این رمان رو نسبت به جنایت و مکافات بیشتر دوست داشتم، شاید به این علت که حس میکردم این رمان پخته تر است و بهتر پرداخت شده.
این رمان شخصیت های بسیار به یاد ماندنی در ذهن شما ایجاد می کند، پیشنهاد میکنم حتما بخونید.
        

          [یادداشتی از جن‌زدگان اثرِ فیودور داستایفسکی]
این نوشته برای کسانی‌ست که این اثر را مطالعه کرده‌اند.
روایتی از زوال و مرگ|تراژدیِ روحیِ ستاوروگین
این داستان بلند برایم تصویری واحد بود. تصویری که مدام در دل خود بازتولید می‌شود.
از زیاده‌گویی می‌پرهیزم. همه چیز به قدرِ کفایت گویاست تنها لازم است چند قسمتِ کوتاه از این داستانِ بلند در امتدادِ یکدیگر آورده شوند. آنچه در اینجا برایم اهمیت دارد سرنوشتِ اشخاص است یا یک شخص. مرگ، سرنوشتِ محتومِ نیکلای وسیه‌والودویچ(ستاوروگین) و تمامِ آنهایی‌ست که به نحوی با وی پیوند خورده‌اند.
[داستانِ مرکزی- رُنه ماگریت]
تنها یک صحنه، دوئلِ ستاوروگین و گاگانف، صحنه‌ای که بسط پیدا می‌کند در تمامِ داستان ریشه می‌دواند و به دوئلِ او با هستی‌اش منتهی می‌شود(هستی، موجودی دوگانه، درون و بیرون).

داستایفسکی در جایی از کتاب نوشته است:
"رؤياها همه بر باد رفت و آشفتگی نه فقط به نظم نیامد بلکه دل‌به‌هم‌زن تر شد."
در جایی دیگر می‌گوید:
"زندگی همه درد است، وحشت است. آدم بیچاره‌ است. امروز همه چیز رنج است و ترس..."
کمی بعد از زبان کیریلف نقل می‌شود:
" هر کس بخواهد به آزادیِ حقیقی برسد باید جسارتِ خودکشی داشته باشد..."

آغازِ جنون: مرگِ ماتریوشا دخترکِ ۱۲ ساله
ستاوروگین نقل می‌کند
[ماتریوشا از دو روزِ پیش سخت بیمار بود و شب‌ها مدام هذیان میگفت. البته من پرسیدم ضمنِ هذیان چه می‌گوید. او در گوشم گفت که طفلک حرف‌های وحشتناکی می‌زند. می‌گوید: " من خدا را کشتم."
...خبر آورد که ماتریوشا خود را حلق آویز کرده است.]

اوفیلیای زیبا، مغروق با دسته‌گلی در دست [هملت]
اشتیکه‌ که با گربه‌‌اش جان داده بر تلی خاک[تانگوی شیطان]

شادیِ بی‌دوامِ شاتوف از بازگشتِ همسرش با فرزندِ ستاوروگین در شکم و مرگِ خودناخواسته‌‌اش :
[سه نفری به چشم بر هم زدنی او را بر زمین افکندند و چنان بر خاک فشردند، که نمی‌توانست تکان بخورد. آن وقت پیوتر استپانویچ تپانچه به دست جست. ... فریادِ کوتاهِ نومیدی از گلوی شاتوف بیرون زد. اما دهانش را بستند و صدایش خفه شد. پیوتر ستپانویچ لوله‌ی تپانچه را به دقت بر پیشانی او گذاشت و فرو فشرد و ماشه را چکاند]
/جنونِ قاتلان/

درست بلافاصله پس از شاتوف مرگِ خودخواسته‌ی کیِریلف واقع می‌شود.
دوئلِ کیِریلف با خدا:
"اگر خود را بکشم اراده‌ام برتری یافته و خدا می‌شوم."

[(پیوتر استپانویچ) دندان‌بر‌هم سایان، هر طور که بود شمع را روشن کرد و آن را دوباره روی شمعدانی ایستاند و به اطراف نگاه کرد. جسدِ کیریلف را دید که پای پنجره‌ای که هواکش آن باز بود افتاده‌است، پاها رو به کنج راست اتاق. تیر به شقیقه راستش شلیک شده بود. گلوله از جمجمه گذشته و از بالای آن سمت چپ بیرون آمده بود. مقداری از مخِ او مخلوط به خون به اطراف پاشیده بود. تپانچه در دستِ خودِ کشته‌ی بر زمین افتاده مانده بود. ظاهرا فوری جان سپرده بود.]

در این میان قتلِ ماریا تیموفی ییونا(همسرِ مجنونِ ستاوروگین) و برادرش سرهنگ لبیادکین (با نقشه‌ی پیوتر استپانویچ) اتفاق می‌افتد.

همسرِ شاتوف بعد از دیدنِ جنازه‌ی همسایه‌ی شاتوف،کیریلف،
[فقط شیون می‌کرد که اگر این یکی کشته شده شوهرش هم جان به در نبرده‌ است. ظهر که شد به حالِ اغما افتاد و دیگر به هوش نیامد و سه روز بعد جان سپرد. نوزادش نیز که سرماخورده بود پیش از خودش تلف شده بود]

سپس مرگِ ستپان ترافیموویچ سرسپرده‌ی واروارا پترونا (مادرِ ستاوروگین) و پدرِ پیوتر:
[سه روز بعد جان سپرد، اما در بی‌خودیِ کامل مُرد. به آرامی خاموش شد، مثلِ شمعی که تا ته سوخته باشد.]

و در آخر مرگِ ستاوروگین، بنده‌ی شیطان، فاؤستِ داستایفسکی و پایانِ این تراژدیِ مُهلک:
[شهروند کانتون اوری همان جا خود را از چهارچوبِ در آویخته بود. روی میزِ کوچکی پاره کاغذی افتاده بود که روی آن نوشته شده بود:" هیچ کس مقصر نیست. خودم کردم!"]

تنها پیوتر استپانویچ شیطان از این مهلکه جان به‌در میبرد.

[مفیستوفلس: از هیچ لذتی سیر ناشده، از هیچ کامیابی خُرسند ناگشته،
او به سوی اشباح دگرگون‌شونده‌ای که با نگاه خود می‌بلعدشان
می‌شتابد، ولی این لحظه‌ی واپسین را که مبتذل و میان تُهی است،
مرد بدبخت می‌خواهد هنوز مداومش بدارد.
او که چندان سخت در برابرم ایستادگی می‌نمود،
زمانش سر‌انجام به سر رسیده، پیرمرد روی زمین افتاده است.
ساعت از حرکت می‌ایستد...

همسرایان: می‌ایستد. خاموش است،
همچنان که نیمشب. عقربه هم می‌افتد.

مفیستوفلس: می‌افتد. بودنی بود، گذشت.

همسرایان: همه چیز پایان یافت.

مفیستوفلس: پایان؟ واژه‌ای به راستی احمقانه!
برای چه پایان؟
پایان، نیستیِ ناب: این‌همانیِ کامل.
پس، آفرینش جاودانه برای چه؟
ناپدید شدنِ آفریده در نیستی!
"همه چیز پایان یافته است." ما چه می‌توانیم در این باره بدانیم؟
این همان‌قدر درست است که مدعی شویم هستی هرگز نبوده‌ است.
ولی هستی گردِ خود مانند یک چیز واقعی در چرخش است.
من خلاء جاودانه را تقریباً همان‌قدر می‌پسندم.

فاؤست- گوته]
من از این تصاویر رهایی نمی‌یابم، ذهنم مدام از یکی بر دیگری می‌پرد.

        

          کیریلف: «اگر باشد خدا، به ارادۀ اوست همه چیز! و من نمی‌توانم سرپیچی کنم از ارادۀ او. اگر سرپیچی کنم نافذ است ارادۀ من! و من وظیفه دارم که استقلال ارادۀ خودم را اعلام کنم ... چون ارادۀ خدا ارادۀ من است. آیا در تمام دنیا نیست هیچ‌کس که وقتی پایان داد به خدایی خدا و اعتقاد پیدا کرد به ارادۀ خود جرأت داشته باشد که اعلام کند روایی ارادۀ خود را، آن هم در مسائل مهم؟ ... من می‌خواهم اعلام کنم ارادۀ خودم را. ممکن است باشم تنها کس، اما خواهم کرد این کار را» ... 
«... سه سال است که در جست و جوی خصلت خدایی خود بوده‌ام و یافته‌ام آن را. خصلت خدایی من استقلال اراده است. این چیزی است که با آن می‌توانم مهم‌ترین جنبۀ استقلال و آزادی هولناک خود را نشان دهم. زیرا بسیار هولناک است این آزادی. من خود را می‌کشم تا استقلال خود را نشان دهم و آزادی هولناک خود را.» (داستایفسکی، 385-383)
        

          زمانی که دو هفته پیش کتاب "شیاطین‌" را خریدم فکر نمی‌کردم امروز از آن چنین بگویم. درست مانند تمام آثار داستایوفسکی آرام و کسالت بار آغاز می‌شود. یک مشت آدم "دری‌وری" دور هم جمع می‌شوند و یاوه می‌گویند. فقط همین. 
تا داستان بخواهد به نیمه برسد، بارها و بارها به خودت می‌گویی آخر کجای این اثر زیباست؟ چه‌اش به شاهکار می‌خورد. به خدا مردم بیکارند و گول اسم این "پیر قمارباز روس" را می‌خورند.
اما زمانی که اثر از نیمه می‌گذرد ققنوس هنر این "پیرمرد ریشو" آرام آرم از زیر خاکستر سر برمی‌آورد، همه شخصیت‌های بی‌ربط را بهم ربط می‌دهد، فاجعه را به تصویر می‌کشد و درنهایت بال می‌افرازد و با لبخندی ددمنشانه می‌گوید: "آری، من داستایوفسکی هستم. تو جوجه نویسنده پیش خودت چه فکر کردی که مرا نقد کنی؟"
این رکب را من بارها خورده‌ام. در "برادران کارامازوف" در "قمارباز" در "ابله" در "جنایت و مکافات" و ... داستایوفسکی در ابتدای آثارش ادای آدم‌های احمق را درمی‌آورد. از زمین و زمان حرف می‌زند، حرف‌های گنده فلسفی را در دهان آدم‌های کوچک می‌گذارد. آسمان و ریسمان می‌بافد. سگ‌ها را به نواختن وامی‌دارد تا گربه‌ها برقصند و در نهایت همه این آشفتگی‌ها در یک نقطه بهم رسانده و خواننده را میخکوب می‌کند. اینها را گفتم که اگر طالب طاووس داستایوفسکی هستید باید واقعا جور هندوستانش را بکشید. القصه...
"شیاطین" شیطانی ست. از سر و رویش لجن می‌بارد. شاید هیچ یک از آثار داستایوفسکی، یا بهتر بگویم کمتر اثری در عالم ادب نگاشته شده که تا این حد در آن شخصیت‌های پلید، شرور و شیطانی در یک جا جمع شده باشند. انگار خداوند مرده است و شیاطین دست به دست هم دنیا را غرق در آتش کرده‌اند. گناهی نیست که ازقلم افتاده باشد. اثر آنقدر پلید است که اداره سانسور روسیه تا چند سال پس از داستایوفسکی اجازه نشر ۵۰ صفحه از آن را نمی‌داد. که الان هم در برخی چاپ‌ها در پایان قصه آورده شده. 
خط داستانی رمان روایت‌گر گروه انقلابی است که بر علیه نظام حاکم در روسیه تزاری سرعصیان نهاده و قصد براندازی آن را دارد. از آنجایی که حاکمان وقت روسیه از دین به عنوان ابزاری برای کنترل مردم استفاده می‌کردند، این گروه نیز برای سرنگونی حکومت راهی جز رها کردن مردم از دین و در گام بعد از انسانیت نمی‌یابند. پس همه شخصیت‌های داستان شیاطینی هستند که می‌کوشند دوزخ ابلیس را بر روی زمین احیا کنند.
نکته جالب توجه اینجاست که با وجود اینکه داستایوفسکی حدود نیم قرن پیش از انقلاب کمونیستی روسیه می‌زیسته، در این رمان از افرادی سخن می‌گوید که گرچه برای مردمان آن سال‌ها عجیب، غریب و به دور از واقعیت می‌نموده؛ اما برای خواننده امروزی بخشی از تاریخ است. بخشی از تاریخ انقلاب‌های رنگ و وارنگ صد سال اخیر. 
زمانی که او از انقلاب اکتوبر سخن می‌گوید مو به تن انسان راست می‌شود. پیش خود می‌گوئید استالین و لنین را کاری ندارم، زمان انقلاب را چطور پیشگوئی کرده. این پیشگوئی‌ها تا حدی دقیق است که جلال آل احمد پس از خواندن این رمان، تلویحا تاریخ نگاران را محکوم می‌کند که چرا از این اثر به عنوان ریشه انقلاب کمونیستی در روسیه سخن نمی‌گویند، و همه مارکس را پدر این تحول عظیم می‌دانند.
در پایان خواند این کتاب را به همه پیشنهاد می‌کنم. داستان کمی سرد و بی‌روح آغاز می‌شود اما به مرور جان می‌گیرد؛ پس صبور باشید. از میان ترجمه‌های موجود ترجمه دکتر "خبره‌زاده" بسیار ضعیف و گاها عجیب به نظر می‌رسد، پس حتما در زمان خرید از ترجمه "سروش حبیبی" عزیز بهره ببرید. 
        

          هر آنچه در جهان‌واره داستایوسکی پیش‌بینی شده بود به واقعیت جهان امروز ما بدل شده است.
-کامو
        

          "عشق والاتر از وجود است. عشق تاج تارک هستی است. چه‌طور ممکن است که هستی در پیشگاه عشق سر فرود نیاورد؟"
        

          این کتاب برای من به قدری سنگین و تامل برانگیز بود که از معرفی کردنش به طور خلاصه واقعا عاجزم. فقط در همین حد که کتاب رو با تامل بخونید و مثل یه داستان ساده ازش رد نشید. و حتما نقدی که در انتهای کتاب اومده مطالعه کنید!
یه نکته درباره ترجمه سروش حبیبی از نشر نیلوفر:
وقتی فصل ۸ از کتاب دوم رو تموم کردید، از صفحه ۹۱۷ شروع به خوندن کنید (نزد تیخون) و بعد دوباره برگردید از فصل ۹ کتاب دوم ادامه بدید. متاسفانه خود انتشارات ترتیب رو رعایت نکرده  و در انتهای کتاب به این مسئله اشاره کرده :|
        

          📘شیاطین، فئودور داستایوفسکی 

از ابتدای کتاب پس از شناختن شخصیت‌ها و فضای داستان همواره در جستجوی منظور داستایوفسکی و دغدغۀ اصلی او از نگارش این اثر بودم. گاهی برخی گفتگوها روح کلی حاکم بر طبقه اشراف و نگاه آنها به روسیه، مردمان و باورهای آنها را هویدا می‌ساخت اما همچون بادهای ناپیوسته اکسیژن لازم برای گُر گرفتن آتش را نداشتند. شخصیت مرموز و عجیب داستان که نیکلای است و در ابتدا با کارهایش موجب تعجب حاضرین را فراهم می‌آورد و جریان یکنواخت روایت را مختل می‌کرد تنها عامل واقعی بی‌نظمی بر پیکرۀ داستان بود. این فرد البته خیلی زود از صحنه داستان خارج می‌شود و دوباره در انتهای کتاب دوم با ورود خود پرسش‌های جدیدی را پیش روی مخاطب قرار می‌دهد.

در کتاب دوم (حوالی صفحه ۳۵۰) گفتگویی در ‌می‌گیرد و بالاخره داستایوفسکی راضی می‌شود به صورت آشکارتری از زبان شاتوف حرف دل مخاطب را بزند و به کارهای نیکلای اعتراض کند و به او بتازد که چرا چنین می‌کنی؟ اعتقادات او در گذشته را به او یادآور شود و به نوعی از مانیفیست او برای روسیه پرده بردارد. 

نیکلای بی‌پرده پاسخ می‌دهد. او همه را عاجز از شناخت ملت روسیه می‌خواند. او باور دارد هیچ‌کسی نسل جدید را نمی‌شناسد زیرا «همه اربابند»و درنهایت توصیه می‌کند تا از راه «کار و رنج» به خدا برسند و بار ثروت را از دوش فرو اندازند.
   حالا پس از پایان این اثر هزار صفحه‌ای به این باور رسیده‌ام که باید دوباره آن را خواند! البته تضمینی برای رسیدن به همان نتیجه‌ای که نقاد انتهایی کتاب به آن رسیده وجود ندارد! خواننده در اولین مطالعه صرفاً با منظومه‌ای از حوادث تراژیک روبه‌رو می‌شود که به صورت صحنه‌های تئاتر یک‌به‌یک از جلوی دیدگان مخاطب می‌گذرند اما فهم همۀ آنها و دستیابی به تصویری جامع از آنچه دقیقاً در حال رخ‌دادن است دشوار است. 

 هرچند نقد انتهایی اثر که بیش از ۵۰ صفحه است و بی‌شک به جمع‌بندی مخاطب کمک می‌کند اما به نظر بنده همچنان در ارائۀ چرایی چنین طرحی از سوی داستایوفسکی ناتوان است. حذف یکی از فصول در برخی نسخه‌ها و اضافه‌شدن آن در انتهای داستان هم به معماگونه‌شدن این اثر بیشتر دامن می‌زند. نوع روایت اتفاقات و مشخص‌نشدن دلایل آنها یادآور کتاب خشم و هیاهوی فاکنر است. شما با اعمال شیطانی، دسیسه‌‌های مخفی و نجواهای اهریمنی روبه‌رو می‌شوید اما شاید راهی آسان به چرایی کارهای او نیابید.

پ۱: به هر صورت مطالعه این اثر را به ۹۸ درصد مخاطبین خودم توصیه نمی‌کنم، مگر اینکه آماده باشند تا با اثری متفاوت از داستایوفسکی دست و پنجه نرم کنند.

پ۲: خیلی بیش از اینها باید دربارۀ این اثر کار کرد و گفت و شنید اما چون مشابه چنین کاری را دربارۀ کتاب خشم و هیاهو انجام دادم و اکنون اولویتی ندارد از آن می‌گذرم. امیدوارم در زمانی بهتر و با اهلی مشتاق، پرسش‌های خود را درمیان بگذارم.

🖋️سید علی مرعشی 
۱۵ تیر ۱۴۰۳
        

          یکی از نتایج خوب این جنایت( قتل ایوانف) نوشتن رمان شیاطین توسط داستایفسکی است.
    ماریو بارگاس یوسا

1 رمان شیاطین داستایفسکی الهام گرفته از یک واقعه تاریخی اواخر دهه شصت میلادی در روسیه است که طی آن دانشجویی به نام ایوانف توسط هم گروهی هایی سیاسی خودش به شکل فجیعی به قتل می‌رسه و داستایفسکی نمی‌تونه بی تفاوت بمونه و این اتفاق رو درونمایه اصلی نگارش این رمان قرار میده تا به وسیله‌ی نگارش این داستان، کنه ضمیر گروهک های انقلابی آن زمان روسیه رو آشکار کنه و نقدی علیه شیوه و مسلک و مرام فکریشون داشته باشه.

2 شکل رمان به صورت گفت و گو میان شخصیت‌هاست، در خلال این گفت و گوها و بگو مگوها و جدلهای زیادی که رخ میده که بعضا خالی از عنصر طنز هم نیست ما شخصیت‌های داستان رو میشناسیم و داستان هم روند خودش رو طی می‌کنه. در این داستان خبری از توصیفات فراوان مکان و لباس شخصیتها نیست و به جای ان داستایفسکی به درون شخصیت های خودش پرداخته و حالات و فکرهای درونی اونها رو توصیف می‌کنه. خواندن کتاب برای من مثل بالا رفتن از یک مسیر سربالایی بود. سخت بود.اذیت کننده گاهی ولی با تجهیزاتی مثل صبر و حوصله و دل دادن به داستان و صد البته فضای مرموزی که داستایفسکی در جهان این داستان خلق کرده بود این مسیر طی شد تا داستان به انتها برسه و پایان شکوهمندی هم داشت.

3 به نظر من بحث قتل ایوانف که در داستان ما اون با عنوان شاتوف می‌شناسیم و چگونگی قتل اون نکته اصلی نیست بلکه چرایی وقوع این اتفاق با تاکید و تمرکز بر گروه های سیاسی فعال آن زمان به ویژه گروهک چند نفره ای که قتل رو مرتکب شدند مساله اصلی است. در سطح کلان‌تر مساله اصلی داستایفسکی در این رمان هم مساله مطرح شده در جنایت و مکافاته. پرسش اینه آیا برای رسیدن به یک هدف والا مجاز به جنایت هستیم؟داستایفسکی با خلق شخصیت‌های ماندگار و فراموش نشدنی‌ای مثل ستاوروگین و شاتوف و کیریلوف و پیوتر ستپانویچی که الاحق و الانصاف برازنده شیطان بود! از عقاید سیاسی گروهی حرف می‌زند که درسته به فکر اعتلای وطن هستند اما به خاطر تفکرات مخرب و ایدئولوژی زیان بارشون نه تنها به هدف مورد نظر نمی‌رسند بلکه خودشون و دیگران رو غرق در این تفکرات و جهان فکریشون می‌کنند. پیوتر ستپانویچ که علنا نیهیلیست بود طراح و فتنه انگیز بسیاری از اتفاقات شوم داستان بود که با حماقت و تعصب کورکورانه و همراهی سایرین منجر به نتایج شوم و غم‌انگیزی شد.

4جهان خلق شده توسط داستایفسکی در کتاب به شکلی بود که من مخاطب مدام انتظار رخ دادن یک اتفاق رو می‌کشیدم. این انتظار هم میل به خواندن و ادامه دادن داستان رو در من ایجاد و تقویت می‌کرد و هم باعث میشد از برخی قسمت‌های بعضا خسته کننده ماجرا، سوخت کافی برای عبور داشته باشم.مرموز بودن فضای ایجاد شده به این قضیه کمک شایانی می‌کرد.

5 چند نفر از دوستان اینجا گفتند و من هم برای تاکید بیشتر بگم در نسخه انتشارات نیلوفر به ترجمه سروش حبیبی یکی از فصل‌های مهم کتاب به صورت ضمیمه و در انتهای داستان آمده. این فصل که اتفاقا مهم و خواندنی است رو سر جای اصلی خودش یعنی صفحه 576 و بعد از بخش « ایوان تسارویچ» بخونید تا سیر اتفاقات داستان بهتر درک بشه. این حرکت مسخره از جانب نشر نیلوفر هیچ توجیهی نداره و شما اگر روزی قصد خواندن این کتاب رو داشتید، این نکته رو مد نظر داشته باشید.... نکته مثبتی هم اینجا بگم، یک داستان حدود 970 صفحه ای که در انتهای اون یک نقد مفید حدودا 50 صفحه ای اومده.برسد به دست حمیدرضا آتش بر آبی که چند برابر حجم داستان‌ها نقد و بررسی به اثر اضافه میکنه و با این قیمت‌های فضایی باعث گران شدن بیش از پیش کتابها میشه.

6 به عنوان خواننده مبتدی و معمولی ادبیات فکر می‌کنم و مطمئنم نکات زیادی از کتاب رو درک نکردم و یا به چشمم نیومد که باید در بازخوانی بعدی اثر با توجه بیشتری کتاب رو بخونم. از آثار مهم داستایفسکی فقط برادران کارامازوف مونده که اگر عمری باشه بهار 1404 میخونمش و از پاییز همان سال به بازخوانی آثار مهمش با کمک کتابهایی که در نقد و بررسی آثار داستایفسکی منتشر شده می‌پردازم.
        

          حرکت بر مرزهای شرّ

فیلسوف‌ها قائل به دو نوع شرّ در جهان هستند: «شرّ اخلاقی» مثل کشتار که ناشی از عمل اختیاری انسان است و دومی، «شرّ طبیعی» که ناشی از حوادث طبیعی‌ست و تهدیدکننده‌ی زندگی انسان. در این میان شرّ سومی وجود دارد که می‌توان آن را «شرّ الوهی» نامید؛ و مکانیسم شرّ الوهی شبیه به مکانیسم قانون است. همچنان که قانون به‌محضِ استقرار و اعلام موجودیت، پدیدآورنده‌ی سوژه‌های خطاکار است، تکلیف الهی هم به‌محض ابلاغ‌شدنش انسان‌ها را به دو گروهِ هدایت‌یافته و گمراه تقسیم /می‌کند. هدایت و گمراهی مازادِ جریان تکلیف و قانون الهی در حیات بشری‌ست. ژاک لاکان زمانی در پاسخ داستایفسکی که نوشت: «اگر خداوند نبود هر چیزی امکان داشت»، گفت: «اگر خداوند نبود هیچ چیز ممکن نبود.» یا به‌تعبیر اسلاوی ژیژک، «ما همه رستگار بودیم اگر پیامبران نبودند»، زیرا آن کس که قانون و شریعت را بنیان گذاشت، برای اصلِ موجودیت قانون و شریعت پیشاپیش قربانیانی به‌اسم گناهکاران و مجرمان را بازشناسی کرد. اما تکلیف الهی در مقام قانون و شریعت نه‌تنها تخطی و تَعدِّی را ممکن می‌کند، بلکه اساساً بر شَرارت استوار است. اگر آن کلام هگلی را که می‌گفت «شرّ در نگاهی نهفته است که تمام جهان را شرّ می‌انگارد» بپذیریم آنگاه این نگاه شرارت‌بار تماماً بر نگاه الهی و قانون‌گذار استوار می‌شود. و شیاطینِ داستایفسکی ــ آن‌ها که نویسنده‌ی بیمار از ایشان در هراس بود ــ نماینده‌ی انسان‌هایی از نقطه‌نظر اخلاقی شرورند که بدبختانه به شرّ سوم ــ که نویسنده مؤمنانه می‌کوشد ردّش کند ــ قائل‌‌اند. شیاطین رمان بزرگی‌ست که بر مرز باریک مابین این دو شرّ ــ نقاط تلاقی آن‌ها و نقاط افتراق‌شان ــ حرکت می‌کند.
        

          واقعا نمیدونم چی بگم و از کجا شروع کنم! از قلم بی نظیر و قدرت نویسندگی داستایوفسکی براتون بگم یا شخصیت‌هایی که میتونی توی دنیای درونیشون نفوذ کنی و از چشم اونا به جهان نگاه کنی؟🫠
تک تک بعد شخصیت‌ها در طول رمان به مخاطب توضیح داده میشه و خواننده هر سری یه نکات کلیدی رو از شخصیت‌ها می‌فهمه. درست مثل تیکه‌های پازل که کم کم کنار هم قرار میگیرن و بعد از یه مدت، یه اثر کلی میسازن.
شاید بتونم اینجوری حرفامو تو یه جمله بگم که: آدمای رمانای داستایوفسکی، ماهاییم که نسبت به دنیای نزیسته خودمون، داریم تو دنیای هر کدوم از رمان‌هاش زندگی می‌کنیم.
یه وقت هست که یه دختر ناستازیای شب‌های روشن میشه و یه زمانی هم یه مرد، نیکلای شیاطین!❤


        

          به زودي يك ريويو راجع بهش خواهم نوشت
        

          شیاطین وجود دارند و در این شکی نیست، اما درک ما از آن‌ها بسیار مختلف است.

گفتار اندر نقدِ مترجم و ناشر
در حرفه‌ای بودنِ استاد «سروش حبیبی» در امر ترجمه هیچ شکی وجود ندارد و ایشان از مترجم‌های محبوب من هستند اما دلیل نمی‌شود از نوشتن این نقد خودداری کنم.
آقای سروش حبیبی، شما برای یک کتاب ۱۰۱۹ صفحه‌ای، زحمت نوشتنِ حتی یک صفحه مقدمه را به خود نداده‌اید و آن‌وقت پس از ۹۱۸صفحه در جایی‌که موخره نامیده می‌شود آمده‌اید و نوشته‌اید این فصل که از صفحه‌ی بعد می‌آید در فلان‌جا باید خواند؟!
این‌چه وضعشه؟
داشتیم عادت می‌کردیم و مبارزه می‌کردیم با اینکه برخی مترجمین تازه‌کار موخره‌ها را در مقدمه‌ها می‌ریزند تا اینکه به این نمونه برخوردم!!!
گیرم مترجم اینکار را انجام داده، کار ناشر در ایران فقط و فقط افزایش قیمت در هر تجدید چاپ به نسبت تورم است؟ مدیران نشر نیلوفر اصلا خودشان کتاب را خوانده‌اند؟!

بگذریم، چون هرچه بگویم قطعا همانقدر تاثیرگذار است که چکش روی آهن سرد می‌گذارد!

توجه، توجه، توجه! توصیه‌ نامه‌ی مهم
فصلی که مترجم در انتهای کتاب از صفحه‌ی ۹۱۹ قرار داده، فصلی‌ست که حذف شده بوده و جای آن در کتاب دوم(قسمت دوم کتاب) پس از فصل هشتم(ایوان تسارویچ) می‌باشد یعنی دقیقا در صفحه ۵۷۵، اما مترجم و ناشر از نوشتن چند خط توضیح در قالب مقدمه در ابتدای کتاب امتنا کرده، پول‌های فروش کتاب که روز به روز به موجب تورم بالا می‌رود را شمرده و به ریش مردم می‌خندند!
به همین جهت لازم دانستم از این تریبون به شما دوستان عزیزم هشدار دهم تا این بخش را در زمان درست خود بخوانید نه همانند من، پس از پایان کتاب!


نوشتن از شیاطین آسان نیست، همانطور که خواندنش آسان نبود و سفری بود سخت، پیچیده و طولانی به اعماق روح و روان شخصیت‌هایش، اما بدون ورود به محتوای داستانی کتاب، تلاش می‌کنم در چند بند و صدالبته در سطح خودم از آن بنویسم.

مقایسه نامه
اگر بخواهم آثاری که از داستایفسکی تا به امروز خوانده‌ام را بر طبق سه مولفه‌ی «علاقه، سطح و کشش» رتبه‌بندی کنم، آنگاه نتیجه مطابق است با:
۱-برادران کارامازوف ۲-ابله ۳-شیاطین ۴-جنایت و مکافات ۵-همزاد ۶-همیشه شوهر ۷-شب‌های روشن ۸-بیچارگان

گفتار اندر علاقه‌ی من به آلکسی نیلیچ کریلوف
پیش از هر حرفی باید اعتراف کنم که شاید جز معدود خواننده‌هایی باشم که عاشق شخصیتِ «آلکسی نیلیچ کیریلوف» شدم و هر شب پس از بستن کتاب و چشم‌هایم، تلاش می‌کردم تا صورت او را تجسم کنم و پس از خواندن کتاب وقتی نام او را در گوگل سرچ کرم کاملا تصادفی عکس‌هایی زیادی دیدم که هنوز نمی‌دانم مربوط به یک فیلم است، اجرای تئاتر یا یک مینی سریال اما هر چه بود با چیزی که من در ذهنم تجسم می‌کردم بسیار بسیار نزدیک بود.
تقابل آلکسی نیلیچ کریلوف با پیوتر استپانویچ ورخاونسکی در واپسین لحظات زندگیش و قیام و بلوای روحیش یکی از بخش‌های شاهکار این کتاب بود:
"من وظیفه دارم که بی‌اعتقادی خودم را اعلام کنم.
برای من، هیچ فکر نیست بالاتر از انکار خدا!
تمام تاریخ بشریت گواه است گفته‌ی مرا.
«اختراع انسان، است فکر وجود خدا.»
انسان پیدا کرده است این راه را، تا مجبور نباشد خود را بکشد.
تاریخ جهان تا امروز چیزی نبوده است جز همین!"

سیاهه‌ای در مورد شیاطین از زبان من
داستایفسکی بار دیگر با شیاطین ثابت کرد که یک نابغه است، شیاطین را می‌توان کتابی سیاسی، فلسفی و اجتماعی دانست.
سیاسی وقتی او درس سیاست می‌داد:
"بریدن سر از همه کار آسان‌تر‌ است و پروردن اندیشه در سر از همه کار دشوارتر."

"کدام راه را ترجیح می‌دهید؟
لاک‌پشت‌وار جلو برویم و در باتلاق دست و پا بزنیم یا عقاب‌وار از فراز باتلاق بگذریم؟"

"من خوب می‌فهمم که چرا ثروتمندان مثل سیل به خارج کوچ می‌کنند و این سیل سال به سال شدیدتر می‌شود. غریزه است دیگر! وقتی کشتی‌ای غرق شدنی باشد، موش‌ها پیش از همه آن‌ را حس می‌کنند و از آن می‌گریزند."

فلسفی وقتی درس فلسفه می‌داد:
"حقیقتِ راستین همیشه زنگ نادرستی دارد. اگر بخواهید این زنگ‌ را از آن بزدایید باید اندکی دروغ به آن بیفزایید."

"من به احوال دل آدم‌ها آشنایم... می‌شود اطمینان داشت که او حالا دیگر خبرچینی نخواهد کرد... چون حالا آدم خوشبختی است..."

اجتماعی وقتی درس زندگی می‌داد:
"تنها ماندنِ طولانی دو دوست، گاهی برای دوستیِ راستین سخت زیان‌بخش است."

"هیچ‌ چیز غیرقابل تحمل‌تر از این نیست که وقتی بخت از آدم برمی‌گردد دوستان همه جمع شوند و به او بگویند که کارهایش احمقانه بوده."

"ما همه مقصریم، همه مقصریم. ای کاش همه به تقصیر خود معترف بودیم…"

اعتراف می‌کنم ۱۰ روزی را که صرف مطالعه‌ی شیاطین نمودم دوست داشتم و از مطالعه‌ی سطر به سطر کتاب لذت بردم و باز هم آرزوی قدیمی خود را تکرار می‌کنم که ای کاش روزی انسان به علم کپی کردن انسان دست پیدا کند و آن‌وقت یک داستایفسکی دیگر منطبق با نمونه‌ی اورجینالش بسازد تا باز هم برای بشریت بنویسد.


نقل‌قول نامه
"عادت چه کارها که نمی‌کند!"

"انسان هرقدر نجیب‌تر باشد سر ضمیرش در آینه‌ی چهره‌اش نمایان‌تر می‌شود."

"آزادی کامل وقتی است که زنده ماندن یا مردن برای آدم مساوی باشد و این در حقیقت هدف همه است."

"عوض کردن خدا، آسان نیست."

"کدام راه را ترجیح می‌دهید؟ لاک‌پشت‌وار جلو برویم و در باتلاق دست و پا بزنیم یا عقاب‌وار از فراز باتلاق بگذریم؟"

"نیمه‌ی دوم زندگی آدمیزاد از عادت‌هایی شکل می‌گیرد که در نیمه‌ی اول روی هم جمع شده‌اند."

"هیچ‌ چیز غیرقابل تحمل‌تر از این نیست که وقتی بخت از آدم برمی‌گردد دوستان همه جمع شوند و به او بگویند که کارهایش احمقانه بوده."

"ما باید هوشمندان را با خود همراه کنیم و بر گرده‌ی احمقان سوار شویم. شما نباید از این شرم داشته باشید، نسل حاضر باید از نو تربیت شود تا شایسته‌ی آزادی باشد."

"علت خودکشی نکردنم ترس بود. بعضی از ترس خودکشی می‌کنند و بعضی از ترس زنده می‌مانند."

نهم مهرماه یک‌هزار و چهارصد
        

          .

استاوروگینِ جن‌زدگان احتمالاً عجيب‌ترين و مضطرب‌ترین و شايد ترسناك‌ترين و قطعاً پیش‌بینی‌ناپذیرترین صورتی است كه داستايفسكي از انسان نمایانده است. او به حیات نیهیلیستی عادت کرده است و از انسانيت، فقط ظاهرش را به ارث برده است. استاوروگینِ تسخیرشده، یک گام جلوتر هم رفته؛ او نه فقط عادت کرده، که از آن عبور کرده و روحش با شیاطین گره خورده است. عادت کردن، انسان را به ورطه‌ی روزمرگی و ملالت می‌اندازد و اینجاست که همه چیز برای انسان، شمرده می‌شود؛ انسان، ساعت‌ها و هفته‌ها و روزها و سال‌ها و آدم‌ها و کارها و همه‌چیز دیگر را فقط می‌شمارد، به امید روزی که همه چیز تمام شود. اما این شمارش تمامی ندارد. چنین انسانی اسیر توهم و گرفتار وهمیات نفسانی می‌گردد. سرنوشت محتوم چنین انسانی افتادن در دام نیهیلیسم و خودکشی است. استاورگین، در محضر تیخون مدام می‌گوید: «همه‌ی اینها، پوچ و احمقانه است»  و این، آن چیزی است که داستایفسکی در پس جهان جدید، رؤیت کرده است. او دیده که نیهیلیسم، حریقی است که مغزها را می‌سوزاند و نه خانه‌ها را. 


تقدیر و قضای وضعیت استاوروگین‌زده، حریق نیهیلیسم است و در جهانی که اراده‌ی خدا حاکم نباشد، اراده‌ی منِ انسان حاکم می‌شود و هر چیزی، صورت مباح پیدا می‌کند، گویی خدا مرده است و انسان وامانده و نیست‌انگار، راهی جز خودکشی ندارد.  جهانی که از آن، خدا، حذف شود، همه چیز در آن مجاز و مباح می‌شود.
        

          این کتاب برای من خیلی متفاوت بود با کتاب های پیشینی که از داستایوفسکی خونده بودم به این دلیل عمده که ساختار داستان (شاید متناسب با محتواش) ساختار درهم برهمی تری داشت نسبت به برادران کارامازوف یا جنایات و مکافات. نه اینکه مثل داستان های مدرن نوشته شده باشه، نه، اما شخصیت ها پیچیده بودن و تا اخر هم نمی تونستی درست و حسابی از شخصیت و گذشته شون سر دربیاری. که البته من فکر می کنم این اتفاق از عمد بوده، یعنی به خاطر اینکه داستایوفسکی تمرکزش در این کتاب روی بُعد شیطانی آدم ها بوده، اینجوری می خواسته کمی بیشتر حس وهم رو در شخصیت هاش به وجود بیاره. مثلا بزرگ ترین وهم این داستان درباره ی شخصیت نیکولای استاوروگین بود. این شخصیت پر از تضاد بود، و با اینکه می تونستی با اطمینان بگی اعمالش عواقب بدی داشته و نتیجه بگیری از نظر اخلاقی درست نبودن، انقدر جنبه هایی از شخصیتش گنگ باقی مونده بودن که در نهایت نمی تونستی از نتیجه گیری اخلاقیت کاملا هم مطمئنا باشی. این قضیه برای من در نیکولای پر رنگ تر از شخصیت های دیگر بود، اما بقیه ی شخصیت ها هم کمابیش همین طور گنگ بودن، و نمی تونستی از قضاوت هات در موردشون مطمئن باشی.
در این کتاب به نظرم از برادران کاراموزف آشکارتر می تونستیم با فلسفه ی اگزیستانسیالیسم مذهبی داستایوفسکی روبه رو شیم. مخصوصا در شخصیت شاتوف. داستایوفسکی نهایتا بر این باور بوده که خدا باید باشه تا بشه اخلاقیات رو توجیه کرد. و به خوبی نشون می ده که در غیر این صورت شخصیتی شبیه نیکولای یا از اون بدتر شخصیت پستی مثل پیوتر خواهیم شد. شاتوف و استپان از کسانی هستند که در نهایت خدا رو می پذیرند و جز معدود شخصیت های داستان هستند که رستگار می شن هرچند برای مدت خیلی خیلی خیلی کوتاهی پیش از مرگشون.
        

          نکتهٔ محسوس در کل متن کتاب رعایت آداب است.

نویسنده، زاویهٔ دید ما به عنوان مخاطب رو خیلی هوشمندانه به صورت یکی از کارکترهای داستان تحت عنوان آقای «گ.» طراحی کرده و در داستان جا داده؛ به این صورت که گاهی زبان داستان از سوم شخص به اول شخص تغییر کرده و سوالی که نویسنده قصد ایجادش در ذهن ما را دارد، از زبان آقای گاف پرسیده می‌شود. 

چرا شیاطین؟ 
- رفتار زشت نیکلای پسر واروارا پترونا 
- خشونت لبیادکین با خواهرش، پیوتر با پدرش
- دزد کلیسا: 
[«خوب سرِ نگهبان کلیسا را چرا بریدی؟» - عرض کنم که ما اول با هم همدست بودیم. بعد نزدیک صبح، که با حاصل دزدی در یک کیسه، به کنار رودخانه رسیدیم با هم دعوامان شد، سر اینکه کیسه دست که باشد. آنوقت من بار گناهانش را به دوش گرفتم و از دردهای این دنیا خلاصش کردم. «خوب، پس باز هم بکش و باز هم بدزد!»]
اما درون‌مایهٔ کتاب به شخصیت‌های داستان محدود نیست، چراکه گاهی از زبان ایشان به مشکلات جامعه و شیاطینِ آن روزگار پرداخته شده است:
[بشتابید و درِ کلیساها را ببندید، خدا را نابود کنید، آیین ازدواج را براندازید، حق ارث باید ملغی شود، کارد بردارید!] 
- قتل‌های پی‌درپی
- ایجاد کانون فساد و آشوب توسط گروهی به نام «رفقا» 
- ...

• داستایوفسکی یک روانکاوِ فوق‌العاده‌ست؛ 
نحوهٔ شناساندنِ شخصیت‌های داستان توسط نویسنده، عینیتِ دنیای حقیقی‌ست؛ به عنوان مثال در مورد کارکتر "پیوتر ستپانویچ" در ابتدا به عنوان فرزندی بینوا معرفی شده که توسط پدرش سالها‌ست در شهری دیگر رها شده، سپس در نمای یک فرد احمق برای خواننده جلوه می‌کند و در نهایت با رذالت و خوی شیطانی عجیبی سیر اتفاقات داستان را پیش می‌برد؛ چنانکه ما با آن در زندگی روزمرهٔ خود از تقابل با انسان‌های جدید و عجیب آشنایی داریم،، افرادی هستند که در ابتدا انسان‌های درمانده و شریفی به نظر می‌رسند و در گذر زمان و شناخت بیشتر، متوجه وجه تاریک آنها می‌شویم. 

⚠️(هشدار اسپویل)!!  ↓
• کل وقایع کتاب به گونه‌ای پیش میره که در نهایت مثل تکه‌های یک پازل در کنار هم قرار می‌گیرند و تصویری نهایی که به مخاطب منتقل می‌کنند تصویری از «نیکلای ستاوروگین»، انسانی با جنبه‌های اخلاقی و روانی متفاوت و گاهاً متناقض که تقریباً بازتاب تمام مضامینی‌ست که داستایوفسکی قصد بیان داشته است؛ شخصیتی پیچیده که توصیفش به راحتی امکان‌پذیر نیست و در قالب چند جسم در صحنه‌های مختلف نقش بازی می‌کند‌.

• صحنه‌های درخشان کتاب برای من :
۱) یکشنبهٔ کذایی و گردهمایی همهٔ‌ی شخصیت‌های مهم داستان در یک زمان، در یک مکان؛ 
۲) دوئل ستاوروگین و گاگانف؛ 
۳) مشاجرات ستپان ترافیمویچ و واروارا پترونا
        

          شیاطین وجود دارند و در این شکی نیست، اما درک ما از آن‌ها بسیار مختلف است.

گفتار اندر نقدِ مترجم و ناشر
در حرفه‌ای بودنِ استاد «سروش حبیبی» در امر ترجمه هیچ شکی وجود ندارد و ایشان از مترجم‌های محبوب من هستند اما دلیل نمی‌شود از نوشتن این نقد خودداری کنم.
آقای سروش حبیبی، شما برای یک کتاب ۱۰۱۹ صفحه‌ای، زحمت نوشتنِ حتی یک صفحه مقدمه را به خود نداده‌اید و آن‌وقت پس از ۹۱۸صفحه در جایی‌که موخره نامیده می‌شود آمده‌اید و نوشته‌اید این فصل که از صفحه‌ی بعد می‌آید در فلان‌جا باید خواند؟!
این‌چه وضعشه؟
داشتیم عادت می‌کردیم و مبارزه می‌کردیم با اینکه برخی مترجمین تازه‌کار موخره‌ها را در مقدمه‌ها می‌ریزند تا اینکه به این نمونه برخوردم!!!
گیرم مترجم اینکار را انجام داده، کار ناشر در ایران فقط و فقط افزایش قیمت در هر تجدید چاپ به نسبت تورم است؟ مدیران نشر نیلوفر اصلا خودشان کتاب را خوانده‌اند؟!

بگذریم، چون هرچه بگویم قطعا همانقدر تاثیرگذار است که چکش روی آهن سرد می‌گذارد!

توجه، توجه، توجه! توصیه‌ نامه‌ی مهم
فصلی که مترجم در انتهای کتاب از صفحه‌ی ۹۱۹ قرار داده، فصلی‌ست که حذف شده بوده و جای آن در کتاب دوم(قسمت دوم کتاب) پس از فصل هشتم(ایوان تسارویچ) می‌باشد یعنی دقیقا در صفحه ۵۷۵، اما مترجم و ناشر از نوشتن چند خط توضیح در قالب مقدمه در ابتدای کتاب امتنا کرده، پول‌های فروش کتاب که روز به روز به موجب تورم بالا می‌رود را شمرده و به ریش مردم می‌خندند!
به همین جهت لازم دانستم از این تریبون به شما دوستان عزیزم هشدار دهم تا این بخش را در زمان درست خود بخوانید نه همانند من، پس از پایان کتاب!


نوشتن از شیاطین آسان نیست، همانطور که خواندنش آسان نبود و سفری بود سخت، پیچیده و طولانی به اعماق روح و روان شخصیت‌هایش، اما بدون ورود به محتوای داستانی کتاب، تلاش می‌کنم در چند بند و صدالبته در سطح خودم از آن بنویسم.

مقایسه نامه
اگر بخواهم آثاری که از داستایفسکی تا به امروز خوانده‌ام را بر طبق سه مولفه‌ی «علاقه، سطح و کشش» رتبه‌بندی کنم، آنگاه نتیجه مطابق است با:
۱-برادران کارامازوف ۲-ابله ۳-شیاطین ۴-جنایت و مکافات ۵-همزاد ۶-همیشه شوهر ۷-شب‌های روشن ۸-بیچارگان

گفتار اندر علاقه‌ی من به آلکسی نیلیچ کریلوف
پیش از هر حرفی باید اعتراف کنم که شاید جز معدود خواننده‌هایی باشم که عاشق شخصیتِ «آلکسی نیلیچ کیریلوف» شدم و هر شب پس از بستن کتاب و چشم‌هایم، تلاش می‌کردم تا صورت او را تجسم کنم و پس از خواندن کتاب وقتی نام او را در گوگل سرچ کرم کاملا تصادفی عکس‌هایی زیادی دیدم که هنوز نمی‌دانم مربوط به یک فیلم است، اجرای تئاتر یا یک مینی سریال اما هر چه بود با چیزی که من در ذهنم تجسم می‌کردم بسیار بسیار نزدیک بود.
تقابل آلکسی نیلیچ کریلوف با پیوتر استپانویچ ورخاونسکی در واپسین لحظات زندگیش و قیام و بلوای روحیش یکی از بخش‌های شاهکار این کتاب بود:
"من وظیفه دارم که بی‌اعتقادی خودم را اعلام کنم.
برای من، هیچ فکر نیست بالاتر از انکار خدا!
تمام تاریخ بشریت گواه است گفته‌ی مرا.
«اختراع انسان، است فکر وجود خدا.»
انسان پیدا کرده است این راه را، تا مجبور نباشد خود را بکشد.
تاریخ جهان تا امروز چیزی نبوده است جز همین!"

سیاهه‌ای در مورد شیاطین از زبان من
داستایفسکی بار دیگر با شیاطین ثابت کرد که یک نابغه است، شیاطین را می‌توان کتابی سیاسی، فلسفی و اجتماعی دانست.
سیاسی وقتی او درس سیاست می‌داد:
"بریدن سر از همه کار آسان‌تر‌ است و پروردن اندیشه در سر از همه کار دشوارتر."

"کدام راه را ترجیح می‌دهید؟
لاک‌پشت‌وار جلو برویم و در باتلاق دست و پا بزنیم یا عقاب‌وار از فراز باتلاق بگذریم؟"

"من خوب می‌فهمم که چرا ثروتمندان مثل سیل به خارج کوچ می‌کنند و این سیل سال به سال شدیدتر می‌شود. غریزه است دیگر! وقتی کشتی‌ای غرق شدنی باشد، موش‌ها پیش از همه آن‌ را حس می‌کنند و از آن می‌گریزند."

فلسفی وقتی درس فلسفه می‌داد:
"حقیقتِ راستین همیشه زنگ نادرستی دارد. اگر بخواهید این زنگ‌ را از آن بزدایید باید اندکی دروغ به آن بیفزایید."

"من به احوال دل آدم‌ها آشنایم... می‌شود اطمینان داشت که او حالا دیگر خبرچینی نخواهد کرد... چون حالا آدم خوشبختی است..."

اجتماعی وقتی درس زندگی می‌داد:
"تنها ماندنِ طولانی دو دوست، گاهی برای دوستیِ راستین سخت زیان‌بخش است."

"هیچ‌ چیز غیرقابل تحمل‌تر از این نیست که وقتی بخت از آدم برمی‌گردد دوستان همه جمع شوند و به او بگویند که کارهایش احمقانه بوده."

"ما همه مقصریم، همه مقصریم. ای کاش همه به تقصیر خود معترف بودیم…"

اعتراف می‌کنم ۱۰ روزی را که صرف مطالعه‌ی شیاطین نمودم دوست داشتم و از مطالعه‌ی سطر به سطر کتاب لذت بردم و باز هم آرزوی قدیمی خود را تکرار می‌کنم که ای کاش روزی انسان به علم کپی کردن انسان دست پیدا کند و آن‌وقت یک داستایفسکی دیگر منطبق با نمونه‌ی اورجینالش بسازد تا باز هم برای بشریت بنویسد.


نقل‌قول نامه
"عادت چه کارها که نمی‌کند!"

"انسان هرقدر نجیب‌تر باشد سر ضمیرش در آینه‌ی چهره‌اش نمایان‌تر می‌شود."

"آزادی کامل وقتی است که زنده ماندن یا مردن برای آدم مساوی باشد و این در حقیقت هدف همه است."

"عوض کردن خدا، آسان نیست."

"کدام راه را ترجیح می‌دهید؟ لاک‌پشت‌وار جلو برویم و در باتلاق دست و پا بزنیم یا عقاب‌وار از فراز باتلاق بگذریم؟"

"نیمه‌ی دوم زندگی آدمیزاد از عادت‌هایی شکل می‌گیرد که در نیمه‌ی اول روی هم جمع شده‌اند."

"هیچ‌ چیز غیرقابل تحمل‌تر از این نیست که وقتی بخت از آدم برمی‌گردد دوستان همه جمع شوند و به او بگویند که کارهایش احمقانه بوده."

"ما باید هوشمندان را با خود همراه کنیم و بر گرده‌ی احمقان سوار شویم. شما نباید از این شرم داشته باشید، نسل حاضر باید از نو تربیت شود تا شایسته‌ی آزادی باشد."

"علت خودکشی نکردنم ترس بود. بعضی از ترس خودکشی می‌کنند و بعضی از ترس زنده می‌مانند."

نهم مهرماه یک‌هزار و چهارصد
        

          حقیقت این‌که همواره با داستایوسکی لاس زده‌ام. آنقدر ادامه‌دار و کش‌دار خوانده‌امشان که تا استخوان زندگی‌ام نفوذ کنند و ترس و لرزِ جانم شوند. این یکی با فصل مطرود و محذوفی که به آخر کتاب اضافه شده آنقدر درخشان می‌شود که به بار همه‌ی انتظاری که بر دوش خواننده انداخته می‌ارزد و نقد درخشانی که به پیوست، آنچه‌گذشت‌وار، انگارِ لحظه‌ی پیش از مرگ، تمام  زندگی و مرگ و دنیای داستان را مقابل چشم می‌آورد. چراغک قرمزی برای اتاقم گرفته بودم که مدتی خراب شده بود و تازگی‌‌ها دوباره به کار افتاده و چه خوب که با پایانِ شیاطین قرین شد.
        

          بهتر از داستایوسکی داریم مگه اصن؟