مشهور است که داستان‌نویسیِ مدرنِ فارسی با «فارسی شکر است»، اثرِ محمدعلی جمال‌زاده، در دی‌ماهِ ۱۳۰۰ آغاز شده‌است؛ اما حقیقت آن‌که سعید نفیسی پنج سال پیش از آن، یعنی در شهریور‌ماهِ ۱۲۹۵، داستانِ کوتاهِ «خانۀ پدری» را نوشته و بعدها در مجموعه‌داستانِ «ستارگانِ سیاه» منتشر کرده. بنابراین، سعید نفیسی را باید نخستین داستان‌نویسِ مدرنِ ایرانی به شمار آورد. اما او تنها داستان‌نویس نبود، بل‌که محقق، مصحح، تاریخ‌نگار، زبان‌شناس و کتاب‌خوانی ماهر بود. ایرج افشار در وصفِ او گفته‌است: «احتمالاً باید کتاب‌بازترین فردِ تاریخِ معاصرِ ایران را سعید نفیسی دانست.» کسی که حتی در شبِ عروسی‌اش دست از کتاب و کتاب‌بازی برنداشت و با هم‌سرش مشغولِ تصحیحِ یک کتاب شد!

خواندنِ زندگی‌نامۀ این ادیبِ صاحب‌فضلِ خوش‌نویسِ کتاب‌بازِ دانش‌ور از زبان پیمان طالبی برایم تجربه‌ای لذت‌بخش بود. کتاب را نشرِ ققنوس با کیفیتِ مطلوبی به طبع رسانده.
      

        حیف از این‌ کتابِ خواندنی و حیف از این ترجمۀ خوب که نشرِ نیلوفر این‌همه در ویرایش و آماده‌سازی‌اش کوتاهی کرده. شرط می‌بندم دست‌نوشتۀ محمد دهقانی را، بی هیچ حک‌ و اصلاحی، منتشر کرده‌اند. سرشار است از نایک‌دستی‌هایِ رسم‌الخطی و خطاهایی در فاصله‌گذاری.
      

        در ۲۰ صفحۀ پایانی، ناتمام رهایش کردم. پسندم نیامد. به همین راحتی. 
      

        جعفر مدرس صادقی وقایعِ ساده و به‌ظاهرپیشِ‌پاافتاده را چنان پُرکشش روایت می‌کند که سخت می‌توانی کتاب را از دست بگذاری. از این نظر، بی‌شباهت به هوشنگ مرادی کرمانی نیست. هر دو قصه‌گویند و قصه‌شناس. اما من مدرس صادقی را ترجیح می‌دهم؛ به‌گمانم زبانِ مستحکم‌تری دارد و آهنگِ جملاتش خوش‌‌تر به دل می‌نشیند. «کنارِ دریا، مرخصی و آزادی»، که مجموعۀ ۱۰ داستانِ کوتاه است، نخستین کتابی است که از این نویسنده می‌خوانم و به‌شدت دل‌بسته‌ام کرده.
      

        کتابی به‌شدت مستند، آراسته و ویراسته، با ترجمه‌ای خواندنی دربارۀ زندگانیِ حضرتِ علی(ع). پیش‌نهاد می‌کنم پیش از مطالعۀ این کتاب، کتابِ «اقتدا به محمد(ص)؛ نگرشی نو به اسلام در جهانِ معاصر» از نشرِ هرمس را بخوانید. مکملِ یک‌دیگرند.
      

        گفت‌وگویِ پیرمردی حکیم با جوانی مالامال از پرسش، دربارۀ ماهیتِ بشر، محرکات و شهوات و ارزش‌هایِ شخصیِ او. عصارۀ کلامِ پیرمرد آن است که بشر مستقلاً تواناییِ اندیشیدن و عمل‌کردن ندارد، و همواره تحت‌تأثیرِ عواملِ بیرونی است. درواقع، پیرمرد بر این باور است که بشر ماشینی بیش نیست؛ چراکه بشر «نتیجۀ سرشتِ ذاتی و تأثیرِ توارث و خانه و محیطِ خود است»، و همین عواملِ بیر‌ونی است که او را به فکر وامی‌دارد و زمینۀ عملِ او را فراهم می‌آورَد. در ادامه، پیرمرد موضوع را به‌گونه‌ای شرح‌وبسط می‌دهد که منجر به طرحِ گزاره‌ای شگفت می‌شود: «هیچ بشری از گهواره تا گور کاری انجام نمی‌دهد، مگر برایِ این منظورِ اصلی که اسبابِ اطمینان‌خاطرِ و تسلایِ روحیِ خود را فراهم آورَد» (ص۳۵). به‌دیگرگفته، انسان تنها درپیِ خشنودساختنِ اربابِ درونِ خویش، یعنی رضایت‌خاطرِ نفْس، است؛ بنابراین، هر عملی، اعم از خوب و بد، که از او سر می‌زند ناشی از میلِ او به ارضایِ نفْس و اطفایِ شهوتِ خویش است.
درابتدا، طبعاً این سخنان بر جوان باورناپذیر می‌نماید. محتملاً مایِ خواننده نیز با جوان هم‌راه و هم‌داستان خواهیم بود؛ اما پیرمرد چنان بر مرکبِ بحث سوار است و دلیرانه دادِ سخن می‌دهد که گویی حرفی برایِ گفتن باقی نمی‌گذارد.
نمی‌دانم آیا کتاب یا مقاله‌ای در ردِّ نظراتِ مطرح‌شده در این کتاب وجود دارد یا نه؛ اما چنان‌چه قصدِ مطالعۀ این کتاب را دارید، آمادگی‌اش را داشته باشید که بنیانِ فکری‌تان زیروزبَر شود.
      

        همیشه در نظر داشتم، در وقتِ مقتضی، اثری از ابراهیم گلستان بخوانم. ویدئوها و اظهارِنظرهایِ غوغاییِ او را در فضایِ مجازی دیده بودم و مایل بودم با نثرِ او نیز آشنا بشوم. اما راستش را بخواهید، چندان پسندم نیامد. گلستان اگرچه می‌کوشد از زبان آشنایی‌زدایی کند و از ابتذال بپرهیزد، نثرش به‌واقعْ مغلوط و ناموزون و پردست‌انداز است. اصالت ندارد. کوششِ او برایِ متمایزبودنْ مخاطب را وازده و دل‌زده می‌کند. حال، بگذریم از تبختر و تفرعن و پُرچانگی‌ها و حاضرجوابی‌هایِ گستاخانه‌ای که گاه حتی خودش هم، البته از زبانِ دیگر شخصیت‌هایِ روایتش، به آن معترف است.
      

        نمی‌‌دانم در وقتِ مناسبی خواندمش یا نه: در روزهایی که مشغولم به خدمتِ سربازی، در ارتش. راستش حالِ دوگانه‌ای داشتم. هم اشتراکاتی با وضعیتِ فعلی‌ام داشت و هم افتراقاتی. افتراق از این جهت که زین پس هرگاه در طولِ خدمتم سختی‌هایی بر من تحمیل شود، با خودم خواهم گفت «از ستم‌هایی که به طاهر و هم‌رزمانش شد که بدتر نیست! همان‌طورکه آن‌ها دوام آوردند، من نیز تاب می‌آورم». سربازها این کتاب را بهتر می‌فهمند، سطر به سطرش را؛ به‌ویژه آنان که مثلِ من به‌حدِّ احمقانه‌ای نازک‌طبع و خیال‌پردازند و هیچ‌جوره نمی‌توانند خود را با محیطِ سخت و صلبِ نظامی سازگار کنند. دوستش داشتم.

      

        در جایی، که خاطرم نیست کجا، جمله‌ای از مصطفی ملکیان شنیدم با این مضمون که بزرگ‌ترین جنایتِ حکومت‌هایِ مستبد این نیست که مخالفانِ خود را سرکوب و زندانی می‌کنند یا بی‌عدالتی پیشه می‌کنند و بر مردمِ زیردستِ خود ستم روا می‌دارند، بَل جنایتِ بزرگ‌تر آن است که عقلانیت و خردورزی را از مردم سلب می‌کنند، به‌طوری که دیگر مردم قادر نیستند خوب و بد/خیر و شرّ را از هم تمیز بدهند.
آندریاس پوم، قهرمانِ داستان، قربانیِ چنین جنایتی می‌شود. او که درابتدا سخت به دست‌گاهِ حکومتِ کشورش اعتماد دارد و معتقد است اساسِ کارِ جهان بر عدالت است و بس، درنهایت، به‌سببِ نزاعی خیابانی، چنان ناباورانه و سخت‌گیرانه از جانبِ حکومت - همان حکومتی که سنگش را به سینه می‌زد - طرد می‌شود که علیهِ تمامِ بنیان‌هایِ اخلاقی و دینی و اعتقادیِ خود «عصیان» می‌کند؛ عصیانی کورکورانه و دیوانه‌وار.

«یک بار در همین شب‌ها آندریاس چند دزد دید، اما چیزی به پلیسی که در چهارراهِ بعدی بود نگفت. دزدها با درِ مغازه‌ای ور می‌رفتند. او در دل خوش‌حال بود. وقتی در روزنامه خبری درموردِ مرگ یا سرقت می‌خواند خوش‌حال می‌شد. در دل با خلاف‌کاران، همان کافران، احساسِ نزدیکی می‌کرد. آندریاس دوستشان بود، حامی‌شان» (ص۲۰۲).

چنان‌که خواندید، آندریاس درنتیجۀ بیدادگری‌هایِ حکومتِ مستبدِ کشورش به سقوطی اخلاقی گرفتار آمد، به‌حدی‌که با دزدان و خلاف‌کاران نیز احساسِ هم‌دلی می‌کرد. بله، «این‌طور است که بعضی‌ها بی‌خدا، کافر و آنارشیست می‌شوند».

عصیان دومین اثری از یوزف روت بود که می‌خواندم. پیش‌ازاین ایوب را از او خوانده بودم که به‌نظرم، در مقایسه با عصیان، قالب و محتوایِ قوام‌یافته‌تر و پرمایه‌تری داشت.
      

        قصه‌ای در ستایشِ آهستگی، درنگ و تماشا. این کتاب را بی هیچ تعجیل و شتاب‌زدگی باید خواند.
      

        
«بادها» شرحِ پریشانیِ پیرمردی است که دچارِ زوالِ عقل شده و فراموشی گرفته و، سرگردان در خیابان‌هایِ شهرِ مادرید، راهِ خانه‌اش را گم کرده.
او که سابقاً روزنامه‌نگار بوده، از استحالۀ ذوق و سلیقۀ نسلِ جوان در عرصۀ فرهنگ و هنر و دین و سبکِ زندگی شکایت‌ها دارد. او در جامعه‌‌ای زندگی می‌کند که دیگر هیچ‌کس به بسته‌شدنِ سینماها و تعطیلیِ موزه‌ها و خلوت‌شدنِ گالری‌ها وقعی نمی‌نهد.
به‌عقیدۀ او امروزه، در هیچ زمینه‌ای، دیگر اثری از نبوغِ انسانی نیست؛ همه‌چیز محصولِ ماشین‌ها و کارخانه‌ها و هوشِ مصنوعی است.
در سراسرِ داستان، ما شاهدِ تک‌گویی‌هایِ پیرمرد و شِکوه و گلایه‌هایِ او از وضعِ موجود هستیم، که خب ممکن است گاهی با او هم‌رای باشیم و گاه نه.
      

        قهرمانِ داستان مردی است خانواده‌دوست که زندگیِ کاری و شخصی‌اش دست‌خوشِ روزمرگی شده است. او که کودکیِ سختی را پشت‌سر گذاشته، اکنون دل‌واپسِ آیندۀ دخترانش است، و به همین خاطر با نوعی اضطرابِ وجودی دست‌به‌گریبان است.
در میانۀ داستان، اتفاقِ اسف‌ناکی پیشِ چشمِ مرد رخ می‌دهد که او را با یک دوراهی روبه‌رو می‌کند: یا باید دست به عملی اخلاقی بزند و وجدانِ خود را آسوده سازد یا بی‌اعتنایی پیشه کند و ثباتِ زندگیِ خود و خانواده‌اش را بر هم نزند.

«فرلانگ از خودش پرسید آیا زنده‌بودن، بدونِ آن‌که آدم‌ها به هم‌دیگر کمک کنند، ارزشی دارد؟ آیا ممکن است که آدم سال‌ها و دهه‌ها و تمامِ عمر به زندگی ادامه بدهد بدون آن‌که حتی یک بار برایِ مقابله با آن‌چه زندگی رویارویش قرار می‌دهد شهامتِ کافی داشته باشد و باز هم بتواند اسمِ خودش را مسیحی بگذارد و تویِ آینه به خودش نگاه کند؟» (ص۱۱۶)
      

        هیچ‌کدام از شخصیت‌ها را درک نکردم. بسیار میان‌مایه و تصنعی.
      

        ایوب رنج‌نامۀ مردی یهودی است به‌نامِ مندل سینگر. او در ابتدا سخت به اعتقاداتش پای‌بند است و امید به معجزاتِ آسمانی دارد، اما در نتیجۀ مصائبی که متحمل می‌شود کم‌کم ایمانش به یَهوَه (خدا) خدشه‌دار می‌شود و به کفرگویی رویْ می‌آورد. در پایانِ داستان اما، به‌نحوِ شگفت‌انگیزی، ورق برمی‌گردد و زندگی رویِ دیگرش را به مرد نشان می‌دهد.
      

        داستانِ پیامبران (نسخۀ دوجلدی)
علی موسوی گرمارودی
مؤسسۀ انتشاراتِ قدیانی
چاپِ یازدهم، ۱۳۷۹

سال‌ها در کتاب‌خانۀ پدرم خاک می‌خوردند و از چشمم پنهان بودند. اصلاً خاصیتِ آن کتاب‌خانه همین است. گویی کتاب‌هایش خموده شده‌اند و کنجِ عزلت گزیده‌اند و خود را از نظرها مخفی داشته‌اند تا مبادا از دایرۀ امنشان بیرون کنمشان و به‌زور راهیِ کتاب‌خانۀ خود کنم. چه کتاب‌ها که آن‌جا ندیده‌ام! آثارِ عبدالحسین زرین‌کوب، دکتر محمد معین، فرهنگِ آثارِ سینمایی، زندگی‌نامۀ موسیقی‌دانانِ ایرانی و چه و چه. اما سرانجام، ازآن‌رو که پری‌رو تابِ مستوری ندارد و هیچ کتابی از چشمانِ نظربازِ من دور نمی‌مانَد، یافتمشان. یافتم و خواندم. چه نثرِ شسته‌رفته‌ای دارد این جنابِ گرمارودی! ساده می‌نویسد و زیبا. چنان‌چه ناشری همّت کند و این داستان‌ها را با تصویرگری‌ها و نقاشی‌هایی هم‌راه سازد، اثرِ نفیسی مناسبِ حالِ خوانندگانِ نوجوان به طبع خواهد رسید.