تا الان اگر داستان‌هایی خوانده باشم که ضعف شخصیت‌پردازی داشته باشند، باید بگویم که این کتاب اصلا شخصیت ندارد؛ نویسنده اطلاعاتی که می‌خواسته را به زور در چند اسم‌ فرو کرده است به شکلی که هیچ نقطه تمایزی میان اسامی داستان حس نمی‌شود. 
پلان داستان چندان خوب و منطقی پیش نمی‌رود و همینطور لحن و‌ ادبیات شخصیت‌ها هم چنگی به دل نمی‌زند. کتاب تقریبا نوعی روایت رویداد محور و حتی روایت اپیزودیک را دنبال می‌کند که به نظرم موفق نبوده است. 
ایده جذاب فقط باعث می‌شود تا خواننده کتاب را بخرد؛ همین! اگر کار را درست ادامه ندهی، ایده هیچ کمکی نخواهد کرد. محتوی و پیام داستان شاید از بخش‌های فنی متمایز و کمی بهتر باشد که آن هم گاهی دچار شعار و ضعف در استفاده از نمادها و سمبول‌ها می‌شود. در کل‌ نیز به نظر می‌رسد یک اقتباس ضعیف از مزرعه حیوانات یا ۱۹۸۴ باشد.
      

        اصرار نویسنده برای نوشتن داستان تاریخی، آن هم وقتی نمی‌تواند فضای آن را ایجاد کند متوجه نمی‌شوم. این داستان و گفتگوها و شخصیت‌ها بیشتر به فضای امروزی نزدیک هستند و انگار نه انگار که در یک زمان ‌ و مکان متفاوت روایت می‌شوند.

همینطور شخصیت‌ها و ارتباط بین آنها اصلا شکل نگرفته و گاهی تناقضات آشکار دارند. داستان نیز به شدت کلیشه‌ای و کاریکاتوری پیش می‌رود و ایده اصلی آن مشخص نیست. حیف از چنین سوژه‌ای که این گونه به آن پرداخته شود.
      

        چند تجربه شخصی از خواندن این کتاب: 

تا همین چند وقته پیش اگر از من سوال می‌شد که در مورد تمدن‌های شرقی چه می‌دانی، شاید در حد ۲ دقیقه هم نمی‌توانستم صحبت کنم. اندک اطلاعاتی که از تاریخ می‌دانستم معطوف بود به غرب آسیا یعنی اسلام و ایران و البته تمدن غرب و اروپا. چندی پیش نکات مفید و مختصری در کتاب آسیا در برابر غرب داریوش شایگان نسبت به تمدن‌های شرقی و نسبت آنها با یکدیگر و تاثیرات متقابلشان یافته بودم. نامه‌های نهرو کمی دید من را نسبت به شرق بهبود بخشید. 

همواره خواندن کتب تاریخی بخاطر متن سخت و پر از جزئیات برایم چالش برانگیز بود. این کتاب شاید دقت علمی بالایی نداشته باشد اما بسیار روان است و لااقل من را با شاکله اصلی وقایع تاریخی، صرف نظر از جزئیاتی که شاید به درد خواننده عام نخورد، آشنا کرد. 

تحلیل و در کل موضع‌گیری نهرو نسبت به وقایع تاریخی نیز در‌ نوع خود جالب و شایسته توجه است. دیدگاهش نسبت به ایران، به اسلام و در کل دین و مذهب، اگرچه در بعضی موارد جای نقد و بررسی دارد، ولی به صورت کلی برایم قابل تحسین بود. 

به نظرم مطالعه تاریخ به عنوان یک کل منجسم ایده اصلی نهرو در نامه‌هایش بوده است. نگاه منقطع و بریده به تاریخ، چه معطوف به یک سرزمین خاص و چه معطوف به یک برهه زمانی خاص، در عین مزیت‌هایی که دارد، امکان انحراف و خطای تحلیلی را خواهد داشت.
      

        ساده و دلنشین

رمان شاه جعفر در عین روان و ساده بودن، لحظات و موقعیت‌های حساسی را خلق کرده که به خوبی احساسات مخاطب را با خود همراه می‌کند. گرچه فضای تاریخی آن‌طور که باید شکل نگرفته و معدود جزئیاتِ تاریخیِ اشتباهی هم به کار گرفته شده، اما نویسنده در توصیف صحنه‌ها و رویداد‌ها توفیق زیادی داشته است. 
      

        انگار که نویسنده فقط دیالوگ نویسی را تمرین کرده باشد؛ داستان پر است از دیالوگ‌های خسته‌کننده و بعضاً زائد آن هم با زبان محاوره که اصلا با فضای کتاب هم‌خوانی ندارد. در واقع می‌توان گفت اصلا فضایی در کتاب خلق نشده که در بطن آن این گفت‌وگوها بتوانند خودنمایی کنند. هرچقدر هم که صبر کنی و به کتاب مجال بدهی، نمی‌تواند خود را برای مخاطب جا بیندازد.

 اسم و ادعای کتاب اصلا با محتوای آن که بیشتر به ماجرای پهلوی اول و کشف حجاب می‌پردازد هم‌خوانی ندارد. در واقع در حق هر دو موضوع اجحاف شده؛ کتاب نه توانسته در روایت سرگذشت یک عالم موفق باشد و نه در روایت آن حادثه تاریخی!

از همان ابتدای کتاب که نویسنده نام استاد خود را ذکر کرده و از او تشکر می‌کند، می‌شد حدس زد که سطح کتاب در چه حد هست! عجله نویسنده برای گنجاندن اطلاعات مربوط به شیخ عباس قمی لابلای داستان‌های تصنعی و عاری از ظرافت مشهود است. دیالوگ‌ها اصلا برای موقعیت‌ها و اشخاص طراحی نشده؛ انگار که کلاس درس است و مستقیم خواننده کتاب را هدف قرار داده است! داستان‌ها و شخصیت‌ها چونان جزیره از هم جدا افتاده‌اند؛ در واقع شخصیتی شکل نگرفته که بشود جایگاه آن‌ها را در داستان پیدا کرد!
      

        کتب مرجع و اصیل در تاریخ اسلام یا کتب تاریخی-تحلیلی نویسندگان معاصر، هرکدام می‌توانند انتخاب‌های مفیدی برای مطالعه باشند. اما خوب یا بد، ذائقه مخاطب امروزی چندان با خواندن کتب سخت و سرد تاریخی همسو نیست. به همین خاطر هست که برخی نویسندگان دست به ابتکاراتی می‌زنند تا در عین مستند و واقع نما بودن مطالب، لطافت لازم برای برقراری ارتباط با مخاطب نیز داشته باشد. کتبی که معمولا یک بازه زمانی خاص را در انواع ظرف‌های هنری می‌ریزند تا مخاطبان بیشتری را جذب تاریخ کنند. کتاب علی از زبان علی را نیز می‌توان با همین دید نگریست.

همان‌طور که از نام کتاب پیداست، این اثر شرح زندگانی امیرالمومنین از زبان خود ایشان است. در واقع بخشی از احادیث و روایاتی که از ایشان نقل شده است، عینا یا با تغییراتی جزئی و با راوی اول شخص و سیر تاریخی خطی نگاشته شده است. آنچه که بیشتر در کتاب جلوه می‌کند، سیره و منش سیاسی امام علی علیه‌السلام است.

کتاب از جهتی با آثار تاریخی تفاوت دارد؛ چرا که چندان به فصل بندی‌های تاریخی پایبند نیست و همینطور خبری از جزئیات زیاد آثار تاریخی هم در  آن نیست. داستان هم نیست و فاقد ویژگی‌ها و ظرایف خاص داستان نویسی است؛ اما به طرز شگفت‌انگیزی هرچه کتاب پیش می‌رود، رنگ و بوی داستان و سرگذشت به خود می‌گیرد، شخصیت‌ها شکل می‌گیرند و مخاطبی که حتی آن واقعه تاریخی را تا حدودی می‌داند، مجذوب می‌کند. البته شاید بتوان کتاب را در دسته کتب حدیثی جای داد.

نویسنده می‌توانست هنر بیشتری در ساختار کتاب به خرج دهد؛ اما از حق نگذریم، سبک روایی کتاب رفته رفته جای خود را در دل و ذهن مخاطب باز می‌کند.
      

        شیخ مشروطه

قطعا در حوادث دوران مشروطه ظرفیت‌های زیادی برای خلق آثار هنری وجود دارد؛ از همین رو نویسنده می‌توانست بهره بیشتری از آن‌ها ببرد و به این مختصر اکتفا نکند. گرچه که مخاطبِ نویسنده سطح اثر را تعیین می‌کند.

دو داستان به صورت موازی روایت می‌شود؛ در یکی راوی سوم شخص است و دیگری اول شخص؛ نمی‌دانم علت این انتخاب چه بوده اما هر چه هست خوب از آب در نیامده! ضعف‌هایی در پردازش شخصیت‌های داستان وجود دارد که گاهی به چشم می‌خورد و تقریبا از اواسط کتاب، سرنوشت و عاقبت شخصیت اصلی (هاشم) مشخص می‌شود و تا حدودی کشش داستان از بین می‌رود. دیالوگ‌ها و رابطه بین شخصیت‌های داستان نیز گاهی تصنعی به نظر می‌رسد و ظرافت هنری چندانی ندارد.

البته نکته‌ای که نویسده در بازتاباندن آن موفق بوده، اختلاف نظر علمای اسلام در مواجهه با پدیده مشروظیت است. همینطور کتاب در مورد کنش سردار اسعد و ایل بختیاری در دوران مشروطه نیز اطلاعاتی در اختیار خواننده می‌گذارد که البته سعی کرده مستند و بر اساس واقعیت باشد. در کل با توجه به حجم کم کتاب، برای آشنایی ابتدایی با عصر مشروطه آن هم در قالب داستان، اثر مناسبی است.
      

        بهترینِ خلق

کتاب متشکل از روایت‌های نقل شده از دوران پیامبر اسلام است که با کمی پردازش به هم پیوند داده شده و داستان‌وار به رشته تحریر در آمده است و از همین رو با رمان‌های مرسوم متفاوت است. البته همین سبک از روایت باعث می‌شود تا داستان‌های نقل شده قابل استنادتر باشد؛ چرا که نویسنده دخل و تصرف کمی در آن داشته است. از طرفی قلم روان و ساده نویسنده باعث می‌شود تا سختی و تکلف کتب تاریخی در این اثر حس نشود. 

این کتاب، تجمیع شده‌ای از یک دوره رمان ۹ جلدی در وصف پیامبر است. شاید به همین خاطر است که ارتقای قلم نویسنده در طول داستان به وضوح حس می‌شود. 

کتاب با چند داستان از هاشم و عبدالمطلب (اجداد پیامبر) آغاز و با وفات ایشان خاتمه می‌یابد. بازتاب تبع شاعرانه اعراب، ترسیم ساختار قبیله‌ای و عشیره‌ای مردم عربستان، شرح زیبای وقایع جنگ‌های پیامبر، از نکات برجسته کتاب است.

برای درک بهتر، رابطه خویشاوندی شخصیت‌های کتاب به صورت نموداری نمایشش داده شده است که تا حد زیادی مفید است. اما گاهی شلوغی داستان بخاطر تعداد زیاد اسامی حس می‌شود؛ گو اینکه نویسنده مخاطب را واگذاشته تا به شخصیت تاریخی ذکر شده مراجعه کند.

ارجاعات متعدد در پاورقی به منابع، حتی ذکر روایت‌های متفاوت و ضعیف‌تر، چینش داستان‌ها بر اساس آیات قرآن و شأن نزول، ذکر آیات و احادیث مرتبط از قرآن و نهج‌البلاغه، همه و همه نشان از کوشش زیاد نویسنده برای مستند نوشتن کتاب است.

سیره ابن‌اسحاق و ابن‌هشام، تاریخ طبری و یعقوبی و همین‌طور آثار پژوهش‌گران معاصر مانند دکتر شهیدی و آیتی، منابعی است که نویسنده از آن‌ها بهره برده است.
      

        تلخ و شیرین!

رمانی از یک نویسنده متولد تاجیکستان که واضح است آشنایی بسیار زیادی با ادبیات فارسی دارد؛ چنانکه در میانه متن از امثال و حکم های فارسی بسیار بهره برده است. مانند داستان معروف شکست عمرولیث صفاری از امیر اسماعیل سامانی که در سیاست‌نامه خواجه نصیرالدین طوسی آمده است.

به هنرمندی مترجم کتاب نیز باید اشاره داشت که سعی کرده متن اصلی و البته تا حدودی اصلاح شده‌ی این داستان‌ها را بیاورد تا محتوای کتاب در پس ترجمه های مکرر از دست نرود.

زمانْ در داستان به صورت خطی جلو نمی‌رود و مدام از یک برهه به برهه دیگر می‌پرد. آشفتگی و بی نظمی زمانی سبکی است که نویسنده خوب از پس آن بر آمده است. همین‌طور سبک داستان‌های تو در توی این کتاب، بی‌شباهت به داستان‌های هزار و یک شب نیست. 

توصیف استادانه شگفت‌زدگی رودکی هنگام ورود به شهر بزرگ سمرقند؛ داستان  انتخاب تخلص شاعر؛ عصبانیت و دم‌دمی مزاج بودن رودکی که بخاطر نابینا شدنش است؛ خستگی و ملولی رودکی از زندگی به طوری که تا پایان داستان حتی یک بیت شعر او هم از زبان خودش نقل نمی‌شود و هرآنچه هست از زبان مردم است؛ نمایش طنز دلقک‌هایی که ماجرای امیر نوح و رودکی را اجرا می‌کنند؛ یا شرح آداب و رسوم مردم آن زمانه در ازدواج و تولد فرزند! همه و همه نشان از هنرمندی نویسنده دارد.

امثال و حکم های معروف فارسیِ به کار گرفته شده، گاهی بر متن داستان نشسته و گاهی نیز نه. البته شاید این برای یک فارسی زبان که داستان را قبلاً شنیده جالب نباشد ولی برای مخاطب روس که احتمالا با ادبیات فارسی آشنا نیست، چرا! شخصیت پردازی در داستان به خوبی شکل گرفته اما انگار نویسنده تا حد زیادی سعی می‌کند از قضاوت شخصیت جعفر (رودکی) پرهیز کند. چه در عقاید و افکارش، چه در اخلاق و رفتارش. به هر حال آن‌چه از شخصیت رودکی در این کتاب نمایش داده شده، قابل اعتناست.

پرداختن به مسائل حکومتی و کشمکش میان امیران سامانی و صفاری، دوگانگی حکومت عباسی در بغداد و حکومت فاطمی در مصر، جنگ عقیدتی سُنیان و اسماعیلیان و قرمطیان، مواردی است که در ضمن داستان به آن پرداخته شده است.

گاه داستان‌هایی ضمنی که نقل می‌شوند (علی‌رغم جذابیت!)، از روند اصلی جدا افتاده به نظر می‌رسد و تاحدودی مخاطب را خسته می‌کند؛ البته با یک برگشت خوب به داستان این خستگی به فراموشی سپرده می‌شود. گرچه نقل کردن این داستان‌ها به درک بهتر فضای سیاسی، اجتماعی و مذهبی آن دوران کمک زیادی می‌کند.

پایان داستان نیز به قدر تلخی عاقبت رودکی، شیرین و زیباست.
      

        عشق؛ زمینی یا آسمانی؟!

گاه ناچیزی مرگ رمانیست در شرح سفرهای عارف نامدار اسلام، از آندلس تا مصر و شام و عربستان! محی‌الدین ابن عربی که نظرات حول شخصیت او متفاوت و گاهی حتی متناقض است. عده‌ای می‌ستایند و عده‌ای تکفیر می‌کنند. البته علی‌رغم شخصیت پردازی خوب این کتاب، نمی‌توان انتظار شناخت او و عرفانش را داشت.

فضاسازی‌های زیبا از شهرها و آبادی‌هایی که برای ما کمتر شناخته شده هستند و در کنار آن چالش‌هایی که خود ابن‌عربی با آن‌ها دست و پنجه نرم می‌کند و دیار به دیار به دنبال مراد خود برای سیر و سلوک می‌گردد، باعث جذابیت دوچندان این رمان شده است.

گاهی تاریخ و شرح احوال مردمان و پادشاهان، گاهی سیر و سلوک یک عارف و اوج و فرودش در راه رسیدن به مقصود. به صورت موازی با داستان اصلی، بخشی از کتاب به داستان خیالی دست به دست شدن نسخ خطی از زمان ابن‌عربی به عصر حاضر اختصاص داده شده است.

سبک این اثر برای هر کتاب‌خوانی می‌تواند دلنشین باشد. چه برسد به طرفداران رمان و علاقه‌مندان به تاریخ و عرفان.

نکته: نام اصلی کتاب «موتٌ صغیر» است و برگرفته از جمله‌ای در متن داستان: «الحب، موتٌ صغیر» که مترجم آن را به «گاه ناچیزی مرگ» ترجمه کرده است؛ گرچه ترجمه دقیقی نیست ولی خوش ذوقی مترجم را می‌رساند.
      

        ژورنالیست فلسفی یا فلسفه ژورنالیستی؟!

به جهت یادداشتی که دوست عزیز جناب امیرحسین هاشمی پای این کتاب گذاشتند به خواندن آن ترغیب شدم و الحق و الانصاف نقد خوب و کاملی هم هست؛ اما چند نکته هم بنده اضافه می‌کنم.

همانطور که نویسنده هم اذعان داشته، این کتاب، رمان یا داستان نیست و فاقد ویژگی‌های اساسی آن است. به جهت شغل نویسنده، یک اثریست در میانه داستان و متن ژورنالیستی که سعی می‌کند برخی از حوادث و وقایع فرهنگی ایران معاصر را با محوریت رضا داوری اردکانی شرح دهد. بخاطر شخصیت‌های کتاب و وقایعی که در این بازه زمانی رخ داده، جهت کتاب مدام میان سیاست و فلسفه در حرکت است.

نقد کتاب به لحاظ آرا فلسفی بماند برای اهلش و به همین نکته اکتفا می‌کنم که خوانش کتاب با اطلاعات کم فلسفی نیز ممکن است. اما نقد اصلی را می‌توان به شخصیت‌پردازی نویسنده وارد کرد. برایم جای سوال دارد، نویسنده‌ای که تقریبا در تمام کتاب سعی می‌کند نظر و موضع شخصی خود را پنهان کند، چرا چنین بغض‌آلود نسبت به برخی از اشخاص صحبت می‌کند؟ یا گاهی با نیت‌خوانی، ویژگی اخلاقی آن‌ها مانند تندخویی یا دورویی را ترسیم و نقد می‌کند؟

رد پای سانسور نیز در کتاب به چشم می‌خورد؛ به نظر می‌رسد ادامه خاطره سفر داوری و سروش و چند نفر دیگر به نمایشگاه اکسپو سانسور شده و احتمالا نویسنده عمدا بخش ابتدایی آن را حذف نکرده تا مخاطب متوجه آن شود. شاید هم مسأله دیگری باشد! 

اما مسأله دیگری که در کتاب بر کسی پوشیده نمی‌ماند، ارادت زیاد جناب نویسنده به شخص رضا داوری اردکانی است. آن‌قدر حسن تعلیل به خرج می‌دهد که اگر کسی مدافع ایشان باشد هم به شک می‌افتد! 

به جهت نام بردن‌های متعدد از اشخاص و نشریات و... تا حدودی می‌توان به کتاب به عنوان یک منبع جریان‌شناسی فرهنگی [آمیخته شده با سیاست] نیز نگاه کرد. البته به جز بخش مواجهه داوری و سروش که مفصل‌تر به آن پرداخته شده، سایر بخش‌های کتاب صرفا به گزارش کوتاهی اکتفا شده است. 

در مجموع وجه ژورنالیستی کتاب غلبه بیشتری بر وجه فلسفی و داستانی آن دارد و البته خواندن آن نیز خالی از لطف نیست.
      

        اثبات تجربه‌های نزدیک به مرگ به خودی خود چالش برانگیز است، داستان‌سرایی  چنین کتاب‌هایی را هم باید به این چالش‌ها اضافه کرد!

هم‌چنان تجربه‌های نزدیک به مرگ را باور دارم ولی ای‌کاش ناشران دقت بیشتری در این‌گونه مسائل داشته باشند تا جلوی سوء استفاده عده‌ای گرفته شود و این‌گونه به شعور مخاطب توهین نشود. 

ماجراهای نخ‌نما که انگار یک کپی ضعیف از دیگر آثار این حوزه است و البته با توصیفات ضعیف و نگاه‌های تک‌بعدی  آمیخته شده است! در انتهای کتاب هم پشت سر بزرگانی چون علامه طباطبایی و مصباح سنگر گرفته و منتقدان را ضد انقلاب می‌خوانند!
      

        خواندن در مورد مرگ و عوالم بعد از آن حال عجیبی در آدم ایجاد می‌کند. شاید خاطراتی که در کتب یا برنامه‌های تلویزیونی در این خصوص روایت می‌شود برای ما قابل تصدیق نباشد، اما این موضوع از دو جهت قابل توجه بسیار است:

اولا موضوعی مانند معاد از اصول دین ماست و در مورد قواعد و ضوابط مربوط به عوالم اخروی صحبت بسیار شده و ثابت شده است؛ چه به لحاظ نقلی از طریق آیات و روایات و چه به لحاظ عقلی و فلسفی!

ثانیا جنس اتفاقاتی که می‌افتد فارغ از صحت و سقم روایت راوی، با مراجعه به متون دینی قابل تصدیق است؛ خصوصا مباحثی مانند حق‌الناس که روایات متعددی در مورد آن موجود است.

پس حتی اگر موضوعاتی مانند ارتباط مردگان با دنیا، تجربه نزدیک به مرگ، شفاعت و... مورد تردید باشد، اما قبح اعمالی مانند زخم زبان، بدعهدی، بداخلاقی، تهمت، توهین و... مشخص است و لااقل در حد یک تلنگر می‌تواند برای ما مفید باشد. 
      

        بهشت زمینی!

شروع کتاب شما را به یاد رمان ۱۹۸۴ جورج اورول می‌اندازد و تا حدودی هم شبیه هم هستند؛ چون هردو یک فضای پادآرمان‌شهری را روایت می‌کنند؛ اما رفته رفته متوجه می‌شوید که اهداف متفاوتی را دنبال می‌کنند. ذکر جزئیات به قدری زیاد است که انگار یک طراح صحنه برای یک فیلم یا سریال آن‌ را نوشته است؛ ولی نمی‌دانم کجای کار می‌لنگد که این جزئیات به سختی به تصویرسازی ذهنی منتهی می‌شود و همین گاهی باعث ملال مخاطب می‌شود. به علاوه استفاده از تکنیک رویداد موازی که در فیلم و سریال مرسوم است، کمی نامأنوس به نظر می‌رسد.

اما گذشته از قلم نویسنده که من انتظار بیشتری از آن داشتم، محتوای کتاب بسیار قابل تامل است. انگار که نویسنده با هیجان زیاد می‌خواسته بگوید کاری به داستان نداشته باش، اصل مطلب را دریاب! خواندن کتاب نیاز به حداقل‌هایی از تاریخ فلسفه و تاریخ علم دارد. اشاراتی که در متن می‌شود، نام‌گذاری‌هایی که شده و... هدفمند است. 

نوعی خدایی کردن انسان روی زمین! کارخانه‌های تولید انسان برای مشاغل و مناطق مختلف؛ خواب آموزی و شرطی کردن انسان ها؛ تخصصی شدن امور؛ کارخانه‌هایی که سعی دارند سن رشد انسان را کاهش دهند تا هرچه سریع‌تر در صنعت مشغول به کار شوند. (مصادف با انقلاب صنعتی بود که آموزش عالی و حتی مدارس به سمت تخصصی شدن پیش رفتند. در این داستان خیالی، تخصصی شدن به منتهی درجه خود رسیده و اساسا انسان را در آزمایشگاه برای یک نوع زندگی خاص تولید می‌کنند.) 

گفتگوهای پایانی کتاب سعی دارد مثل یک کلاس درس نقص انسان را در چنین دنیایی نشان دهد؛ نقصانی که برای به دست آوردن آرامش و خوشبختی دنیوی ایجاد شده است. امیال و گرایش‌هایی از انسان که سرکوب شده تا یک زندگی‌ بی‌دغدغه و آرام را داشته باشد. نبود پدر و مادر که وبال انسان شود، پیر نشدن، نداشتن رویای سعادت معنوی و رشد و هرچه که انسان را دغدغه‌مند کند!

شاید بتوان گفت مقصود نویسنده نشان دادن نهایت لیبرالیسم و اباحه‌گری و خالی بودن از هرگونه تعلق است؛ آزادی روابط، بی‌قیدی و بی‌تعهدی به نهایت خود رسیده و مظاهر آن مانند خانواده حذف شده است. عشق، مذهب، شجاعت، دلیری و تعهد هیچ معنایی در این دنیا ندارد. 
      

        هنر و تعهد!

کتاب رستاخیز جان مجموعه‌ای گردآوری شده از مقالات شهید آوینی با موضوع ادبیات، فرهنگ و رسانه هست. (خود شهید کتاب را تنظیم نکرده است)
فصل اول با عنوان «ادبیات آزاد یا متعهد» به تعریف جدیدی از آزادی می‌پردازد. این که اصولاً آزادی، حق هست یا تکلیف یا هردو؟ 
اصلا هنرمند می‌تواند آزاد باشد یا نه؟ تقید هنرمند باید بیرونی باشد یا درونی؟ یعنی اصولاً باید با یک ابزار بیرونی او را نسبت به یک اندیشه یا اعتقاد مقید کرد یا او باید از درون خود به این پای‌بندی برسد؟
در این فصل تصور اشتباهی که از مفهوم آزادی در ذهن ماست به چالش کشیده می‌شود.

فصل دوم در مورد ماهیت رمان است. نوع نگاه رمان به مسائل و پرسش‌ها، با علوم دیگر مثل فلسفه یا روان‌شناسی متفاوت است. در این فصل فرآیند پدید آمدن یک رمان توسط نویسنده شرح داده می‌شود. مدعای اصلی فصل دوم این است که رمان صرفا یک قالب برای ارائه محتوا نیست و به شکل قابل توجهی بر محتوا تاثیرگذار است. در واقع رمان تجلی افکار و نوع نگاه نویسنده آن به جهان است. در این فصل مطالبی از فرانتس کافکا و میلان کوندرا نقل شده است. 

پرسش اصلی فصل «آزادی قلم» این است که آزادی باید به قلم نسبت داده شود با به صاحب قلم؟ تا چه حد باید به قلم که یک ابزار است اصالت داد؟  نسبت ما با تکنولوژی و ابزار چیست؟
در این‌جا طرز فکر و نحوه برخورد ما و انسان مدرن با ابزار شرح داده می‌شود. نوع ابزار زدگی و ابزار پرستی که در عالم مدرن وجود دارد مورد نقد قرار می‌گیرد. این فصل با اشارات زیادی به کتاب «بوزینه و ذات» از آلدوس هاکسلی همراه است. 

فصل چهارم و پنجم در مورد فرهنگ مردم تاجیکستان و تعلق ادبی مردم این کشور به زبان فارسی و به قول شهید جریان شبه‌روشن‌فکری پان‌ایرانیسم در این کشور هست. به لحاظ محتوایی به مقالات قبلی چندان ارتباطی ندارد یا حداقل پیوند مناسبی نخورده است ولی اطلاعات مفیدی در مورد یک کشور با فرهنگی نزدیک به ایران به دست می‌دهد. همین‌طور اطلاعاتی در مورد آیین‌های باستانی ایران مثل نوروز و جشن مهرگان و همین‌طور نحوه رو آوردن ایرانیان به اسلام ارائه شده است. فصل پنجم نیز نقد به یک مقاله است که می‌گوید باید زبان یا خط فارسی را برای فضایی شدن کنار بگذاریم! 

فصل «یادداشتی ناتمام در باب هویت و حقیقت انسان»
کتاب از این فصل دوباره به همان مباحث حول فرهنگ و تمدن غرب برمی‌گردد ولی با ادبیاتی نسبتا سنگین و فلسفی که خوانشش برای هرکسی آسان نیست و به نظرم جای آن در این کتاب هم نبود.

اما فصل «چرا روشن‌فکران مورد اتهام هستند» با ادبیاتی روان‌تر به مبانی تمدنی غرب مثل راسیونالیسم و اومانیسم می‌پردازد و آن را با تعاریف دینی مطابقت می‌دهد و به این پرسش پاسخ می‌دهد که آیا تفکر دینی با تفکر غربی (غرب به مثابه یک تفکر نه غرب جغرافیایی) قابل جمع هست یا خیر؟!

در این سال‌ها به ناحق کلمات و عبارات مورد بی‌مهری قرار گرفته و با تکرارهای پوچ و تهی از معنا، تبدیل به کلیشه شده‌اند. عباراتی مانند «فرهنگ» و «تهاجم فرهنگی»! نویسنده در فصل «فرهنگ یا فرهنگ توسعه» به توضیح مختصر این اصطلاح می‌پردازد و به زیبایی تفاوت معنایی دو اصطلاح «فرهنگ توسعه» و «توسعه فرهنگی» را بیان می‌کند. 

فصل «ویدیو در برابر رستاخیز تاریخی انسان» و دو فصل بعد از آن مربوط به می‌شود به اوایل دهه هفتاد و فراگیری ویدیو بین مردم؛ بعد از یک بحث نسبتا فلسفی در مورد ماهیت ویدیو و در کل ابزارهایی که در تمدن غرب ایجاد می‌شود و وابستگی و پیوستگی این ابزارها به یکدیگر، به تبیین نحوه مواجهه ما با این پدیده می‌پردازد. دیدگاه روشن و عقلانی نویسنده در سال‌های اوج افراطی‌گری‌ و مواجهه سخت با مسائل فرهنگی، بسیار قابل توجه است. 

فصل «آیا تئاتر زنده می‌ماند» نیز همان‌طور که از نام آن پیداست مربوط به تئاتر است؛ در این فصل صحبت از خاستگاه تئاتر که آیین‌ها و مناسک دینی بوده است می‌شود و در ادامه به توضیح این نیاز می‌پردازد و علت کم رونق شدن تئاتر را فاصله گرفتن بشر جدید از این مناسک و رو آوردن به اوهام می‌داند. از طرفی منتقدِ روی آوردن عده‌ای روشنفکرمآب به تئاتر صرفا برای خودنمایی و فخرفروشی شده است. 

فصل آخر کتاب نیز همانند فصل نخست به بحث تعهد هنرمند می‌پردازد؛ آیا اصلا «هنر برای هنر» می‌تواند وجود داشته باشد؟ امکان انتزاع و تفکیک محتوا و قالب در هنر، از موسیقی گرفته تا نقاشی و رمان و فیلم، وجود دارد؟ و به تعبیر خود نویسنده «آیا خیالْ وجودی منفصل از روح و عقل هنرمند دارد که آزادانه به هر کجا که بخواهد بال گشاید؟» یا این‌که خیال هم پای‌بند اعتقادات است؟