماه شده بود و چقدر دلم میخواست یک کشیده مردانه بخواباند بیخ گوشم.» یا جایی که در واکنش به تعرض جیغ میزنه و در توصیفش نوشته میشه:«از همان کولی‌بازی‌های زنانه.» کتاب رو عقب میگیرم و عمیقا باهاش احساس فاصله میکنم. 
کتاب، مورد علاقه من نیست به جهت‌های مختلف ولی همونطور که گفتم بحث روایت زنانه برام مهم‌تره. نه اینکه لزوما این کتاب اینطور باشه اما میترسم روایتگری رنج رو با روایت زنانه یکی کنیم. هیچ عاملیتی برای زن راوی قائل نشیم و فقط بخوایم قصه‌ای پرسوز و گداز بگیم.
        

          صادقانه ماجرایی که سر طرح جلد این کتاب پیش اومد توجهم رو بهش جلب کرد وگرنه شاید نمی‌خوندمش. حالا هم که خوندم خیلی متوجه تمجیدهایی که از این کتاب شنیده بودم نمی‌شم. در واقع دیگه خیلی مطمئن نیستم پوینت خوندن حرف‌های یه مرد سفیدپوست تو قرن هجدهم درباره زنان چیه. میفهمم. دیدرو در زمان خودش داشته حرف‌های متفاوتی می‌زده و به لحاظ‌هایی پیشرو بوده اما همچنان مخاطب این دو رساله رو مردان می‌دونم. با مردان درباره زنان گفته و سعی کرده زن‌ستیزی موجود رو تا حدی نقد کنه. تنها یک نکته در این دست کتاب‌ها می‌بینم اون هم اینکه رد مردسالاری دوره روشنگری رو بگیریم و بیایم جلو تا به لحظه اکنون برسیم. اگه کسی این براش دغدغه‌ست می‌تونه کتاب خوبی باشه. اما سوال من هنوز سرجاشه. چرا حرف‌های مردی در قرن هجدهم فرانسه درباره زنان باید برامون مهم باشه؟ و چه کمکی بهمون می‌کنه؟
        

          «من میان آن‌ها غریبه‌ام و زبان‌شان از سنگ است.» 
کتاب یک سخنرانی در سپتامبر 2023 از ایزابلا حماد و یک پس‌نگاره درباره غزه در سال بعد آن است. هر دو  متن مربوط به مسئله فلسطین هستند با این تفاوت که هفتم اکتبر  فاصله این دو متن است. شاید بتوان گفت بخشی از آنچه در سخنرانی اول مطرح است بعد از هفت اکتبر کم‌اهمیت می‌شود و این شکاف‌ها مدام بیشتر و بیشتر می‌شوند:«نمی‌دانم شمایی که این‌ها را می‌خوانید در چه واقعیتی زندگی می‌کنید. آن لحظه از زمان که این‌ها را می‌خوانید، درباره لحظه‌ای که من در آن هستم چه می‌گویید؟ شکاف میان ما چقدر دهان باز کرده؟»
محوریت سخنرانی اول لحظه‌ی بازشناسی است. لحظه‌ای که فرد، مانند شخصیت اصلی یک رمان و فیلم، در یک لحظه به حقیقت هولناک رو به رو چشم می‌دوزد و پس از آن برای همیشه تغییر می‌کند. مانند لحظه‌ای که سرباز اسرائیلی دچار بازشناسی می‌شود و از وظیفه خود، کشتن یک فلسطینی لب مرز، فرار می‌کند. 
اما مسئله اینجاست که چطور این لحظه ممکن می‌شود؟ چه روایتی باید بر کلان روایت موجود غلبه کند تا این لحظه ایجاد شود؟ چه کسی باید روایت کند؟ به زبانی واقع‌بینانه‌تر:« چند فلسطینی باید بمیرند تا یک سرباز اسرائیلی به چنین شهودی برسد؟»
همچنین مسئله اینجاست که مسئولیت این روایتگری با کیست؟ با فلسطینی زیر آوار؟ یا اساسا این پرسش مهم که آیا همچنان باید به روایتگری برای ناظر بیرونی، عمدتا سفیدپوست غربی، امید ببندیم یا راه دیگری هم هست؟ این سوالات اساس بخش مهمی از مسئله فلسطین و ادبیات پسااستعماری هستند که گرچه سوالاتی به نظر کلی، اما می‌توانند با لحظه لحظه زندگی هر کداممان گره بخورند.
متن دوم انگار بعد از هفت اکتبر تنها سعی می‌کند روایتی از فلسطین به جا بگذارد. از قصه‌ی استعمار اروپایی و آمریکایی و حالا اسرائیلی بگوید. در واقع متن دوم موضع‌گیری‌ای است علیه آنچه در غزه پس از هفت اکتبر گذشته است. رد آن چیزی که اسرائیل «دفاع از خود» می‌نامد. پایان این متن بازگشت و ادای دینی به آرمان فلسطین است. و پررنگ کردن این امیدِ کمرنگ: که فلسطین نابود نمی‌شود. «دولت اسرائیل دوست دارد فلسطین را نیست و نابود کند، اما اگر خیال می‌کند چنین کاری شدنی است، اشتباه می‌کند. فلسطین در حیفاست. فلسطین در قدس است. فلسطین در غزه است. فلسطین در دریای مدیترانه است. فلسطین در اردوگاه‌های آوارگان، از شتیلا تا یرموک، زنده است. فلسطین حتی در نیویورک زنده و سرزنده است. نکند واقعا فکر می‌کنند می‌توانند اراده زندگی را در فلسطینی‌ها نابود کنند؟»
«روزی این جنگ متوقف خواهد شد و آن‌هایی که زنده مانده‌اند باز خواهند گشت و از نو خواهند ساخت، و دوباره در این خانه‌ها زندگی خواهند کرد.»
        

          همیشه غبطه می‌خورم به نویسنده‌هایی که می‌تونن کوتاه بنویسن و خوب بنویسن. می‌تونن قصه‌شون رو روایت کنن و تو جای درستی، جایی که کافی به نظر میاد، تمومش کنن. چیزهای کوچکی مثل اینها هم از داستان‌های کوتاه و کافیه. قصه‌ای که هم‌زمان که سیاسیه و به لحاظ‌هایی فمینیستی، روایتگری خوبی هم داره. فضاسازی خوبی داره و شخصیتی می‌سازه که آخر داستان آشنا و قابل درکه. و شاید مهم‌تر از همه برای من، این کتاب روایتی رو ثبت می‌کنه که می‌تونه به راحتی به فراموشی سپرده بشه. اما نحوه تعریف این روایت هم جالبه. اون رو با تمام جزئیات ممکن ثبت نمی‌کنه. بخشی از واقعیت تلخی رو نشون می‌ده که تو احتمالا به عنوان یه آدم عادی تو اون شهر باهاش مواجه می‌شدی. حالا اینکه بری سراغش یا نه، به خودت بستگی داره.
        

          این کتاب چند درس‌گفتار از اورهان پاموک درباره‌ی رمان‌نویسی و تجربه‌ی زیستن با رمانه. عنوان کتاب پاسخیه به مقاله شیلر، «درباره شعر ساده و شعر احساسی»، که پاموک این تقابل رو در رمان پیاده می‌کنه و می‌گه رمان‌نویس ساده‌نگر از اینکه می‌تونه تماما آنچه در ذهن داره رو با کلمه بیان کنه مطمئنه و به سادگی این کار رو می‌کنه، اما رمان‌نویس اندیشمند دائما در تردیده و نوشتن براش طبیعی و بدیهی نیست. به نظر پاموک تلفیق این دو تا می‌تونه یه رمان خوب در بیاره. 
میون نکات متفاوتی که تو این کتاب مطرح می‌شه، چیزی که ازش برمی‌دارم توجه پاموکه به تصویرسازی، بیان احساسات در رمان و مهم‌تر از همه، اشیا. پاموک از این حرف می‌زنه که بدون فزونی ثروت ناگهانی در اروپای میانه سده نوزده که منجر به ورود اشیاء کثیری به زندگی روزمره آدم‌ها شد، هنر رمان در قرن نوزده نمی‌تونست این چنین پیشرفت کنه. اون تاثیر اشیاء رو زندگی و منزلت افراد و به طبع اون تاثیرش در رمان رو بررسی  میکنه. هر نویسنده به نحوی متفاوت از این اشیاء استفاده میکنه تا شخصیت‌ها و فضای خودش رو بسازه. 
نکته قابل توجه دیگه تو این کتاب، فهم پاموک از رمان سیاسیه. به نظر اون رمان‌هایی که ادعای سیاسی بودن میکنن اتفاقا چندان وضعیت خوبی ندارن. برای پاموک رمانی سیاسیه که برای شناخت «دیگری» تلاش کرده باشه. تلاش کرده باشه قصه‌ی فراموش شده یک دیگری رو روایت کنه و این دیگری میتونه از نژاد، طبقه و جنسیتی متفاوت باشه. 
وجوه مثبت این کتاب، نسبت به درس‌گفتارهایی که در مورد نوشتن وجود داره، اینه که با تجربه و روایت شخصی پیش میره و از حالت کتاب درسی کاملا خارج میشه. همچنین اینکه نه تنها از زاویه دید یک رمان‌نویس بلکه از دید یک رمان‌خوان هم نوشته شده و از این جهت تجربه‌ی خوندن رمان رو هم غنی‌تر می‌کنه.
تنها مشکلم با پاموک اینه که هنوز نسبتش رو با غرب متوجه نشدم و نمی‌فهمم به عنوان یک نویسنده ترک در نسبت با هژمونی دانش و ادبیات غرب کجا وایساده. امیدوارم بفهمم((:
        

          جستار «آب این است» از این کتاب یکی از ده جستار مورد علاقه‌م شد. نیاز دارم مدام بهش برگردم تا زندگی آنطور که هست برام یادآوری بشه.
        

          نوشتن یک مرور منسجم و خوب  از این کتاب خودش یه پروژه‌ست که متاسفانه من الان سراغش نمی‌رم. فقط می‌تونم بگم که اگر کسی دغدغه مطالعات جنسیت و تاریخ (به خصوص در مورد ایران) داره بهتره از این کتاب عبور نکنه. این ادعا رو معمولا راجع به کتاب‌ها نمی‌کنم چون همیشه کتاب‌های بهتر و مهم‌تری هست اما سوالاتی که نجم آبادی تو این کتاب مطرح می‌کنه رو نمیشه نادیده گرفت. این سوالات اونقدر درگیرکننده‌ست که دیگه نمی‌شه به قبل از این کتاب برگشت و مفروضاتمون در مورد جنسیت و تاریخ رو بدیهی گرفت. نمی‌شه به راحتی گفت که بامداد خمار یک کتاب عامه پسنده و ارزش بررسی نداره. نمیشه راحت از بررسی وجوه جنسیتی متون قدیمی مثل یوسف و زلیخا گذر کرد و مهم‌تر از همه برای من، دیگه نمی‌شه باد به غبغب انداخت و با اعتماد به نفس گفت: «زنان تو دوره قاجار عاملیت نداشتن». 
بیش از هر چیز از روش کار نجم آبادی مشق برداشتم و از شیوه‌ی مواجهه‌ش با تاریخ یاد گرفتم. یاد گرفتم که شدنیه که نام‌های فراموش‌شده رو به ذهن آدم‌ها برگردونی و عاملیت به‌ حاشیه‌رانده‌شدگان رو با حوصله یادآور بشی. 
راجع به یه جستار اگه بخوام جداگونه صحبت کنم، «فراسوی قاره آمریکا»ست. جستار کوتاهی که بیش از اینکه یک پاسخ باشه یک سواله. پاسخ‌هایی هم می‌ده اما سواله که مهمه. چیز دیگه‌ای که در مورد این جستار خیلی من رو به وجد آورد اینه که نجم آبادی اینجا با کمک دیگران، کتاب «زنان سیبیلو مردان بی ریش» خودش رو نقد می‌کنه. بسیار شفاف و دقیق، با ارجاع مستقیم به کسانی که نقدش کردن خودش رو در معرض نقد قرار میده. این کار نجم آبادی رو بسیار مرتبط با رویکردش نسبت به عینیت علمی و بی‌طرفی پژوهشگر می‌دونم و فکر می‌کنم برای همین از این شفافیت در مقام یک پژوهشگر نمی‌ترسه.
        

          دوست عزیز عزیزم تو کتابفروشی من رو نشوند که این کتاب رو بخونم و چه خوب کرد.
        

          «نقطه می‌خواست خطی صاف باشد که همیشه ادامه دارد، شبیه امید...»
        

          جالبی این نویسنده اینه که آثارش رو می‌شه دو بار خوند و بار دوم تجربه‌ی متفاوتی از بار اول داشت. تو فصل آخر جوری شگفت زده‌ت می‌کنه و کل روایت رو تغییر می‌ده که وقتی دوباره بخونی معنی داستان فرق می‌کنه. توجهت به چیزهای متفاوتی جلب می‌شه و بیشتر درک می‌کنی. ایده‌ی اصلی کتاب که تو فصل آخر مشخص می‌شه از کل داستان برام جالب‌تره و باعث شد به این فکر کنم که اگه این ایده ‌ی درخشان به ذهن من می‌رسید، چجوری می‌نوشتمش؟ و این سوال خودش خیلی هیجان انگیزه.
        

          کتاب، کتاب درسیه و می‌فهمم که برای خیلیا حوصله‌سربر و تکراری باشه. اما مزیتش اینه که تو هر فصل به شکل نسبتاً منسجمی به یک‌سری موضع‌گیری‌‌ها در مورد زنان پاسخ می‌ده و وضعیت زنان تو حوزه‌های مختلف رو به چالش می‌کشه. دانشجوی ترم اول جامعه شناسی خیلی این کتاب به لحاظ فرم و محتوا به دردش می‌خوره.
اما وجه متمایز کتاب، فصل آخرشه یعنی «تولید دانش فمینیستی». پرداختن به نسبت بین روش‌ تحقیق‌ها و فمینیسم بسیار مهمه و حتی برای یاد گرفتن خود روش تحقیق مفیده. باید به این مسئله در کلاس‌های درس علوم اجتماعی پرداخته بشه که، اگه نگیم اولین، یکی از مهم‌ترین نقدها به «علم بی‌طرف» رو فمینیست‌ها مطرح کردن و  اون رو به خوبی به چالش کشیدن. چیزی که تقریبا یک بار هم در کلاس‌های درس نشنیدم. روش‌های تحقیق (حتی روش کیفی) همچنان با توهم بی‌طرفی و با چارچوب‌های از‌پیش‌مشخص تدریس می‌شه و امکان هرگونه فرم آلترناتیو و خلاقیت رو سلب می‌کنه. اینکه روش تحقیق رو با رویکردهای انتقادی بخونی و قراردادی بودنش رو درک کنی تنها راه یادگیریشه به نظرم. ضمن اینکه از این طریق می‌فهمی که «دانش فمینیستی» چیه و تنها یک «موضوع» اضافه شده به بقیه موضوع‌های جامعه‌شناسی نیست. بلکه یک معرفت‌شناسی متفاوته.
        

          از این کتاب سه تا جستار تصویر یک دوست، روابط انسانی و حرفه‌ی من رو خیلی دوست داشتم. نزدیک و همدلانه و جدید بود. واقعا «روابط انسانی» نوازشی بود برای پریشونی دائمیم که «باید با آدما چیکار کنم؟» این جستار نازت می‌کنه و می‌گه ببین خیلی نمی‌تونی کاریش کنی. از بچگیت تا الان درگیر این پرسش بودی و واقعا اونقدر هم که فکر می‌کنی قرار نیست وضعیت تغییر کنه. صرفا سنت می‌ره بالاتر و با این پریشونی بیشتر دوست می‌شی و مهم‌تر از همه فرم این متنه که بهت می‌گه این یه درد مشترکه.
یک جایی که نمی‌تونم با گینزبورگ ارتباط برقرار کنم یه مواجهه‌ی حکم‌دهنده و از جنس قضاوته که بعضی جاها می‌زنه بیرون. حکم می‌ده در مورد سکوت، در مورد انگلستان، در مورد نسل قبل از خودش و این رو جوری نمی‌نویسه که بتونم همدلی کنم. خیلی والدگونه می‌نویسه بعضا.
ولی اگه یه چیز بخوام از این کتاب بردارم، چیزی که مستقیم هم بهش اشاره نمی‌کنه و ذهن من تیکه‌های جدا افتاده رو گذاشته کنار هم، توجه به چیزهای کوچک و حقیره. چند جا می‌گه که علاقه‌ای وسواس‌گونه به این چیزها داره و راهشون رو هم به داستان‌هاش باز کرده. این در جدیدی بود که برام باز شد. دیدن و شفاف دیدن حقارت‌های کوچک مربوط به انسان و توصیف کردنش شاید بتونه درمانی باشه برای شرمی که جدا جدا تجربه‌ش می‌کنیم و در واقع اونقدرم چیز عجیبی نیست. البته به تصویر کشیدن این چیزهای کوچک زشت شاید کارهای دیگه، و مهم‌تری، هم بکنه که باید بیشتر بهش فکر کنیم.
        

          آرتور کریستال تو ذهنم آدم بداخلاق بامزه‌ایه. سعی می‌کنه صادق و رک باشه و این صداقت رو به عرصه‌ی ادبیات ببره. مواجهه‌ش با خوندن و نوشتن برام جالبه. جستار زندگی نویسندگی جستار محبوبم بود و قسمت‌های زیادیش رو دوست داشتم.
«دانستن این نکته تسلی‌بخش است زمانی،جایی، کسی حس کرده باید حرف بزند، کسی که به یک برگ کاغذ خیره شده و سفیدی بداخم ابدیت را با علائم کوچک و ناموزونی آلوده که فارغ از شکل و ترکیب‌شان همیشه می‌گویند: مرا بشناس.»
        

          خیلی به کتاب فرصت دادم و همدلانه خوندم ولی واقعا نه. دو تا یادداشت اول جالب بود و توضیح اینکه فروغ اسطوره‌ای شده که لزوما در شعر زنان جریان‌ساز نبوده قابل تامله.
ولی دیگه اینکه فروغ فیگور فمینیستی نیست چون مادر خوبی نبوده و از گلستان پول می‌گرفته فاجعه‌ست. 
یا اینکه تلاش برای اثبات دوقطبی بودن فروغ کنی و بدتر اینکه از تو شعرش مدرک جمع کنی که دوقطبی بوده چون یه جا یه جمله مثبت گفته یه جمله منفی؟
یه یادداشت کامل تلاش برای اثبات اینه که شاملو بین پرویز شاپور و فروغ طرفدار شاپور بوده. خب که چی؟
ناامیدکننده بود و انقدر مخالفت دارم که باید تا صبح بنویسم.
        

          با بغض و غصه‌ کتاب رو تموم کردم. چند فصل آخر خیلی احساساتیم کرد و یه جاهایی از عشقی که از کلمه‌ها بیرون می‌زد قلبم رو گرفتم. هزاران چیز می‌تونم از کتاب بگم و از میون همه، این عشق پرشور و کم‌توقع و تنانه رو نگه می‌دارم. چیزی که تا به حال در هیچ داستان فارسی مشابهش رو نخونده بودم.
        

          این مواجهه با غصه مواجهه‌ای بود که من خیلی دیر پیداش کردم. یعنی وقتی دیگه بزرگسال محسوب می‌شدم و کودک نبودم. یعنی سال‌های زیادی در حال قایم کردن غم بودم. هنوزم گاهی اینکارو می‌کنم. شاید یکی از اولین بارهایی که فهمیدم می‌شه غصه رو پذیرفت اتفاقا با انیمیشن inside out بود. غم ،مثل همین کتاب، شخصیت داشت و می‌تونست دوست داشتنی و بغلی باشه. الان که کتابو خوندم و تصاویرشو نگاه کردم به این فکر می‌کنم که اگه یه کودک از سن کم این چنین مواجهه‌هایی رو پیدا کنه چقدر زندگیش متفاوت می‌شه؟ اگه من خیلی زودتر غصه‌م رو بغل می‌کردم چقدر با الان فرق داشتم؟ 

«شاید غصه فقط می‌خواهد مطمئن شود که او هم مثل همه پیش تو جایی دارد.»
        

          این کتاب به شکل خیلی شخصی من رو درگیر خودش کرد به این معنی که به محض اینکه بخوام از کتاب حرف بزنم، از خودم هم حرف می‌زنم.
خوندن تجربه‌های متفاوت مهزاد الیاسی چیزی بود که الان بهش نیاز داشتم و در عین حال مواجهه با اینکه خودش هم چندان از این تجربه‌ها مطمئن نبوده و ناامیدی، شک و شکست رو بارها درون همین تجربه‌ها احساس کرده.
وجه متمایز کتاب نثر عمیقا صادقانه و شفاف نویسنده‌ست. چیزی که خیلی بابتش تحسینش می‌کنم و باعث شد بارها من در دیالوگ با نویسنده قرار بگیرم.
جستارهای اول کتاب رو خیلی بیشتر دوست داشتم و باعث شد به یه چیزایی در زندگیم دوباره فکر کنم. مثل تن‌سپردن، سوگ، احساس تعلق، مرگ و زمین.