به نام او

بودنبروکها دومین اثری است که از توماس مان نویسنده شهیر آلمانی خواندم. اولین کتاب، داستان بلند مرگ در ونیز بود، اثری که به صورت تام و تمام عظمت این نویسنده بزرگ را نشان می‌دهد و از بس پیچیده است، باید دوباره بخوانمش و حظ مکرر ببرم.
و اما  بودنبروکها اولین رمان توماس مان است که آن را در ۲۶ سالگی منتشر کرده است و همین امر باعث شگفتی‌ست چرا که قلم مان در این اثر کلاسیک چنان پخته و سخته است و رمان چنان از لحظات زیستی مختلف آکنده است که مخاطب لحظه‌ای گمان نمی‌برد که این اثر را یک جوان نوشته است.

در آخر باید به ترجمه بسیار بسیار خوب علی اصغر حداد هم اشاره کنم که با ترجمه آثار مختلف ادبیات آلمان و کشورهای آلمانی‌زبان حق بزرگی بر گردن مخاطبان فارسی زبان دارد و بودنبروکها یکی از بهترین آثار اوست.

بخشی از رمان بودنبروکها 

《گفت: "توم" و توانست به صدای خود که می‌رفت در هق‌هق گریه خفه شود، استحکامی فروخورده و تاثرانگیز ببخشد. "اگر بدانی در این لحظه چه حالی دارم، اگر بدانی. زندگی با خواهر تو سازگار نبود، به من سخت گرفت. هر بلایی که فکر کنی سر من آمد. گناه من چه بود؟ اما من همه سختی‌ها را تحمل کردم، بی آنکه ناامید بشوم. توم! قضیه‌ی گرونلیش، پرمانه‌دِر، واینشنک. من ناامید نشدم، چون هر بار که به اراده‌ی خداوند زندگی‌ام از هم می‌پاشید، در هم نمی‌شکستم، می‌دانستم جایی دارم، سرپناهی مطمئن، خانه‌ای امن که می‌توانم از نامرادی‌های زندگی به آن پناه ببرم. حتا همین اواخر، وقتی همه‌چیز خراب شد و واینشنک به زندان افتاد، باز به همین خانه پناه آوردم. گفتم: مادر، اجازه هست بیایم پیش تو؟ بله، البته. توم، تو یادت می‌آید؟ وقتی بچه بودیم و جنگ‌بازی می‌کردیم، همیشه نقطه‌ای بود، محدوده‌ای مشخص که در اوج درماندگی به آن پناه می‌بردیم. در آن محدوده کسی اجازه نداشت به کسی دست‌درازی کند. آن‌جا می‌توانستیم آرام و آسوده نفس تازه کنیم. در زندگی، خانه‌ی مادر، این خانه، نقطه‌ی امن من بود. توم، و حالا، حالا، فروش" ...》
        

          جشنی با شکوه در خانه‌ی جدید « بودنبروک‌ها»  بر پا شده است. ظاهرا خانواده‌ی تجارت‌پیشه‌ی «بودنبروک» با خرید بزرگ‌ترین و زیباترین خانه‌ی شهر آخرین قله‌ی موفقیت، ثروت و قدرت را نیز فتح‌ کرده‌اند. اداره‌ی تجارت‌خانه نیز با موفقیت به سومین نسل خانواده منتقل شده است و نگرانی خاصی در مورد آینده‌ی تجارت‌خانه و خانواده وجود ندارد. جوانی مقید به ارزش‌های خانواده، در تجارت هوشیار و پایبند به اخلاق خاص بازرگانان کلاسیک مسیحی، مبادی آداب، اهل سیاست و جاه‌طلب که تنی سالم دارد و هر روز کت و شلوار می‌پوشد، صورتش را اصلاح می‌کند، عطر می‌زند و سیبلش را مرتب می‌کند، میراث‌دار تجارتخانه‌ای‌ شده است که امروز شوکت و جلال و ثروت دارد. بودنبروک‌ها همچنین در نهادهای سیاسی شهر نفوذ و قدرت دارند و صاحب مقام هستند. در همین حال و احوال است که اعضای خانواده بزرگ می‌شوند، ازدواج می‌کنند و صاحب فرزند می‌شوند و تلاش می‌کنند تا میراث با شکوه خانواده را به نسل چهارم بودنبروک‌ها منتقل کنند. همه‌چیز ظاهرا رو به راه است. اما در همین ‌«ظاهرا» است که چیزی شریر و جهنمی پنهان شده است. لوکاچ می‌گوید: «مان زیر سطح بی‌حرکت و ساکن، عامل‌های نامرئی انهدام را می‌بیند.» 
توماس مان در روایت خود از «زوال خاندان بودنبروک» شتاب نمی‌کند. همچنین عطفی برای دگرگون شدن ناگهانی سرنوشت بودنبروک‌ها ایجاد نمی‌کند یا قرار نیست همچون شیوه‌ای کلاسیک در قصه‌گویی نظمی بر هم بخورد و داستان از آن نقطه شروع شود. همه ‌چیز عادی پیش ‌می‌رود و این «عادی بودن» را توماس مان با «ضرورت و ناگریزی» نیز در هم می‌آمیزد. به این ترتیب خواننده که گویی در حال خواندن روندی «عادی»  از زندگی یک خانواده‌ی متمول است ناگهان خود را همراه با «بودنبروک‌ها» در اعماق چاه تباهی و ورشکستگی می‌یابد. تمام ثروت و شکوه و قدرت «بودنبروک‌ها» را به باد رفته می‌بیند و احتمالا تنها در پایان کتاب است که ذهن خواننده پریشان به دنبال پاسخ این سوال می‌‌رود که شکوه بودنبروک‌ها چگونه دچار زوال و فروپاشی شد؟ اگر به دنبال علتی مشخص از جنس اشتباهی هولناک، تصمیمی خطرناک یا مقصری مشخص باشیم قطعا به بیراهه رفته‌ایم، جستجو به دنبال چنین نقطه‌ی آغازینی بیهوده است از آنجا که توماس مان «زوال» را ترسیم کرده و نه سقوط را و زوال چنان هیولایی شیاد در «زمان» پنهان است. در موفقیت‌ها و جشن‌ها و رستگاری‌ها فریبکارانه پنهان شده است و در بروز خود شتاب نمی‌کند.
«زوال» روندی است که به سقوط منجر می‌شود و سقوط تنها آن لحظه‌‌ پایانی فروپاشی است. در توصیف و تبیین زوال‌های تاریخی هیچ‌گاه توافقی در مورد نقاط آغازین وجود نداشته است و احتمالا جز در منجلاب پاسخ‌های دم‌دستی ایدئولو‌‌ژیک نمی‌‌توان گفت که برای نمونه زوال مناسبات فئودالیستی از چه لحظه‌‌ی مشخصی در تاریخ شروع شد، از رشد جمعیت؟ از ظهور بیماری‌های همه‌گیر؟ از فراگیری پروتستانتیسم؟ جنگ‌های طولانی خانمان‌سوز؟ شکوفایی علم تجربی؟ و یا هزاران علت دیگر، نقطه‌ی آغاز مشخصی وجود ندارد. اما هر چقدر نقطه‌ی شروع ناپیدا است، گویی روند زوال، مستحیل شدن و از بین رفتن، در بینش مان ناگزیر، ناچار و مسلم است. در انتهای داستان و در جستجوی علتی مشخص برای زوال بودنبروک‌ها، تنها با جزئیاتی ظاهرا بی‌اهمیت و بی‌ارتباط به یکدیگر روبرو می‌شویم، خودخواهی‌های شخصی، غرور و اشتباهات تجاری کوچک که هیچ‌کدام از آن قدرت تعیین‌کنندگی، مخرب و اصیل برخوردار نیستند که شکوه خاندان بودنبروک را به تباهی بکشند. با این حال مان هوشمندانه حتی در لحظه‌های سرمستی و شادخواری ابتدایی رمان نیز، نشانه‌ای کوچک از شروع زوال را افشا می‌کند: "ناقوس‌های کلیسای مریم مقدس باشکوه بسیار، اما همچون خروس بی‌محل به صدا در آمدند.". یک دندان‌ خراب در تن سالم توماس(وارث اصلی بودنبروک‌ها در نسل سوم)، ازدواج ناموفق خواهر او و بی‌استعدادی کریستیان، برادر کوچکتر توماس، در تجارت. اما تمام این‌ها نه علت انحطاط که تنها نشانگانی از آن‌اند. آن هیولای شریر که در سیر عادی وقایع و آرامش سطح آب پنهان است، «گذر زمان» است. زمان است که نیروهای تازه به دوران رسیده را به صحنه‌ می‌آورد، قواعد بازی را تغییر می‌دهد، بخت نیک و سعادت را از دستی می‌‌گیرد و به دیگری می‌سپارد و هر چقدر تلاش برای نگه‌داشتن زمان احمقانه به نظر می‌رسد، مقاومت در برابر زوال نیز بیهوده است، چه مثل توماس هنوز بر آداب رفتاری سخت‌گیرانه اشرافی پافشاری کنی و چه مثل کریستیان از آن بگریزی و در سرزمین‌های دور پناه بگیری، زمان در مسیر خود برای پیش‌رفتن، لحظه‌ی حال و حاملان آن را فرسوده می‌کند و از بین می‌برد. به این ترتیب توماس مان نیز ظاهرا با مارکس موافق است که «هر آنچه سخت و استوار است دود می‌شود و به هوا می‌رود» اما نه انقلابی و ناگهانی، که به مرور و تدریجی.
        

          اگر رمان ناتورالیستی یعنی چیزی در مایه‌های «بودنبروک‌ها: زوال یک خاندان»، من یکی که دربست نوکرش هستم! جنبه‌های زیادی از اثر در خوانش اولیه، برایم نامکشوف ماند مخصوصاً بخش‌هایی که تضاد باورمندان مذهب کاتولیک و باورمندان مذهب پروتستان مطرح می‌شود و به گمان من کارکردی بنیادین در درک درست کتاب دارد. اگر چه رمان بر اساس سلسله‌ای از ماجراهای واقعی نگاشته شده ولی بعید است انطباق زیادی بین شخصیت‌های و مابه‌ازای واقعیشان وجود داشته باشد و احتمالاً این بودنبروک‌های عجیب و دوست‌داشتنی بیشتر زائیده‌ی ذهن نویسنده هستند تا برخاسته از واقعیت. مثل هر اثر ادبی قابل اعتنای دیگر، «بودنبروک‌ها» ضمن حفظ حال و هوای یک دوران، قابلیت انطباق عجیبی با دوره‌های بعدی دارد. ظاهر قضیه داستان خانواده‌ای بورژوا و ساکن لوبک (زادگاه نویسنده) است که در سه نسل ره زوال می‌پیماید ولی چیزهایی از خود ما و آدم‌های اطرافمان در این آدم‌ها و مناسباتشان وجود دارد. با این‌که همه‌ی شخصیت‌های اصلی رمان می‌میرند یا در انتها چندان خوش‌بخت نیستند، هرگز با اثری غم‌انگیز مواجه نیستیم. اینجا است که ارزش پرداخت ناتورالیستی نویسنده آشکار می‌شود چون سوز و گداز بخشیدن به وقایع می‌توانست شکوهی که شخصیت‌های خاندان بودنبروک -با همه‌ی ضعف‌هایشان دارند- را زایل کند. «بودنبروک‌ها» تا حد زیادی خودبسنده است. بله اگر خواننده از تاریخ آلمان، تفکرات شوپنهاور، مذاهب و فرقه‌های مسیحیت در اروپای قرن نوزده و ... اطلاعاتی داشته باشد، درک خوش‌آیندتری از آن خواهد داشت ولی ندانستنشان باز هم جلو لذت بردن از اثر را نمی‌گیرد. نظری دقیق و بهتر دادن برای این شاهکار بماند برای وقتی که حداقل یک‌بار دیگر خوانده شده باشد.
        

          بودنبروکها اولین اثر توماس مان نویسنده ی المانی ست که در سنین جوانی نوشته.این داستان به زندگی یکی از خانواده های اشراف تاجر المانی میپردازه و با صبر و حوصله افول این خانواده رو نشان میده، لابلای کتاب به اوضاع سیاسی و اجتماعی اون زمان آلمان میشه پی برد اما نویسنده تلاش زیادی برای نشان دادن جامعه و حوادث جاری اون نمیکنه فقط در چندجا که به روند داستان کمک میکنه.
تونی دختر خانواده یکی از شخصیت های اصلی کتابه که به واسطه ی اون چند شخصیت دیگه وارد میشن و بعد از داستان خارج میشن یا به کلی یا با گذاشتن ردی یا اثری از خود.نویسنده در کمال صبر و حوصله جزییات زندگی و کار شخصیت ها رو تعریف میکنه اما هیچ کجای کتاب احساس نکردم خسته شدم یا ذکر جزییات زیاد از حده.اگر میخواید یک اثر فوق العاده با یه ترجمه ی خوب بخونید این کتاب رو پیشنهاد می‌کنم.
        

          زمان زوال

یک خانواده‌ی تاجر ورشکسته و به آخر خط رسیده، مجبور می‌شود خانه‌اش را، «زیباترین خانه‌ی شهر» را بفروشد و یک خانواده‌ی تاجر تازه‌به‌دوران‌رسیده و موفق این خانه را می‌خرد و داستان شروع می‌شود. این خانه‌ی بسیار بزرگ آخرین چیزی است که بودنبروک‌ها در کنار تجارت موفق و منصب سیاسی بالا، برای رشد و شکوفایی نیاز دارند. همه چیز برای صعود فراهم است. البته همه چیز، غیر از آن کلمه‌ی «زوال» در عنوان داستان که خواننده را آزار می‌دهد و بر شب جشن آغازین کتاب و موفقیت‌های چشمگیر دو نسل اول خاندان سایه‌ای سنگین می‌اندازد. چگونه ممکن است چنین خاندانی با چنین امکانات و امتیازاتی کارش به زوال بکشد؟ یک اشتباه بزرگ تجاری؟ یک تصمیم خطرناک؟ یک اختلاف مرگبار خانوادگی؟ جنایت؟ گناه؟ خودکامگی؟ همه چیز برای خلق یک تراژدی حماسی فراهم است. البته همه چیز، به غیر از توماس مان بیست و شش ساله که قصد ندارد راه نیاکان تراژدی‌نویس و حماسه‌سرای خود را ادامه دهد: پسران بالاخره روزی از راه پدران خارج خواهند شد.
هیچ خطایی در کار نیست و هیچ مقصری وجود ندارد. از عصبیت‌های ساده، خودشیفتگی‌های سطح پایین، اشتباهات کوچک، بی‌توجهی‌های معمولی و مشکلات کم‌اهمیت روانی که بگذریم، هیچ چیز باعث زوال این خاندان نمی‌شود. البته هیچ چیز به غیر از زمان. زوال در ذات زمان است. هدیه‌ای است که زمان به هستی داده و خواهد داد: یک نویسنده‌ی بدبین، توماس مان نهیلیست. جوانی تحت تأثیر شدید شوپنهاور و نیچه که جهانی را به تصویر می‌کشد که در آن، سرنوشت محتوم هر قانون و ارزشی لاجرم زوال و مرگ است. همان بصیرت باستانی مرموز اما این‌بار با اجرایی مدرن: همه چیز روزی از دست خواهد رفت و جهان در یک دور جاودان بین تازه‌به‌دوران‌رسیده‌ها دست‌به‌دست خواهد شد.
توماس جوان روزی به برادرش هاینریش نوشت: «ادبیات مرگ است و من هیچگاه نخواهم فهمید که انسان چگونه می‌تواند برده‌ی ادبیات شود بی آنکه از آن متنفر باشد». شاید مان هیچگاه به پاسخ این مسئله‌اش نرسیده باشد اما برای ما حداقل یک پاسخ کاملاً روشن است: بودنبروک‌ها. رمانی که مرگ در آن نه صرفاً یک موضوع، که شیوه‌ی بیان و نظرگاه داستان است و با این وصف چنان درخشان که ما با خواندنش احتمالاً تا آخر عمر عاشق ادبیات خواهیم بود. رمانی که یکی از دروازه‌های ورودی قرنی است که در لحظه‌لحظه‌ی آن «باد تغییرات» خواهد وزید. قرنی که «با گاوآهن واردش شدیم و با اینترنت از آن بیرون آمدیم».
        

          شاید بتوان گفت که زوال بودنبروک‌ها همان زوال طبقه اشراف در قرن نوزدهم آلمان است. طبقه اشرافی که روزگاری -به استعاره- همزمان با یوهان بودنبروکِ بنیانگذار تجارتخانه، در اوج خود بود ولی در طول چند نسل رو به زوال رفت و در آخر نابود شد و بورژوها جای آن‌ها را گرفتند.
رمان در بستر قرن هجدهم و نوزدهم آلمان در جریان است. توماس مان از همان فصل اول رمان شور و شکوه بودنبروک‌ها را به تصویر میکشد، شور و شکوهی که به هیچ وجه مبتذل و توخالی نیست. همه چیز در بهترین حالت خودش است. خانه، سفره غذا، البسه زنان و ... . در آن روزگار اینکه پدربزرگِ تونی با کالسکه چهار اسبه به مسافرت میرود یک ارزش غیر قابل انکار است که تونی آن را به همه فخر میفروشد. اما هرچه که نسل به جلو میرود همزمان با ضعیف‌تر شدن خانواده -حتی از نظر جسمی- خاندان و سنت‌های اشرافی نیز رو به زوال میرود. 
بودنبروکِ بزرگ در هفتاد یا هشتاد سالگی از دنیا می‌رود اما فرزندان او به ترتیب در سنین پایین‌تر و حتی به مرگ‌هایی سخیف‌تر می‌میرند. اگر اشتباه نکنم پدربزرگ به مرگ طبیعی فوت می‌کند اما پسرش به سکته، نوه‌اش (که از قضا از همه پدران خود بیشتر در بند اشرافیت است) با عفونت دندان و نتیجه‌اش بر اثر حصبه در سنین نوجوانی. مرگ هانو نوجوان و بی‌وارث ماندن خانواده نمادی از اتمام کامل دوران فئودالیسم است.
اما در عوض خاندان هاگن‌اشتر‌م‌ها (که خاندان رقیب هستند و تونی دائما با دیگری سازی آنها، برای خاندان خود هویت تعریف میکند) که بورژوا مسلک و مدرن‌تر هستند، روز به روز هم از نظر ترقی تجارتخانه‌شان و هم از نظر نسلی به پیش میروند (مقایسه شود سلامتی جسمانی هانو بودنبروک و پسران اشترم که مان توصیف میکند). حتی در فصلی خود اشترم خانه اجدادی بودنبروک‌ها را (برای اسکان خانواده خودش که حالا بزرگ‌تر شدند و آن خانه قدیمی برایشان کوچک است) می‌خرد و قسمتی از آن را خراب میکند و مغازه جایش میسازد و قسمت‌های دیگر را هم مدرن میکند. 
قابل ذکر است که دین نیز نقش قابل توجهی دارد. بودنبروک‌ها انسان‌هایی مذهبی‌اند اما اشترم‌ها اگر مذهبی هم هستند هیچگاه در طول رمان از آن یاد نمیشود. به عبارت دیگر یا اصلا دیندار نیستند یا اگر هستند هم آن را از درون خانه به صحنه اجتماع نمی‌آورند.

زوال بودنبرک‌ها زوال یک خاندان به تنهایی نیست، بلکه زوال یک عصر است. عصری که در کشاکش با عصر جدید، دست و پای آخرش را میزند ولی در نهایت با وجود تمام هم و غمی که تونی برای حفظ خاندان دارد، نابود میشود.
شاید در سپیده‌دمان طلوع خاندان، اشرافیت ارزش بود و مان با شکوه آن را توصیف میکرد، اما امروز و در آخرین بخش رمان وقتی تونی از کالسکه پدربزرگ کروگر یاد میکند تنها نیشخند مخاطب نسیبش میشود.