یادداشت‌های محمد علیدادی (14)

          هر انسان ایرانی، دست‌کم یک‌بار باید شاهنامه را بخواند؛ به‌ویژه اهالی فرهنگ.
شاهنامه، این اثر سترگ و حکیمانه، به‌راستی بن‌مایه و سِجِلِ هویتِ انسانِ آریایی است؛ بی‌آن، نمی‌توان مدعی شناختِ ایران و فرهنگِ آن بود.

اگرچه شاهکارِ فردوسی، در به نظم درآوردنِ این اثر است، اما در برگردان آن نیز، روحِ فردوسی جاری است. حکیمِ طوس نه‌تنها این اثر را به نظم کشیده، بلکه از روحِ خویش در آن دمیده است.

دکتر دبیرسیاقی، که خود از گردآورندگانِ لغت‌نامه‌ی دهخدا و از مصححانِ شاهنامه بوده، برگردانی شایسته از آن ارائه داده است.
این برگردان، واژه‌به‌واژه نیست و گاه حال‌وهوایی تفسیرگونه به خود می‌گیرد.
البته، این اثر از خطا نیز برکنار نیست؛ از جمله آن‌که، دینِ یونانیان را در روزگارِ اسکندر مقدونی، دینِ مسیح معرفی کرده؛ حال آن‌که فردوسی، به‌درستی، تعبیرِ «دینِ یونانیان» را به‌کار برده است، چراکه مسیح، چند قرن پس از اسکندر زاده شد.

با این‌همه، این برگردان، اثری خواندنی برای آشنایی با سرگذشتِ نیاکان‌مان به‌شمار می‌آید.

        

          متافیزیک حیرت؛ اثر قابل اعتنای دکتر نصرالله حکمت، استاد بازنشسته فلسفه دانشگاه شهید بهشتی.
آثار دکتر حکمت، غالبا نثر زیبایی دارند، این کتاب هم، به همین نحو است. در این کتاب، با تفکر خاص ایشان درباره حکیم خیام نیشابوری آشنا می‌شویم. 

خلاصه‌ی از کتاب را در چند جمله بیان می‌کنم:

پرسش، مولودِ حیرت است. یک دسته از پرسش‌ها، حاصلِ حیرتِ قبل‌العقل‌اند. مصداق آن‌ها، پرسش‌هایی است که مربوط به زندگی روزانه و حیوانی ماست، که با چاره‌جوییِ عقل ابتدایی انسان رفع می‌گردد.

حیرتِ ثانی، حیرتِ مع‌العقل است که مولودِ پرسش‌هایی از جنسِ پرسش‌های فلسفی است؛ و این دسته از پرسش‌هاست که مقوّمِ عقلِ انسان‌اند.
این دسته از پرسش‌ها هستند که آدمی با عقل به‌تنهایی نمی‌تواند به همه‌ی آن‌ها پاسخ گوید، و نهایتِ ادراکِ عقل، ادراکِ عجز و ناتوانی از ادراک است.

بنابراین، آدمی کارش به تحیّرِ محض و یأسِ فلسفی می‌کشد. پس، در برابرِ فیلسوفِ متحیّر — و نه هر مدّعیِ فلسفه‌ای — یک دو راهی گشوده می‌شود: ایمان و کفر.
ایمان، راهِ اتصال به عالمِ غیب و جهانِ ناشناخته‌ها و رفتن به طوری ورای طورِ عقل است؛ اما کفر، راهِ نیست‌انگاری و پوچ دیدنِ زندگی است.

حال، پرسش این است که خودِ خیام، کدام‌یک از این دو راه را برگزیده و در آن قدم نهاده است؟
به نظرِ نگارنده، هیچ تردیدی نیست که خیام، یکی از پویندگانِ جدّی، ثابت‌قدم و لبریز از نشاطِ راهِ ایمان است.

تحیّرِ ثالثی نیز وجود دارد که تحیّرِ بعدالعقل نامیده می‌شود.
این تحیّر، با هر دوی قبلی متفاوت است و از جنس همان تحیّری است که در حدیثی منتسب به پیامبر گفته شده: «ربّ زدنی فیک تحیّراً».
حیرتِ بعدالعقل، حیرتِ ایمانی و حیرتِ افزودنی است؛ و این حیرت، در ساحتِ عرفان، اهمیتی خاص دارد.
        

          اینک جای خالی سلوچ؛ کتابی به‌راستی باعظمت، از نویسنده‌ای بزرگ و مشهور. از نظر داستان، به‌شدت حرفه‌ای‌ است؛ نثر نویسنده، محشر کبری است، به‌قدری که گاهی جنون‌آمیز می‌نویسد.
اولین‌بار، در تاریخ ادبیات دبیرستان با نام این کتاب آشنا شدم؛ خصوصاً برای مطالعه‌ی کنکور که می‌بایست نام تمام کتاب‌ها را حفظ کنیم! — «جای خالی سلوچ اثر کیست؟ محمود دولت‌آبادی.»
احتمالاً شمایی که این متن را می‌خوانی، از همان دست افرادی باشی که متعلق به نظام آموزشی قدیمی‌اند و با گفتن این مطلب، خاطرات مدرسه در ذهنتان زنده شد؛ بگذریم.

روایت داستان، ساده و روان آغاز می‌شود؛ هرچند فهم نثر زیبای دولت‌آبادی در بعضی از جاها، مقداری دشوار می‌شود.

برای من، بیشتر جذابیت این کتاب، نثر نویسنده بود؛ نه اعتقادات نویسنده، نه داستان کتاب، نه محلی که داستان در آن روایت می‌شود.
اگر بخواهم به‌طور سلیقه‌ای، به کل داستان بنگرم، داستان به مذاق من چندان خوش نیامد. داستان در باب مشکلات زنان است و روستایی‌ها و مشکلات دامن‌گیر مردم آن دوران.
مشابه این داستان را در نفرین زمین آقاجلال خوانده بودم. البته آن‌جا، غلبه‌ی داستان بر سر مشکلات روستایی‌ها بود و این‌جا، غلبه‌ی داستان بر مشکلات زنان.
اگر بخواهم مقایسه کنم، داستان نفرین زمین و سبک آل‌احمد، بیشتر بر دلم نشست؛ هرچند که این کتاب، از نظر روایت، قوی‌تر است و امتیاز بیشتری می‌گیرد.

این را هم بگویم: به‌نظرم، ممکن است داستان این کتاب مورد علاقه‌ی همه‌کس نباشد و بیشتر مناسب فرهیختگان باشد؛ کلا داستان‌های دولت‌آبادی همین‌جوراند. 

من، رسالتم را به انجام رساندم؛ نتیجه‌گیری با شما که بخوانی یا نه.
        

          ابن‌عربی و ما أدراک ما ابن‌عربی؟
چه‌کس را یارای درک ابن‌عربی است؟ جز کسی هم‌تای او؟ جز عارفان و واصلان درگاه حق؟
اما مگر نه این‌طور است که:
آب دریا را اگر نتوان کشید، هم به قدر تشنگی باید چشید...
پس ما هم، به قدر خود، سعی در فهم ابن‌عربی می‌کنیم.

با این کتاب، در «درس‌گفتار ابن‌عربی» از محمدجواد ادبی (مؤسسه جیوگی) آشنا شدم.
الحق که درس‌گفتار خوبی بود و فهم ابن‌عربی را برایم تسهیل کرد.

سال ۴۰۱، ترم آخر دانشگاه، پروژه‌ی سنگین کارشناسی مهندسی کامپیوتر بر گرده‌ام بود، و در همین بین، در حال خواندن این کتاب بودم.
سرانجام، در نیمه‌‌شبی، این کتاب را به پایان رساندم.

اگر قصدم بیان خلاصه‌ای از اندیشه‌ی ابن‌عربی باشد، نمی‌توانم. نمی‌شود.
روزی از اینشتین پرسیدند: «نظریه‌ی نسبیتت را در چند جمله خلاصه کن.»
او هم پاسخ داد: «تمام تلاشم را کردم که در یک کتاب آن را خلاصه کنم، آن‌هم کسی نفهمید! چه انتظار بی‌جایی از من دارید.»

در این کتاب نیز سعی شده گوشه‌ای از اندیشه‌ی ابن‌عربی خلاصه شود؛
باید خواند، تا چیزی نصیبت شود.

در این کتاب، ابتدا با زندگی ابن‌عربی آشنا می‌شویم، با استنادهای فراوان به فتوحات مکیه؛ و در ادامه، باب آشنایی با آراء او گشوده می‌شود.

به‌نظر من، نویسنده بعضی جاها به حاشیه رفته و بی‌دلیل مطلب را طول داده، و گاهی هم توضیحاتش مخاطب را گیج می‌کند؛
اما در کل، کتاب خوبی است.
ترجمه‌اش نیز، الحق، خوب است: هر جا ضعف‌هایی بوده، مترجم پوشانده و هر جا نیاز به توضیح بیشتر بوده، توضیحاتی افزوده است.

در کل، اگر بخواهم امتیاز بدهم، این کتاب نمره‌ی خوبی می‌گیرد.
اما برای فهم ابن‌عربی، نباید فقط به این کتاب بسنده کرد.

        

          از جمله کتاب‌های برجسته‌ی علامه طباطبایی، و به‌قولی حتی برترین اثر ایشان، همین کتاب است.
کتابی عالی و به‌راستی توصیف‌ناپذیر. من به اندازه‌ی فهم خود، چیزکی از آن دریافتم؛ هرچند هدفم از مطالعه، درک کامل و همه‌جانبه نبود، چراکه چنین مقصودی تنها با حضور در محضر استاد و آموزش مستقیم میسّر است.
با معیار فهم خود، شاید حدود هفتاد درصد مطالب را دریافته باشم؛ البته نه درکِ عمیق و حقیقی، چراکه نسبت درک من با فهم واقعی، شاید حتی به ده درصد هم نرسد.
اگر اختیارش با من بود، پیشنهاد می‌دادم این کتاب را با شرح، بسط، و ساده‌سازی‌هایی درخور، برای عموم مردم قابل‌فهم کنند؛ چراکه به‌نظر می‌رسد فهم این اثر، برای سعادت همه‌ی انسان‌ها ضرورتی انکارناپذیر دارد.
ترجمه‌ی کتاب نیز ترجمه‌ای خوب بود، هرچند در برخی بخش‌ها، ابهام‌هایی وجود داشت؛ که یا ناشی از ضعف ترجمه است یا به نحوه‌ی نگارش خود رساله بازمی‌گردد.

        

          کتابی قابل تحسین از یک مستشرق؛ اما تا حدی دشوار و نیازمند شرح و بسط. ترجمه‌ی کتاب، علی‌رغم دقت، چندان روان نیست و بعضاً نامفهوم است و ایرادات ویرایشی و نگارشی عجیبی دارد. در مجموع، کتاب نسبتاً خوبی است؛ اما برخلاف نامش، بیشتر «تاریخ فلاسفه اسلامی» است تا «تاریخ فلسفه اسلامی»؛ البته، در این مورد چندان جای ایراد گرفتن نیست، چراکه حجم کتاب اندک است. می‌توان به کتاب فلسفه در سرزمین نبوت دکتر نصر به‌عنوان مکمل این کتاب مراجعه کرد؛ کتابی دقیق‌تر، با ترجمه‌ای نسبتاً خوب از انتشارات ترجمان، و زبانی ساده‌تر.

        

          این اثر، از جمله آثار قابل اعتنای دکتر سید حسین نصر و همکاران ایشان است.
چنان‌که بر جلد کتاب نیز آمده، با یک تفسیر رایجِ قرآن، که نویسندگان خود به تفسیر آیات پرداخته باشند، روبه‌رو نیستیم؛ بلکه با کتابی جامع مواجهیم که با سرویراستاری دکتر نصر، بر پایه‌ی گردآوری و تلخیص تفاسیر برجسته و معتبر اسلامی، از آغاز قرون هجری تا دوران معاصر، تدوین شده است؛ آن‌ هم با رویکردی مبتنی بر اندیشه‌های سنت‌گرایان و توجهی خاص به دغدغه‌های فکری انسان معاصر.

ترجمه‌ی فارسی این کتاب نیز، ترجمه‌ای است دقیق و شیوا، همراه با توضیحات و افزوده‌هایی از سوی مترجم.
در حالی‌ که نسخه‌ی انگلیسی این اثر در یک جلد منتشر شده، ترجمه‌ی فارسی آن—با افزوده‌های مترجم—در حدود ده جلد تنظیم شده، که تاکنون هشت جلد آن به زبان فارسی منتشر شده است.
        

          جلد دوم هم به پایان رسید.
در ادامه‌ی جلد اول، در این جلد با سرگذشت دیگر عارفان مسلمان طرف هستیم؛ البته بیشتر از عارفانِ دوران صفویه به بعد، تا قاجار.

تفاوتِ چشم‌گیری که این جلد با جلدِ قبلی دارد، آشناییِ بیشتر با زندگیِ راویِ داستان، یعنی سیدرضا، و اتفاقاتِ عجیبی‌ست که برای او روی می‌دهد؛ 
«⚠️بخشی از اتفاقات داستان و خطر فاش شدن⚠️»
اتفاقاتی نظیر: قصدِ خروج از حوزه‌ی علمیه به‌خاطر عشقِ هوس‌ناکِ او به میترا، مرگِ موقّت و صاحب‌علمِ انساب شدن از این طریق، بیانِ حکایاتی از تجربه‌ی عالمِ پس‌ازمرگ و الخ.

در انتهای کتاب، به سرگذشتِ افرادی نظیرِ سیدعلی‌محمد باب شیرازی هم برمی‌خوریم و در نهایت، با روایتِ سرگذشتِ جدّ نزدیکِ راوی در دورانِ قاجاریه، به اتمامِ کتاب می‌رسیم.
        

          این دومین باره که این کتاب رو می‌خونم. شاید دوست‌داشتنی‌ترین رمان من باشه. داستان یک روحانی روشنفکر - تا حدودی پیرو اندیشه‌های امام موسی صدر - که حافظ قرآن، اهل عرفان و شاگرد علامه جوادی آملی در درس تفسیره. شخصیت روحانی در ضدیت با تحجر و جهل دینیه. ضد قهرمان داستان هم افرادی هستند که متحجراند؛ مثل مداح مفنگی‌ای که، مداحی کاروکاسبی اونه. یا روحانیونی که از دین برای خودشون دکان درست کرده‌اند. داستان با افسانه سیاگالش پیوند می‌خوره و در نهایت با یک تم اسطوره‌ای به پایان می‌رسه. به همه روحانیون و انسان‌های متدین توصیه می‌کنم این کتاب زیبا رو بخونند.
        

          سال ۹۷ یا ۹۸ بود، ماه محرم،  توی نرم‌افزار فیدیبو، کیمیاگر رو با ترجمه آرش حجازی و گویندگی و نوازندگی محسن نامجو گوش دادم. اثر نامجو فوق‌العاده بود. اون موقع فکر می‌کردم یه داستان عرفانی رو گوش دادم و کیفم کوک بود. اگرچه فضای داستان و ایده‌ش تا حدودی عرفانیه؛ ولی خب، بن‌مایه داستانش بیشتر قانون جذبیه. اما به‌هرحال فضای داستانش رو دوست داشتم و دارم؛ یعنی سلوک شخصی و در طلب گنج درونی بودن. الان هم بدم نمیاد یه‌بار دیگه گوشش بدم؛ خصوصا اون بخشش که با دختری عرب به نام فاطیما آشنا می‌شه و داستان فاز عاشقانه می‌گیره. 
        

          آنک نام گل؛ اثر اومبرتو اکو، نویسنده‌ی ایتالیایی.

خاطرم نیست اولین بار کی با این کتاب آشنا شدم—احتمالاً خیلی اتفاقی بود. بعدتر که درباره‌ی نویسنده و کتاب بیشتر تحقیق کردم، دیدم عجب نویسنده‌ای! و عجب کتابی!

درباره‌ی نویسنده، اطلاعات زیادی در اینترنت هست؛ بخوانید.

اما درباره‌ی کتاب: یک رمان تاریخی، دینی و جنایی است. داستان در قرن چهاردهم میلادی می‌گذرد. در یک دیر، کسی به قتل می‌رسد و یک راهب فرانسیسی همراه با دستیارش برای کشف قاتل به آن‌جا می‌روند. پس از آن، قتل‌های دیگری هم رخ می‌دهد و ماجرا حول همین محور می‌چرخد.

در طول داستان، با نزاع‌های الهیاتی مسیحیت و برخی ماجراهای تاریخی آن دوران آشنا می‌شویم. البته برای کسی که آشنایی کافی با تاریخ مسیحیت نداشته باشد، این بخش‌ها ممکن است کمی سخت و گاهی خسته‌کننده باشند.

علاوه بر این، اطلاعاتی در زمینه‌ی پزشکی و داروشناسیِ آن دوران هم ارائه می‌شود. از همه مهم‌تر، در این داستان درباره‌ی کتاب و کتابخانه زیاد صحبت می‌شود. خواننده با آثار متعددی مواجه خواهد شد و این مسئله در خط اصلی داستان نقش پررنگی دارد.

سبک داستان‌نویسی‌اش مرا یاد داستایفسکی انداخت؛ احتمالاً از او تأثیر پذیرفته است.

نکته‌ی جالب این‌که ظاهراً اصل داستان از خود نویسنده نیست. چون در ابتدای کتاب می‌گوید این‌ها وقایعی بوده که در یک متن تاریخی به دستش رسیده و او صرفاً روایت‌شان کرده است.

در مجموع، کتاب فوق‌العاده‌ای‌ست؛ اما بعضی بخش‌هایش برای کسانی که با دنیای مسیحیت یا فلسفه و عرفان آشنا نیستند، ممکن است سنگین یا کسل‌کننده باشد. به‌نوعی انگار این کتاب برای مخاطبانی نوشته شده که در زمینه‌ی فلسفه، تاریخ ادیان یا الهیات کار می‌کنند—و نویسنده که خودش هم فیلسوف بوده، انگار این اثر را برای هم‌نسلان و هم‌فکران خودش نوشته تا با آن ارتباط عمیق‌تری برقرار کنند.
        

          حکمت و سیاست

دکتر سیدحسین نصر؛ استاد دانشگاه جرج واشنگتن، فیلسوف، عارف، دین‌شناس، فیزیک‌دان و... از شاگردان فیلسوف و مفسر معروف جهان اسلام و تشیع علامه طباطبایی. رئیس دفتر ملکه فرح دیبا، موسس و رئیس برخی دانشگاه‌ها و دانشکده‌های ایران. این اثر، بیشتر یک اثر تاریخی-سیاسی از سرگذشت این شخصیت است. البته، اثری سیاسی درباره کسی که سیاسی نبود. یک‌نوع پاسخ به‌ تاریخ و تطهیر عملکرد خود از لوث طاغوت. اثری قابل قبول از حسین دهباشی و پاسخ‌هایی تقریبا قانع کننده از دکتر نصر( البته در پاره‌ای از موارد خیر). چه شد که حسین نصر وارد دربار و سیاست شد؟ آیا مدافع حکومت پهلوی است؟ ماجرای دیدار فرح با آیت‌الله خویی، دیدار با صدام، همراهی با شاه در سفر حج و ...
        

          شازده کوچولو؛ کتاب انسان‌های بزرگ‌سال، اما، در قالب داستان نوجوان. جمله جملهٔ این کتاب درس‌آموز‌اَند و در دل آن‌ها حکمت‌ها نهفته. حکمت‌های تربیتی، اخلاقی، فلسفی و... اصلا می‌شود با این کتاب، انسان‌های آگاه تربیت کرد. 
اگر این کتاب را نخوانده‌اید، یعنی کتاب‌خوان نیستید. سعی کنید از این کتاب نسخه‌ها داشته باشید و هم خودتان بخوانید و هم به کودکان و نوجوانانتان بخوانانید. 👋
        

          ابرشهر... و چیست ابرشهر؟
باید بخوانی تا بدانی. البته، شنیدن و خواندن کی بود مانند دیدن؟

این کتاب، تذکره‌الاولیای امروزی است؛ در قالبی داستانی و رمان‌گونه. سرگذشت عارفان و صوفیان، از صدر اسلام تا روزگار ما، از زبان جوانی روایت می‌شود که صاحب علم انساب است. البته، در کنار آن با زندگی خودِ این جوان  هم آشنا می‌شویم.

تسلط محمد رودگر بر تاریخ عرفان و تصوف — و البته فلسفه و موضوعات دیگر — چشم‌گیر است. افزون بر این، نویسنده‌ای توانا نیز هست.
به‌گمانم، این رمان شایسته‌ی دریافت جایزه‌ی جلال آل‌احمد است.