بسیار کمتر از انتظار من.
      

        هم شیرین، هم عمیق، هم متنوع.

نثر گیرا، پر از اطلاعات، با کمترین جهتگیری، اما معطوف به احیای مدنیت در افغانستان.

چقدر خواندن این کار برای زدودن تصاویر رسانه ای غلط انباشته در ذهن ما، لازم است.

ما که به تغذیه پفکی از رسانه ها عادت کرده ایم اما خودمان را کارشناس کامل هر موضوعی می دانیم، همه چیز در این کتاب از حافظه مان رنگ می بازد. متوجه می شویم بهتر است سکوت بکنیم و بشنویم.

گستردگی افغانستان را می بینیم. از توهم یکپارچگی بیرون می آییم. عمق مسائل یک کشور مهم را درک می کنیم. پیشینه تاریخی برایمان جدی می شود. نظرگاه مذهبی، صیقل می خورد. دوباره مفهوم قومیت را با ابعاد متنوعش درک می کنیم. 

با این نوشته، انسان افغانستانی کمی از پشت مه غلیظ رسانه ها، بیرون می آید. از تیپ خنده دار مرد افغان فاصله می گیریم و آنها را به عنوان شخصیتهای پیچیده لمس می کنیم. بخشی از زمینه سازنده داستان هایی که تا به حال از افغانستان خوانده ایم را متوجه می شویم.
      

        واپسین موقف معراج حقیقت زهراست 
سر توحید در آیینه غیرت زهراست

روح آدم ، شرف خاتم ، دردانه‌ی غیب
ذات عصمت ، نفس صبح قیامت زهراست

مصدر واجب و ممکن ز ازل تا به ابد
باده‌وحدت و خم‌خانه‌ی کثرت زهراست

خشم و خشنودی حق، غایت پاداش و جزا
رایت رحمت و تمهید شفاعت زهراست

به عبادت نرسد عادت دینداری ما
گر ندانیم که معیار عبادت زهراست

منشأ بود و نبود، آینه‌پرداز وجود
وحدت غیب و شهودِ احدیت زهراست

در نمازی که وضویش بود از خون جگر
قبله‌ی باطن اربابِ طریقت زهراست

نه همین ام ابیهاست به تقدیم وجود
شخص روح‌القدس و شأن ولایت زهراست

جنگ هفتاد و دو ملت همه را عذر بنه
سرّ سرمستیِ هفتاد و دو ملت زهراست

غایت سیر وجود است رسیدن به علی
غایت سیر علی هم چو بدایت زهراست
      

        در فصل میانی، یعنی جهنم گذار از نظام کنونی سرمایه‌داری به نظام آینده، بصیرت‌های خیلی خوبی از وضعیت کلی حکام بر دنیا مطرح می‌کند.
      

        راستش خیل وقت است که خوانده‌ام جنگ و صلح را، اما نمی‌دانستم چه بنویسم درباره‌اش.

حالا هم فقط همان نکته ای را می‌نویسم که خیلی از منتقدین پیش از این گفته‌اند:
با «جنگ و صلح، رمان تمام شد.» 

یعنی هرچه که در فرم رمان بوده، در این نقطه تمام قوایش مجموع شده و به صورت تفصیلی یا اجمالی، ظاهر شده است. بعد از این، تمام رمان‌ها به فعلیت رساننده بخشی از این قوا هستند، یا تنها بسط دهنده آنچه پیش از این وجود داشته اما فرصت ترکیب و تکرار نیافته بوده است.

بعد از جنگ و صلح، حتی نویسندگان همه شاهکارها، درون همین دریاچه شنا می‌کنند.
کسی افقی گشوده‌تر از جنگ و صلح را تا به حال ندیده است.
      

        نویسنده تر از تولستوی ممکن است؟
      

        مهمترین نکته برای من، خواندن یک رمان با سه خط داستانی بود. خیلی کار سختی است برای یک نویسنده.
      

        کتابی شعاری اما هنرمندانه.
به هدف تخریب نازیسم آلمانی و تجلیل از لیبرالیسم با اشکارترین عناصر روایت سپید و سیاه حول یک موضوع.
ایدئولوژیک اما خواندنی.
      

        .

در زمان انتشار از معدود کتب تألیفی درباره نظام آموزشی بود.
      

        .

طایفه ای از غولان آدمی پیکر و قومی از جاهلان آدم آسا که اراده علو و فساد در سرهای ایشان جای گرفته بود و نفوس اماره از دین حق و حق دین منسلخ گردید و مدت های مدید منتظر آن بوده که شاید ایشان بدین امر که در نظر ایشان کمالی فوق آن و سعادتی زیاده بر آن متصور نیست، مستعد و فائز گردید، کمر عداوت ساعیان و راعیان این امر بر میان بستند... و جمعی از ارباب عمایم که دعوی اجتهاد می کردند و دم از علوم شریعه می زدند و سر حب ریاست، به درگاه دارالشفای جمعیت و صفه صفای تألف فرو نمی آوردند... و گروهی که از افق انسانیت به غایت دور بودند و از دین فطری در ایشان رمقی نماند هبود، جمعه و جماعات را در نظر عوام عار و ننگ و مکروه و حرام می نمودند و ایشان را بر تفرقه داشته، نهی بلیغ از این طاعات می فرمودند. 
بخشی از رساله شرح صدر نوشته ملامحسن فیض کاشانی 




ما سرّ کن فکانیم ما را که می‌شناسد؟
از دیدها نهانیم ما را که می‌شناسد؟
هر چند بر زمینیم با خاک ره نشینیم
برتر ز آسمانیم ما راکه می‌شناسد؟
ما همنشین ناریم از خلق بر کناریم
هر چند در میانیم ما راکه می‌شناسد؟
ما جان جان جانیم از جسم بر کرانیم
بیرون ازین جهانیم ما راکه می‌شناسد؟
از نام ما مگوئید وز ما نشان مجوئید
بی‌نام و بی‌نشانیم ما راکه می‌شناسد؟
در هر جهت مپوئید و اندر مکان مجوئید
بیرون ز هر مکانیم ما راکه می‌شناسد؟
ما را مکان نباشد ما را زمان نباشد
برتر ازین و ‌آنیم ما راکه می‌شناسد؟
ما عاقلان مستیم ما نیستان هستیم
اقرار منکرانیم ما راکه می‌شناسد؟
کم گوی فیض اسرار دُر در صدف نگه‌دار
ما بحر بیکرانیم ما را که می‌شناسد؟





بیا تا مونس هم یار هم غمخوار هم باشیم
انیس جان غم فرسوده بیمار هم باشیم
شب آید شمع هم گردیم و بهر یکدیگر سوزیم
شود چون روز دست و پای هم در کار هم باشیم
دوای هم شفای هم برای هم فدای هم
دل هم جان هم جانان هم دلدار هم باشیم
بهم یکتن شویم و یکدل و یکرنگ و یک پیشه
سری در کار هم آریم و دوش بار هم باشیم
جدائی را نباشد زهره تا در میان آید
بهم آریم سر بر گرد هم بر گار هم باشیم
حیات یکدیگر باشیم و بهر یکدیگر میریم
گهی خندان ز هم گه خسته و افکار هم باشیم
بوقت هوشیاری عقل کل گردیم بهر هم
چو وقت مستی آید ساغر سرشار هم باشیم
شویم از نغمه‌سازی عندلیب غم‌سرای هم
به رنگ و بوی یکدیگر شده گلزار هم باشیم
به جمعیت پناه آریم از باد پریشانی
اگر غفلت کند آهنگ ما هشیار هم باشیم
برای دیده‌بانی خواب را بر خویشتن بندیم
ز بهر پاسبانی دیده بیدار هم باشیم
جمال یکدیگر کردیم و عیب یکدیگر پوشیم
قبا و جبه و پیراهن و دستار هم باشیم
غم هم شادی هم دین هم دنیای هم گردیم
بلای یکدیگر را چاره و ناچار هم باشیم
بلا گردان هم گر دیده گرد یکدیگر گردیم
شده قربان هم از جان و منت دار هم باشیم
یکی گردیم در گفتار و در کردار و در رفتار
زبان و دست و پا یک کرده خدمتکار هم باشیم
نمی‌بینم به جز تو همدمی ای فیض در عالم
بیا دمساز هم گنجینه اسرار هم باشیم
      

        آنچه بیش از خود سفرنامه نظر مرا جلب کرد، نامه های بین جمال زاده و جلال است. چقدر زنده بود نامه ها، و چه اصالتی در گفتگوی دو نویسنده به چشم می خورد. ما در چه وضعی هستیم امروز؟ و مکالمات و متون نویسنده ها درباره چیست؟
      

        این کتاب که حاوی اسناد مربوط به چند نهاد آمریکایی مرتبط با پرونده ملی شدن نفت ایران است، به درد مخاطب عام که هیچ، حتی به درد مخاطب خاص کتاب‌خوان هم نخواهد خورد. تنها به کار کسانی می‌آید که مفصّل روی آن دوره تمرکز کرده باشند. منتها یک گزارش از انگلیس (به صورت استثنا) در صفحه 353 آمده که از چند جهت برای مخاطب خاص و عام خواندنی است. اولین وجه آن، فرم گزارش است. من تا به حال گزارشی با این جامعیت و در حین حال اختصار و همچنین نزدیک به واقعیتِ رخ داده در 28 مرداد سال 32 نخوانده‌ام. خواندن این گزارش، هم تصویر (کمتر تحریف‌شده‌ای) از ماجرای دکتر مصدق ارائه می‌دهد (که البته در چند نقطه خاص با ظرافت کژی‌هایی در آن قرار داده شده) که بسیار به واقعیت نزدیک است، و هم فرم گزارش‌نویسی را به ما آموزش می‌دهد. وقتی این گزارش را بخوانیم، می‌فهمیم چه متون فاجعه‌ای در ایران به عنوان گزارش در رسانه‌ها یا دستگاه‌های رسمی منتشر می‌شود. دقت در این گزارش نشان می‌دهد که ما چقدر در نگارش گزارش ضعیفیم، که یعنی در فهم واقعیت ضعیفیم، که یعنی در تحلیل درست امور ضعیفیم، که یعنی در اتخاذ تصمیم به موقع و درست و انجام آن بر اساس اصول عقلانی ضعیفیم. 
خارج از این گزارش، در متن کلی کتاب هم نکات خواندنی کم نیست. مثلاً لحن بالا به پایین انگلیس حتی در برابر نمایندگان سیا در مذاکرات نفت جالب توجه است. انگلیسی که تمام قدرت اقتصادی خود را در جنگ جهانی از دست داده، و بسیاری از سرزمین‌ها هم از کفش رفته‌اند، بسیار به مالیاتِ بر درآمد شرکت نفت ایران-انگلیس محتاج است، از تکرار ملی شدن صنعت نفت در بقیه کشورها بیمناک است، هم‌زمان با مسأله کانال سوئز با سرکردگی ناصر در مصر هم درگیر است، در مذاکره با مصدق یک قدم از منافع شرکت (و نه منافع ملی انگلیس چون آن که غیرقابل مذاکره است) کوتاه نمی‌آید، و از آمریکا که واسطه مذاکره ایران و انگلیس است، با لحنی بسیار محکم و تاحدودی از بالا به پایین می‌خواهد که مواضع روشن شرکت نفت ایران-انگلیس را به مصدق تفهیم بکند! انگار آمریکا میانجی بین انگلیس و ایران است، نه ابرقدرت برنده جنگ جهانی که با چند طرح بزرگ بین‌المللی مشغول تغییر نقشه سیاسی کل دنیاست! 
نکته دیگر فهم شخصیت هندرسون (سفیر آمریکا در ایران) است. او دیپلماتی است که کاملاً بر اساس اصول احترام متقابل پیش می‌رود. هیچ چیزی را به مصدق تحمیل نمی‌کند. همواره سعی می‌کند در گزارش‌های خود به آمریکا، جانب انصاف را درباره مصدق یا ایران رعایت کند، با این همه 1) مواضع انگلستان را شفاف منتقل می‌کند و مصدق را در برابر انگلیس خلع سلاح می‌کند و 2) نقشی اصلی را در کودتای 28 مرداد با یک دیدار مصدق بازی می‌کند. تا 27 مرداد، خیابان در اختیار طرفداران مصدق است. او شبش به دیدن مصدق می‌رود و می‌گوید که آمریکایی‌های حاضر در ایران امنیت جانی ندارند. اگر نمی‌توانید جان آن‌ها را حفظ کنید، همه را یک‌جا با خود از ایران می‌برم. مصدق هم که بسیار به کمک‌های آمریکا دل بسته است، همان شب با ستاد کل تماس می‌گیرد و دستور می‌دهد تمام توده‌ای‌های کف خیابان جمع شوند. اگر این پاک‌سازی انجام نمی‌شد، حرکتی که صبح زود 28 مرداد از جنوب خیابان مولوی آغاز شد و شهر را تحت تأثیر قرار داد و زمینه را برای حضور ارتش فراهم کرد، اصلاً پا نمی‌گرفت و حداکثر به جنگ خیابانی تبدیل می‌شد و اصلاً انجام کودتا میسر نمی‌گردید. هندرسون نشان می‌دهد که چطور یک دیپلمات می‌تواند اهل منطق و گفتگو و منصف و خوش‌برخورد و دارای روابط خوب باشد، ولی مانند یک ژنرال حمله کند، بر اصول خویش بایستد و مأموریت‌هایش را همانند یک لشکر مجهز نظامی با موفقیت کامل به انجام برساند. 
نکته آخری که به نظرم می‌رسد، تأکید طرف آمریکایی بر برخی واژه‌ها در طول مذاکره در گزارشات سیاسی خود است. مثلاً واژه «غرب» در ارتباط با مصدق زیاد به کار می‌رود. با این که مصدق همه نوک پیکان حمله‌اش را به سمت انگلستان گرفته و به آمریکا اعتماد کامل دارد (که نتیجه این اعتماد را هم روز 28 مرداد می‌بیند)، اما آمریکایی‌ها او را با عنوان یک عنصر «ضدغرب» یاد می‌کنند. جالب است که توده‌ای‌ها و کل جبهه ملی را هم عناصر «ضدغرب» می‌خوانند در حالی که نه تنها آن‌ها قبل از کودتا به امریکا اعتماد کامل دارند، بلکه در دهه 40 و 50 هم هنوز اعتماد کاملی به آمریکا دارند. این عنوان «ضدغرب» برای تحصیل‌کردگان جبهه ملی در خارج با آن همه اعتماد به آمریکا، یک نکته را به وضوح روشن می‌کند؛ این که آمریکا از کل جبهه جهان صنعتی یک تصور کامل و یک‌پارچه دارد که آن را «غرب» می‌خواند و حمله به یکی از بخش‌های این جبهه را، حمله به کل غرب می‌داند حتی اگر هجوم‌آورنده، روابطی بسیار گرم با بقیه جبهه داشته باشد و به صراحت خودش را بخشی از آن‌ها (به عنوان جبهه جهان آزاد) بخواند. آمریکا خودش را رهبر و مسئول کل جبهه غربی می‌داند و با این عنوان، با دیگران برخورد می‌کند.
      

        کمونیست‌ها در جریان مبارزات تشکیلاتی خود، به بحث کتاب خوانی هم توجه می‌کردند. کتاب‌هایی مشخص می‌کردند که نیروهای تشکیلاتی باید می‌خواندند و در مسیر مبارزه، آگاه می شدند. حزب توده هم به تبع اصل خود، چنین برنامه‌ای در تیم‌های مبارزاتی خود داشت. در میان آن کتب، رمان‌هایی هم قرار داشت که با هدف آگاهی بخشی مبارزاتی در دستور کار قرار می گرفت و غنای ادبی یا سرگرمی، چندان جایی در انتخاب آن‌ها نداشتند. یکی از این آثار، خرمگس نوشته اتل لیلیان وینیچ بود. 
هرچند پیام‌های این کتاب کاملاً در جهتِ برانگیزانندگی مبارزاتی کمونیست‌ها قرار داشت، و حتی باید اذعان کرد که در بسیاری از عناصر چون صحنه‌پردازی و فصل‌بندی و توصیف و شخصیت‌پردازی، انتظاری را که از یک رمان عالی مد نظر است را برآورده نمی‌کند، اما جوهره رمان را داراست و با پیرنگِ تا حدی مناسبش، لحظات پرتنش و احساسات نابی را ایجاد می‌کند. به خصوص بهره خوب نویسنده از نگارش دیالوگ‌های درخشان پیش‌برنده و ساخت صحنه‌های ملاقات شخصیت‌ها با هم، در عین افزایش کشش و تعلیق، توانسته برش عمیقی از زندگی را پیش چشم مخاطب قرار بدهد و دریافت‌های عمیقی از انسان و سرنوشتش در اختیار خواننده بگذارد. 
اگر این کتاب با کمی اغماض در پردازش برخی از عناصر داستان، و بیشتر معطوف به صحنه‌ها و دیالوگ‌های خوبش در مواجهه با مسأله دین و اثر سیاسی نهاد روحانیت بر جامعه خوانده شود، هم لحظات جذابی برای خواننده خلق خواهد شد و هم تلنگر مهمی در نسبت دیانت و سیاست به او خواهد زد.
      

        اهمیت این کتاب، در کلیت آن است نه در مواردی که مطرح می کند. 
این کتاب مهم است چون نشان می دهد که مرزهای به ظاهر پررنگ معرفتی برساخته از 2500 سال پیش تا به حال، در همه این قرون چقدر مبهم و مغشوش بوده اند. 
این کتاب مهم است چون توسط یک فیلسوف نوشته شده است. یعنی می شود کسی آن همه توجه به کانت داشته باشد و در عین حال تمام گفتگوهای فلسفی را به چالش و مضحکه بکشد. 
این کتاب مهم است چون لحن مطایبه آمیزش، فلسفه و معرفت و علم را از جایگاه به ظاهر سفت خود می‌کند و در طوفان سهمگین زندگی بشری، به اطراف و اکناف پرت می‌کند. 
این کتاب مهم است چون بیش از همه چیز، باطن خشن و بنیاد کور طبیعت انسان را پیش چشمش می آورد. یک دانشمند با یک آدمخوار جنگل‌های تودرتوی استوایی فرقی ندارد؛ هردو در کمین نشسته اند تا شکار یا حتی رقیب را بدرند. 
این کتاب پرده از ظاهر هوشمندانه اکثر قریب به اتفاق روشنفکرها بر می دارد تا بدانید پشت آن رگهای بادکرده برای حقیقت و انسانیت، حیوانی درنده نهفته که از عطش نسبت به خون، له‌له می زند.
      

        نمی‌دانم چرا آبراهامیان زیرعنوان «28 مرداد، سازمان سیا و ریشه‌های روابط ایران و آمریکا در عصر مدرن» را برای کتاب «کودتا»ی خود انتخاب کرده است، چون کتاب به هیچ وجه خط سیری معطوف به این موارد، و حتی در نسبت با این موارد هم ندارد. اشاراتی در چند صفحه از مقدمه و در فصل پایانی متناسب با این عناوین وجود دارد، ولی محتوای کل کتاب تحت الشعاع آن قرار نگرفته است. بیشتر الصاقی هستند به متن اصلی که درباره «ملی شدن صنعت نفت و کودتای 28 مرداد» است. این زیرعنوان، جایگاه مهمی به کتاب در بازار کتب ایالات متحده می‌بخشد و آن را با امروز دنیا مرتبط نشان می‌دهد. البته نه اینکه متن کتاب، با امروز ما ارتباط نداشته باشد، بلکه نحوه آن، غیر از ارتباطی است که چنین زیرعنوانی می‌تواند به مشعر به آن باشد. به نوعی، متن کتاب مهم‌تر از جایگاه آن است.
در سطح روایت تاریخی، متن کاملاً درونِ گفتمان روایی جبهه ملی قرار می‌گیرد که با قدرت در حال تولید متن پیرامون 28 مرداد 1332 هستند. آبراهامیان از منظری چپ‌گرایانه، روایت جبهه ملی از کودتای 28 مرداد را تقویت کرده و تا حدودی در کنار زدن روایت منتسب به انقلاب اسلامی (همانند چند کتاب معتبر دیگر) موفق عمل کرده است. حتی در دوسه‌جای متن، آبراهامیان با فاصله‌گذاری با چند عنصر مهم روایت تاریخی منتسب به انقلاب اسلامی، جدایی کامل روایت خویش از آن را آشکار کرده و روایت جبهه ملی را تثبیت کرده است. به ویژه شخصیت‌سناسی مفصلی که از مصدق ارائه می‌دهد، کاملاً در راستای قهرمان‌پروری‌های جبهه ملی و در مقابل روایت حضرت امام خمینی (ره) از او قرار دارد. حتی می‌توان گفت که انگلیسی‌ستیزی مصدق و یارانش هم در متن کتاب با همان قدرتی حضور دارد که در روایت جبهه ملی از ایران معاصر دیده می‌شود، هرچند در ارائه چهره‌ای آمریکاستیزانه از روایت آن روز جبهه ملی پیشی می‌گیرد. (به عبارتی راهش را کامل از روایت امروزین جبهه ملی از آمریکا جدا می‌کند.) 
اما موضع روایی آبراهامیان، یک لایه دیگر هم دارد که همانا تمرکز بر ایران است. در روایت وضعیتی که ایرانِ آن روز در آن گیر کرده بود، یعنی در چینش عناصر اصلی مواجهه ایران با انگلیس و آمریکا، آبراهامیان به روایت جمهوری اسلامی بسیار نزدیک می‌شود، و حتی روایت امروز ایران توسط حکومت را هم تا حد زیادی تأیید می‌کند. روایت او از نحوه رفتار اقتصادی-سیاسی آمریکا و انگلیس با ایرانِ آن روز، بیش‌ترین شباهت را با روایت رهبرانِ امروز جمهوری اسلامی از نحوه رفتار این دو کشور با ایران دارد. یعنی هرچند کتاب آبراهامیان از نظر گفتمانی و سیاسی، درون جریان روایی جبهه ملی (در مخالفت یا حداقل رقابت با انقلاب اسلامی) قرار می‌گیرد؛ اما از نظر موضوع روایت (یعنی موقعیت بین‌المللی ایران)، به روایت جمهوری اسلامی از آن روزِ ایران و امروزِ کشور بسیار نزدیک است.