بریده‌های کتاب دیلماج

از عشق بپرهیز که جز سوختن به بار نمی‌آورد.

"اگر امید به وصل در دل عاشق باشد و معشوق را دور از دست نینگارد در هجران لذتی است که در وصل نیست. چرا که اصل عاشقی در هجران است و عشق را معنایی جز فراق نیست."

«یوسف به نظر تو فقر این ملت مقدم بر جهل‌شان است و یا جهل‌شان مقدم بر فقرشان؟» سؤالی سخت بود، سؤالی که هیچ‌گاه به آن فکر نکرده بودم. اما استادم از من توقع پاسخ نداشت. گویی نه از من که از خود سؤال می‌کرد. تا بخواهم چیزی بگویم چشم بر خندق‌نشینان اضافه کرد: «فقر جهل می‌آورد و جهل فقر. اما این هر دو حاصل ضعف اند؛ ضعف در برابر تقدیری که دیگران رقم می‌زنند نخست باید تقدیر خود را به دست بگیریم و بعد....»

آن‌قدر در معنی عشق و حالات مردم این روزگار و فی‌الجمله وضع دنیا و ماهی‌ها اندیشه کردم تا روشنم شد که در این دنیای بی‌‌اعتبار هیچ چیز را دلبستگی نشاید و هیچ عشقی به قدر عمر عاشق و معشوق نپاید.

فقر جهل می آورد و جهل فقر، اما این هر دو حاصل ضعف اند، ضعف در برابر تقدیری که دیگران رقم می زنند. نخست باید تقدیر خود را به دست بگیریم و بعد..

🌼تاوان روح آزرده‌ام را پاهای خسته‌ام می‌داد. 🌼عشقی داشتم که آرزو می‌کردم روزی آن را به کسی پیش‌کش کنم. 🌼 آنچه که فکر میکردم عشق است، میلی بود که به یک منبع زیبایی داشتم. سرچشمه ناشناخته ای که هنوز هم نمیدانم کجاست. آن چیز که فکر میکردم سرگشتگی عشق است، سر درگمی در پیدا کردن آن منبعی بود که معلوم نیست حقیقتاً وجود دارد یا نه!

چون بشر بیاموزد که در شهر و محیط مدنیت در کنار دیگر انسان‌ها زندگی کند، رعایت قوانین کند و مسیر ترقّی را از آنگونه که شایسته آدمیان است بپیماند، به مرحله آدمیت درمی‌آید.

یک روز کنار رودخانه نزدیک پل الله وردی خان نشسته بودیم که حرف عجیبی زد. گفت: هرچه فکر می‌کنم می‌بینم که از اول هم عاشق آن دختر نبودم. عشقی داشتم که آرزو می‌کردم روزی آن را به کسی پیشکش کنم. کسی که دور از دست باشد و ناشناخته. اطرافیان هیچ‌کدام آن‌طور نبودند. تا آن‌که آن دختر را دیدم. عشقم را به او دادم بی‌آن که او عاشقم باشد. امروز می‌فهمم آن‌چه که فکر می‌کردم عشق است، میلی بود که به یک منبع زیبایی داشتم. سرچشمه ناشناخته‌ای که هنوز هم نمی‌دانم کجاست.

عشق اوای دلکشی است که هر غروب ان هنگام که روشنی پا به راه رفتن می‌گذارد و هراس هجوم تاریکی در دل ها جا میگیرد،در گوشت مینشیند و بی اینکه بدانی از کجاست شیدایت میکند، عجیب آنکه صداهای دیگر ملولت می‌سازد و این یکی صفایت میدهد.

عرق کرده بودم، تنم می‌لرزید. تکیه دادم به دیوار و نشستم. چشم‌هایم را روی هم گذاشتم. صورت او در نظرم آمد و لبخندی که به گشودن غنچه‌ای می‌مانست. هول کردم. ... چشم‌هایم را باز کردم. و لحظه‌ای اندیشیدم. فهمیدم که این عشق است. ... شاد شدم و به عشقی که در قلبم خانه کرده بود، خوشامد گفتم.

اگر امید به وصل در دل عاشق باشد و معشوق را دور از دست نینگارد در هجران لذتی است که در وصل نیست‌. چرا که اصل عاشقی در هجران است و عشق را معنایی جز فراق نیست.

اگر من ایرانی‌ام و برای خلق ایران نگرانم می‌بایست نه فرسنگ‌ها دور از ایشان که در میان‌شان باشم و در اصلاح امورشان بکوشم.

امتعه بریتانیا به تمام ممالک دنیا می‌رود و فی‌الواقع شاید جایی در دنیا نباشد که امتعه انگلیسی را مردم نخرند و به کار نگیرند، بالاخص ممالک آسیایی که فی‌الواقع کارگران مردم بریتانیا هستند. چنانکه سرتاسر سال به‌زحمت پنبه یا پشم تحصیل کرده به قیمت ارزان به اهل بریتانیا می‌فروشند و ایشان فورا همان پشم یا پنبه را به شکل پارچه و لباس و دیگر مصنوعات خود درآورده به ایشان دوباره می‌فروشند و این بار نه به قیمت ارزان که بسیار گزاف و اگرچه خروار خریده بودند به مثقال می‌فروشند و منفعت بسیار عاید خود می‌کنند.

عشق آوای دلکشی است که هر غروب آن هنگام که روشنی پا به راه رفتن می‌گذارد و هراس هجوم تاریکی در دل‌ها جا می‌گیرد، در گوشت می‌نشیند و بی‌اینکه بدانی از کجاست شیدایت می‌کند، عجیب آنکه صداهای دیگر ملولت می‌سازد و این یکی صفایت می‌دهد.

همه این پدرسوخته بازی‌ها را از همین کتاب‌ها یاد می‌گیرید، نمی‌دانم چه بلایی بود این کتاب و روزنامه که یکباره بر این مملکت نازل شد. اگر آن تون به تون شده میرزا تقی خان بساط دارالفنون را در این مملکت به راه نمی‌انداخت امروز این همه بدبختی نداشتیم.

دانستم که عشق تنها در فراق معنی می‌گیرد و سوزها و ناله‌ها جملگی پس از وصال خاموش می‌شود.

از من رساله‌ام حول فلسفه مشاء را طلب نمود. فی‌الفور آوردم. همین قدر می‌دانم که می‌خواستم از مشاء بگویم. اما معلوم نیست که از آن گفته باشم. کلامم به اختیار نبود. روحم جای دیگری پر می‌زد. ای بسا ارسطو را افلاطون و افلاطون را سقراط و سقراط را بوعلی‌سینا گفته باشم. ای بسا واجب را ممکن و ممکن را ممتنع فرض کرده باشم و او نگاه می‌کرد. نگاهم می‌کرد چه نگاهی. نگاهم می‌کرد و من از مشاء می‌گفتم. نفسم به شماره افتاده بود تنم می‌لرزید و از مشاء می‌گفتم. و این همه عشق بود که پرده از چهره می‌کشید و من توان دیدن آن را نداشتم که قلبم تاب آن همه زیبایی نداشت. پیش از آنکه قالب تهی کنم مادرم از راه رسید...

فقر جهل می آورد و جهل فقر. اما این هردو حاصل ضعف اند؛ ضعف در برابر تقدیری که دیرگان رقم میزنند. نخست باید تقدیر خود را به دست بگیریم.