یادداشت محمد علیدادی

        متافیزیک حیرت؛ اثر قابل اعتنای دکتر نصرالله حکمت، استاد بازنشسته فلسفه دانشگاه شهید بهشتی.
آثار دکتر حکمت، غالبا نثر زیبایی دارند، این کتاب هم، به همین نحو است. در این کتاب، با تفکر خاص ایشان درباره حکیم خیام نیشابوری آشنا می‌شویم. 

خلاصه‌ی از کتاب را در چند جمله بیان می‌کنم:

پرسش، مولودِ حیرت است. یک دسته از پرسش‌ها، حاصلِ حیرتِ قبل‌العقل‌اند. مصداق آن‌ها، پرسش‌هایی است که مربوط به زندگی روزانه و حیوانی ماست، که با چاره‌جوییِ عقل ابتدایی انسان رفع می‌گردد.

حیرتِ ثانی، حیرتِ مع‌العقل است که مولودِ پرسش‌هایی از جنسِ پرسش‌های فلسفی است؛ و این دسته از پرسش‌هاست که مقوّمِ عقلِ انسان‌اند.
این دسته از پرسش‌ها هستند که آدمی با عقل به‌تنهایی نمی‌تواند به همه‌ی آن‌ها پاسخ گوید، و نهایتِ ادراکِ عقل، ادراکِ عجز و ناتوانی از ادراک است.

بنابراین، آدمی کارش به تحیّرِ محض و یأسِ فلسفی می‌کشد. پس، در برابرِ فیلسوفِ متحیّر — و نه هر مدّعیِ فلسفه‌ای — یک دو راهی گشوده می‌شود: ایمان و کفر.
ایمان، راهِ اتصال به عالمِ غیب و جهانِ ناشناخته‌ها و رفتن به طوری ورای طورِ عقل است؛ اما کفر، راهِ نیست‌انگاری و پوچ دیدنِ زندگی است.

حال، پرسش این است که خودِ خیام، کدام‌یک از این دو راه را برگزیده و در آن قدم نهاده است؟
به نظرِ نگارنده، هیچ تردیدی نیست که خیام، یکی از پویندگانِ جدّی، ثابت‌قدم و لبریز از نشاطِ راهِ ایمان است.

تحیّرِ ثالثی نیز وجود دارد که تحیّرِ بعدالعقل نامیده می‌شود.
این تحیّر، با هر دوی قبلی متفاوت است و از جنس همان تحیّری است که در حدیثی منتسب به پیامبر گفته شده: «ربّ زدنی فیک تحیّراً».
حیرتِ بعدالعقل، حیرتِ ایمانی و حیرتِ افزودنی است؛ و این حیرت، در ساحتِ عرفان، اهمیتی خاص دارد.