یادداشت‌های مرتضی (63)

          چه کرده است آقای خسروی در این کتاب.
خواننده در ابتدای کتاب با یک روایت گنگ و ناشناخته طرف است، اما چند صفحه که می‌گذرد ماجرای داستان آشکار می‌شود. آوردن چند روایت موازی، آن هم بدون اشاره و تصریح به آن هم ابهام‌برانگیز است و هم جذاب. یک نثر قدیمی با ویژگی‌های امروزی با داستان‌های تودرتو که در عین اختلاف‌ها و تکثر، حرف واحدی دارند. واقعاً حیرت‌انگیز بود و ارزش خواندن داشت. فقط کاش پایان منسجم‌تری می‌داشت.
اما می‌ترسم باز سراغ کتاب‌های خسروی بروم. می‌ترسم هیچ‌کدام به این اندازه خوب نباشند.

پ.ن:
گرچه این سوالات فرعی است ولی یکی از سوالات متن این است که «قدیس» برای امروز ما چه دارد؟ و دیگری اینکه عصاره‌ و وجه مشترک ادیان چیست؟
        

          به مناسبت شام شهادت امام حسن مجتبی علیه‌السلام
ــــــــ
‌
مردی نزد امام حسن مجتبی«ع» ایستاد و گفت: ای پسر امیرمومنان تو را سوگند می‌دهم به آن کس که نعمتی را که داری -بی‌وساطتِ کسی، بلکه از روی اکرام- به تو عنایت کرد؛ که حق مرا از دشمنم بگیری؛ دشمنی بسیار ستمگر و ظالم که نه احترام پیر را نگه می‌دارد و نه به طفل رحم می‌کند.

امام که به پشتی تکیه داده بود راست نشست و فرمود: دشمن تو کیست تا داد از او بگیرم؟ 
مرد گفت: فقر .
امام لحظه‌ای سکوت کرد و سپس به خادمش فرمود: «هر چه نزد تو موجود است بیاور!»
خادم پنج هزار درهم آورد.

امام فرمود: «این پول را به او بده.» سپس به آن شخص فرمود: «به حق این قسم‌هایی که بر من خوردی، هر وقت دوباره این دشمن جفاکار نزد تو آمد، برای رفع ظلم او نزد من بیا!»

ــــــــــــــــــ
مرحوم استاد حکیمی
کتاب الحیاة، جلد چهارم، صفحه ۳۸۶.

        

          روایتی عجیب به مناسبت رحلت نبی اکرم «صلی‌الله‌علیه‌وآله»
ـــــــــــ

یک روایتی را مرحوم حکیمی از سیره‌ی نبی اکرم در این جلد از کتاب الحیاة آورد‌ه‌اند که در مورد رفتار آن حضرت در پاسداشت انسانیت است. روایت بسیار قابل تأمل است و به مناسبت امشب متن الحیاة را عیناً اینجا نقل می‌کنم:

‌
۱. «ﺳﺎﺭه، ﺩﻭ ﺳﺎﻝ ﭘﺲ ﺍﺯ ﺟﻨﮓ ﺑﺪﺭ ﺍﺯ ﻣﮑﻪ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺁﻣﺪ ﻭ ﻧﺰﺩ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺍﮐﺮﻡ ﺭﻓﺖ. ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ ﺍﻭ ﻓﺮﻣﻮﺩ:

– ﻣﺴﻠﻤﺎﻥ ﺷﺪه‌ﺍﯼ؟
+ ﻧﻪ
- ﺑﺮﺍﯼ ﻗﺒﻮﻝ ﺩﯾﻦ ﺍﺳﻼﻡ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺁﻣﺪهﺍﯼ؟
+ ﻧﻪ
– ﭘﺲ ﺑﺮﺍﯼ ﭼﻪ ﺁﻣﺪهﺍﯼ؟
+ ﺷﻤﺎ همیشه ﺑﺮﺍﯼ ﻣﺎ ﭘﻨﺎه ﻭ ﭘﺸﺘﯿﺒﺎﻥ ﺑﻮﺩﯾﺪ، ﺍﮐﻨﻮﻥ ﻣﻦ ﭘﺸﺘﯿﺒﺎنی ﻧﺪﺍﺭﻡ ﻭ ﻧﯿﺎﺯﻣﻨﺪ ﺷﺪهﺍﻡ، ﺁﻣﺪهﺍﻡ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﻦ ﮐﻤﮏ ﮐﻨﯿﺪ؛ نه جامه‌ای دارم، نه مرکبی و نه پولی که زندگی ام را بگذرانم.
– ﺗﻮ ﮐﻪ در مکه روزگاری ﺁﻭﺍﺯهﺧﻮﺍﻥِ ﺟﻮﺍﻧﺎﻥ ﺑﻮﺩﯼ، ﭼﻄﻮﺭ شد که ﻣﺤﺘﺎﺝ ﺷﺪﯼ؟
+ ﭘﺲ ﺍﺯ ﺟﻨﮓ ﺑﺪﺭ ﮐﺴﯽ ﺑﺮﺍﯼ ﺁﻭﺍﺯهﺧﻮﺍﻧﯽ سراغ من نمی‌آید، فراموش خاص و عام شده‌ام، به سختی زندگی می‌کنم.

ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ (ص) ﺑﻪ ﺧﺎﻧﺪﺍﻥ ﺧﻮﺩ ﺩﺳﺘﻮﺭ ﺩﺍﺩﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺁﻥ ﺯﻥ ﮐﻤﮏ ﮐﻨﻨﺪ. ﺁﻧﺎﻥ ﮐﻤﮏ ﮐﺮﺩﻧﺪ ﻭ ﺑﻪ ﺍﻭ ﺟﺎﻣﻪ ﻭ ﻣﺮﮐﺐ ﻭ ﭘﻮﻝ ﺩﺍﺩﻧﺪ.»

۲. «عجیب ﺭﻭﺍیتی است! هم عجیب و هم ﻏﺮﯾﺐ! ﯾﮑﯽ ﺍینکه ﺍﯾﻦ ﺯﻥ ﻣﻮﻗﻌﯽ ﮐﻪ ﺩﺭ ﻣﮑﻪ ﺧﻮﺍﻧﻨﺪه ﺑﻮﺩه، ﻫﻢ ﺍﺯ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻪ ﻭ هم ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﭘﻨﺎه ﺍﻭ ﺑﻮﺩه است.
ﺩﻭﻡ ﺍینکه ﻧﻔﺮﻣﻮﺩ ﻗﻮﻝ ﺑﺪه ﺧﻮﺍﻧﻨﺪﮔﯽ ﻧﮑﻨﯽ ﺗﺎ ﮐﻤﮑﺖ ﮐﻨﻢ، ﺑﻠﮑﻪ ﺩﺳﺘﻮﺭ ﺩﺍﺩ ﮐﻤﮑﺶ ﮐﻨﻨﺪ.
ﺳﻮﻡ اینکه ﻫﻨﻮﺯ ﻣﺸﺮﮎ ﺑﻮﺩ ﻭ ﻧﻤﯽﺧﻮﺍﺳﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻥ ﺷﻮﺩ، ﺁﻣﺪ ﮐﻤﮏ ﮔﺮﻓﺖ ﻭ ﺭﻓﺖ!
ﺧﺪﺍﯾﺎ! ﻣﺎ ﭼﻪ ﭼﯿﺰﻣﺎﻥ ﺷﺒﯿﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ تو ﺍﺳﺖ؟!»


مرحوم استاد حکیمی
کتاب الحیاة، ﺟﻠﺪ ﻧﻬﻢ، صفحه ۲۳۲
        

          یادداشت‌های فنی خوبی راجع به این کتاب نوشته شده لذا به یک برداشت آزاد اکتفا می‌کنم. باید به این اشاره کنم که مسئله‌ی داستان «رابطه» و ملزومات آن است. اگر آدم‌ها در هر سنخ و سطحی از ارتباطاتی که دارند، بتوانند خوب باهم گفت‌وگو کنند و توضیح دادن را مدام به آینده موکول نکنند، می‌توانند از خیلی از سوءتفاهم‌ها و دلخوری‌ها جلوگیری کنند. انسان‌ها زمانی به فکر تقویت ارتباطات‌شان می‌افتند که دیگر دیر شده‌است. در ضمن باید توجه داشت که انسان موجود بسیار پیچیده‌ای‌ست، ولی بازهم حرف زدن کمکش خواهد کرد.
        

          در پایان هر فصل، در تاریخچه مطالعه، توضیح  مختصری در مورد آن فصل نوشته‌ام.
در اینجا هم اختصارا اشاره می‌کنم که ایده‌ی اولیه کتاب به خاطر آشکار شدن همسر دومِ پدر خانم نجم‌آبادی (مولف کتاب) است. نویسنده این ماجرا را که دستمایه‌ی اولیه کتاب بوده با دیگر موارد مشابه و بررسی علل تاریخی و فرهنگی اوایل دهه ۱۳۰۰ شمسی ترکیب می‌کند و از دل آن یک تحلیل کلی از فضای ازدواج، خانواده، چندهمسری و سیر تحولات آن ارائه می‌کند.
هرچند نمونه‌های مورد نظر نویسنده کم هستند و استانداردهای لازم برای یک بررسی دقیق تاریخی را ندارد ولی بازهم قابل تأمل است و به نوعی قشر مرفه و طبقه‌ی متوسط به بالای جامعه‌ی حدود صد سال پیش را به خوبی نشان می‌دهد.
        

          «آنتونیو تابوکی به تصادف ایمان دارد.» ص ۱۶۱ کتاب

چند روز پیش کتاب را کاملاً تصادفی در قفسه‌های شهرکتاب دیدم. از وجود کتاب اصلا خبر هم نداشتم. نگاهی به آن انداختم. عنوانش جالب بود. علاوه بر آن، اسم اکو و هانتکه و استر هم جذاب بود. کتاب را خریدم.
این چند روز گفتگوهای آن را خواندم. خیلی خوب بود. جمانه حداد از اهالی ادبیات و نویسنده لبنانی است. به ادبیات اروپا و آمریکا مسلط است. با هرکدام از نویسندگان مطرح گفت‌وگویی ترتیب داده و نکات بسیار خوبی در زمینه ادبیات و حتی سیاست و زندگی‌های خصوصی‌شان جمع‌آوری کرده است.
گفت‌وگوی حداد با هانتکه، استر، ساراماگو و اکو خیلی جالب بود. با دو نویسنده عرب و ترک به نام طاهربن جلون و ندیم گورسل هم صحبت‌های جالبی داشت. خصوصاً اینکه فضای ذهنی این نویسندگان به فضای فرهنگی ما خیلی نزدیک‌تر است و چالش‌های مشابهی داریم.
در کل کتاب خوبی بود و مطالعه‌‌ش خالی از فایده نیست.


        

          ۱. صبح خوابم نمی‌برد. گویی منتظر پیام یا خبری بودم. چیزی از این انتظار وسوسه‌ام می‌کرد تا این کتاب را بخوانم. توقع متن فاخری در ترازِ متون کلاسیک و برجسته نداشتم اما ماجرای خاتون، روایت چیزی بود که مثل ادبیات کلاسیک ما ارائه می‌کند: «گمشده‌ای که هرگز پیدا نخواهد شد» و آدم‌های بازیگر این قصه‌ها به دنبال یافتن چیزی هستند که نایافتنی است.

۲. شاید مثلاً اگر این کتاب را در نوجوانی خوانده بودم چیز دیگری می‌فهمیدم. اما حالا می‌فهمم که شخصیت‌های داستان یثربی چه باری را به دوش کشیده‌اند و قله‌ی قاف را به‌خوبی فتح کرده‌اند.

۳. پستچی از جنس حرف‌هایی بود که شاید برای امروزِ ما و تطورات فرهنگی این جامعه، امر غیرقابل دسترس و کاملاً انتزاعی باشد اما ظاهراً در تاریخ کسانی بوده‌اند که پستچیِ زندگی دیگران شده‌اند و البته بسیار زیاد در تاریخ دیده‌ایم از عشق‌هایی که به آن سرانجام محتوم نرسیده باشند.


پی‌نوشت: از خواندنش راضی هستم. کاش پیش‌تر خوانده بودمش.
        

          کتاب ۵۸ مسئله را که در یک ارتباط زناشویی مهم است را مطرح کرده است و برای آن راهکارهایی مختصر هم ارائه داده است. از این حیث که مختصر است، خیلی قابل استفاده است. 
هم برای متأهلین قابل استفاده است و هم برای مجردها و البته بیش از همه برای کسانی که در آستانه‌ی ازدواج قرار دارند.
        

          ۱. بررسی فنی یک کتاب ادبیات که طبیعتاً کار من نیست و در این باب نظری ندارم.
‌
۲. این کتاب یک اثر ضدِ جنگِ تمام‌عیار است. روی دیگری از سلحشوری و آرمان‌های جنگ را به گونه‌ای نشان می‌دهد که هر خواننده‌ای از ترسیم او از وقایع یک جنگ مضطرب خواهد شد.
هنر نویسنده در گره زدن این روایت به ماجرایی عاشقانه است که تأثیر آن را چند برابر می‌کند.
‌
۳. اوایل کتاب خیلی گیرا نبود، و شاید ناشی از ترجمه باشد ولی رفته‌رفته با شروع روایت امیل و لوسی، جذاب و جذاب‌تر می‌شود. نقطه‌ی قوت کتاب به تصویر کشیدن تلخ‌کامی‌های بازماندگان جنگ است. به نظرم کتاب شباهت‌هایی به «من قاتل پسرتان هستم» از احمد دهقان داشت.
‌
در کل از خواندنش راضی بودم.
        

          مسئله‌ی اصلی کتاب بررسی پروژه‌های دو اندیشمند جهان عرب است. جابری با پروژه‌ی «نقد عقل عربی» و محمد ارکون با «نقد عقل اسلامی» از مهم‌ترین و البته جنجالی‌ترین پژوهش‌های سالیان اخیر در فضای فکر عربی و اسلامی هستند. از این حیث جای خالی تالیف چنین کتابی به چشم می‌خورد.

مولف در این کتاب با توضیح دقیق روش‌شناسی این دو محقق و با واکاوی مولفه‌های پراهمیت فکر ایشان، این کتاب را تنظیم کرده است. ساختارگرایی، پساساختارگرایی، تاریخی‌نگری  و گسست معرفت‌شناختی را با نگاهی به آراء دریدا، فوکو و فیلسوفان فرانسوی بیان می‌کند.
نقطه‌ی قوت کتاب تقریر خوب و منصفانه از اندیشه‌های جابری و ارکون است. تا حدی که اقتضای این کتاب مختصر است، سعی مولف بر این بوده که مطالب را واضح توضیح بدهد. در بخش انتقادات هم بعضاً نکات دقیق و گاهی نقدهای سطحی‌ای را مطرح می‌کند.

به نظر می‌رسد پروژه‌ی فیلسوفان عرب‌زبان معاصر تاثیر قابل اعتنایی را بر فضای فکری روشنفکران ما گذاشته و این تاثیر در آینده بیشتر خواهد بود. چراکه مسئله‌ی ارکون و جابری و حتی امثال ابوزید و عبدالرحمن و دیگران، «سنت» است. دقیقاً همان مسئله‌ای که در مواجهه با مدرنیته، به آن برخورده‌ایم.

احتمال می‌دهم که اگر ساخت‌گشایی و روش‌های پست‌مدرن در فضای سنت اسلامی به کار گرفته شوند، پس از مدتی تقریباً چیزی از سنت باقی نخواهد ماند. 
حال باید منتظر بود و دید این ماجرا به کجا خواهد رسید.
        

          کتاب متشکل از سه مقاله است که پیش‌تر نیز چاپ شده بوده است؛ ۱. سودای تماشای فیل(ها)، ۲. خطر سقوط بهمن و ۳. زندگی با ارواح.
در این مقالات مولف در تلاش است تا چرایی گسترش روزافزون چاپ کتاب‌هایی که در حوزه دفاع مقدس منتشر می‌شوند را بررسی کند. از سوی دیگر دغدغه‌ی او توجه پیامدها و تبعاتی است که انتشار بدون دقت این کتاب‌ها دارد.
همچنین بین کتاب‌هایی که خاطره‌نگاری و خاطره‌نویسی هستند با کتاب‌هایی که به‌درستی می‌توان آن‌ها را «تاریخ شفاهی» دانست، وجه تمایز قائل می‌شود و تذکر می‌دهد که کتاب‌های بسیاری تحت عنوان تاریخ شفاهی منتشر شده است که نهایتاً جمع‌آوری خاطرات است و شاخص‌های لازم برای کتاب تاریخ بودن را ندارند.
در کل برای کسانی که به ادبیات حوزه‌ی دفاع مقدس و تاریخ شفاهی جنگ علاقه‌مند هستند، مفید است. احتمالا مقالات را در اینترنت به‌صورت مجزا می‌شود جست‌وجو کرد.
        

          این کتاب که ظاهراً رسالۀ دکتری تورستن هیلن است، به تحلیل روایت طبری از واقعه‌ی کربلا پرداخته است. نویسنده در یک فصل به اسطوره و اسطوره‌پردازی در تاریخ می‌پردازد و در فصلی مفصلا به ساختارگرایی لوی‌استراوس می‌پردازد. 
در فصل بعدی نیز به چند بخش منتخب از تاریخ طبری که عمدتاً ورود سیدالشهداء به کربلا و وقایع مشابه است را با مبانی لوی‌اشتراوس بررسی و تحلیل می‌کند.
نویسنده به‌نوعی همدلانه با نگاه شیعی به مسئله نگاه می‌کند و نگاه طبری را نیز همراه و همدل می‌داند.
‌
در کل اثر قابل‌توجه و خوبی است برای کسانی که به مطالعه در حوزه‌ی ساختارگرایی و تاریخ اسلام علاقه‌مند هستند.
        

          آقای ملک‌پور در طول کتاب به ابعاد مختلف تعزیه به‌طور نسبی اشاره کرده است. بررسی پیشینه‌ی نمایش‌های نزدیک به عاشورا در آیین‌های ایرانی، آگاهی خوبی از سیر تحولات هنر نمایشی اسطوره‌ای تا ایجاد تعزیه برای خواننده کتاب ایجاد می‌کند.
توجه به ابعاد موسیقیایی، صحنه‌پردازی، متن و از همه مهم‌تر ویژگی‌های منحصربه‌فرد بازیگران تعزیه و ساحت قدسی آن که تفاوت زیادی با تئاترهای معمول ایجاد می‌کند، از نکات برجسته کتاب است.
با توجه به نکاتی که مترجم در مقدمه بیان کرده است، برای ترجمه کتاب زحمت قابل‌توجهی را متحمل شده است و ترجمه‌ی قابل‌قبولی از متن ارائه شده است.
        

          «ما چگونه ما نشدیم؟» در عرض چند صفحه به‌خوبی با این فرضیه که سه چهار قرن پس از ظهور اسلام، علم (و خصوصاً علوم غیردینی) در تمدن اسلامی افول کرده، مقابله می‌کند.
گمینی با شواهدی که از پیشرفت‌ها و مکتوبات در دسترس از نجوم و ریاضیات و طب، ارائه می‌کند، نشان می‌دهد تا قرن یازده و دوازده هم این علوم در سطوح بالا، در حال تدریس و تحصیل و پژوهش بوده‌اند.
سوال اصلی کتاب این است که اگر تحولات علمی پس از رنسانس اتفاق نمی‌افتاد، و سیر علوم همچنان در تمدن اسلامی در جریان بود، آیا مسلمانان به این نتایج و دستاوردها دست پیدا می‌کردند؟

        

          تعریف کتاب را زیاد شنیده بودم. به‌عنوان  یک کتاب‌‌باز انتظارم از کتاب بالا بود؛ فکر می‌کردم قرار است با روایت‌های فوق‌العاده‌ای مواجه بشم ولی خب این‌طور نشد.
بیست، سی صفحه‌ای از کتاب را خواندم و کنار گذاشتم، اصلا نشد که ادامه بدهم.
دلیل این‌همه تعریف و تمجید را هم نفهمیدم.
        

          کتاب بسیار ساده و روان است. علی‌رغم اینکه به چیزهای مهمی اشاره می‌کند، چیزهای غیرقابل‌فهمی نیستند.
کتاب شامل ۲۱ تأمل ِ بسیار کوتاه است. هر تأمل با جملاتی از ویکتور فرانکل آغاز می‌شود که پس از هر بخشِ دوصفحه‌ای، سؤالاتی را مطرح می‌کند و جای خالی‌ای را قرار داده است برای یادداشت و پاسخ دادن.
کتاب به شیوه و سبک و سیاق فرانکل نوشته شده است. به بیست و یک مورد از چیزهایی می‌پردازد که اگر کسی به آن‌ها توجه کند، می‌تواند زندگی‌‌اش را معنا ببخشد.
        

          ۱- مخاطب این کتاب به گفته مؤلف، کسانی هستند که به نوعی از مشکلات عصبی و پیامدهای جسمی آن رنج می‌برند. خب طبق این گفته، میشه گفت تقریباً اکثر ما تا حدودی مخاطب این کتاب به شمار میاییم.
‌
۲- نویسنده در پی ارائه راهکاری عملی برای مواجهه با تنش‌های عصبی و روانی است. او معتقد است بخش زیادی از ناراحتی‌های جسمانی و ضعف‌های جسمی به امور ذهنی و تنش‌های عصبی ما برمی‌گردد که در صورت شناخت آن و یافتن یک راهکار مناسب، تا حد زیادی می‌توانیم به سلامت روان و جسم خودمان کمک کنیم.
با پرهیز از مباحث نظری و رفرنس‌های متعدد علمی و دانشگاهی، یک‌راست به سراغ راهکارهای عملی می‌رود.
‌
۳- راهکارهایی که ارائه می‌کند تا حد زیادی قابل اجراست. از پیشنهادهای غیرمعقول پرهیز می‌کند و بر این باور است که اگر بیمار راه خودش را در مقابله با تنش‌ها پیدا کند، می‌تواند به سرعت روند بهبودی را تحصیل کند.
مهمترین الگویی که ارائه می‌کند، پس از شناخت ترس، این چهار عنصر است:
«روبرو شدن    -   پذیرفتن   -   شناور ماندن    - مجال دادن»
‌‌
۴- با اینکه از زمان تالیف کتاب و ترجمه آن (چاپ اول سال ۱۳۷۳ بوده است و ویرایش دوم ترجمه برای سال ۱۴۰۱ است) مدت زمان زیادی گذشته است ولی مطالب هم‌چنان تازه و قابل استفاده می‌نماید.
        

          ایده اصلی یاسپرس در این کتاب این است که ما چه بخواهیم چه نخواهیم نمی‌توانیم از فلسفه اجتناب کنیم؛ اما برای رسیدن به حیات فلسفی، باید بتوانیم تأمل کنیم و عمیق بیاندیشیم.
فلسفه نه با دین سرِ ناسازگاری دارد نه با علم، بلکه می‌خواهد با تکیه بر سنت به حقیقت دست پیدا کند. فلسفه با روشنگری نیز مشکلی ندارد، اما نه روشنگری‌ای که اساس سنت را هدف گرفته باشد و در پی به پوچی رساندن همه چیز است. فلسفه از آغاز با انسان همراه بوده است و تا انسان هست، فلسفه نیز خواهد بود.
این کتاب، آموزش فلسفه نیست، بلکه هدف اصلی آن تبیین چیستی و حدود فلسفه است.
.
کتاب هم کم حجم است و هم به‌نظرم مترجم به‌خوبی از پس ترجمه برآمده است.