قاسم هاشمی‌نژاد رمان «فیل در تاریکی» را زمانی نوشته که دو جریان بر ادبیات داستانی ما حکم‌رانی می‌کنند. یکی گروهی مرتجع که از ادبیات داستانی صرفا به عنوان ابزار پروپاگاندای آلودگی‌های فکری فراگیرشان استفاده می‌کنند و جذابیت داستان و اصول داستان‌نویسی و فرم و ... برایشان مطلقا اهمیتی ندارد و هر چیزی را جز آنچه در خدمت اهدافشان باشد حذف می‌کنند؛ و دیگری نحله‌ای که در واکنش به این جریان اول شکل گرفته، و فرم‌گرایی و شیوه‌های روایی پیچیده (و بدیع)‌ و شگردهای داستان‌نویسی مدرن و البته زبان‌آوری و دشوارنویسی را در دستور کار قرار داده و باز این‌ها هم دیگر به پلات و ماجرا به عنوان بن‌مایه‌ی اصلی داستان توجهی ندارند.

درست در این میانه هاشمی‌نژاد که در دیگر آثارش نشان داده چه اندازه توانایی درخور توجهی در زبان‌آوری دارد، یک داستان جنایی-نوآر بسیار مهیج با زبانی بسیار شسته‌رفته و ساده نوشته و به بازار عرضه می‌کند.

جلال امین، که برادرش از آلمان به ایران برگشته و یک بنز دویست و هشتاد اس با خود آورده، درگیر ماجراهایی می‌شود که در مخیله‌اش هم نمی‌گنجید و هر چه داستان پیشتر می‌رود ریتم داستان تندتر و مهیج‌تر می‌شود و داستان «ورق‌برگردان»تر می‌شود. فضاسازی و مکان‌پردازی داستان آنقدر قوی است که بی‌کم‌وکاست در ذهن متصور می‌شود و خواننده به تمام در جهان داستان یعنی ایران دهه‌ی پنجاه نفس می‌کشد و همراه با شخصیت داستان ضربان قلبش تند می‌شود.

نثر بسیار پالوده و تمیز و توجه به تمهید و پلات به عنوان دو زیربنای یک داستان خوب،‌ هر دو در «فیل در تاریکی» حضوری قدرتمند دارند و همچون هر داستان معمایی خوبی، از همان صفحات اول بسیاری نشانه‌ها در داستان کاشته شده که به وقتش برداشت خواهند شد. شخصیت‌هایی که گویی (به جز شخصیت اصلی) بر اساس دستور ژانر نوآر نوشته شده‌اند و هر کدام به درستی نقششان را در داستان پیش می‌برند.

اگر دلتان تجربه‌ی فضای دهه پنجاه را می‌خواهد، یا داستانی که با کشمکش و تعلیق مدام شما را به صفحه و فصل بعد بکشاند،‌ این شما و این «فیل در تاریکی».
        

          واقعاً نمی‌دانم استفاده از لهجه‌ی بومی ، در رمان لازم است یا نه. آخر می‌دانید ، وقتی زبانِ یک نوشته ، معیار است و آن را می‌خوانی ، می‌خواهی بفهمی چه گفته ؛ اما من هروقت به لهجه‌ای در یک نوشته بر می‌خورم ، بیشتر سعی می‌کنم بفهمم چه نوشته!!!
با این اوصاف ، در جای‌جایِ رمان «فیل در تاریکی» از قاسم هاشمی‌نژاد ، که یک رمان پلیسی-اجتماعی‌ست ، استفاده از لهجه‌ی شیرینِ شیرازی را شاهدیم. و هاشمی‌نژاد نشان داده که به قواعد دستوری و واژگان این لهجه اشراف حداکثری دارد. و بعلاوه لهجه‌ی ارامنه‌ای که فارسی بلدند و همینطور سبکِ حرف‌زدن مردم کوچه‌و‌بازار در تهرانِ قبل از انقلاب.
از جهت دیگر می‌بینیم ، نویسنده ، جغرافیای شهریِ تهرانِ قبل از انقلاب را به خوبی می‌شناسد و توصیفات دقیق او ، دال بر این ویژگی‌ست.
گذشته از این‌ها ، احساس می‌کنم شخصیت‌پردازی در رمان «فیل در تاریکی» کمتر از حد معمول اتفاق افتاده. شاید یک‌نفر بیاید و بگوید «خب ، بسته به روایتِ قصّه ، شخصیت‌پردازی به قدرِ کفایت است!» ؛ اما فکر می‌کنم می‌توانست رمانِ حجیم‌تری از قلم در بیاید ولی مخاطب ، درک بیشتری از شخصیت‌ها و سبک‌زندگیشان و حتی لهجه‌شان پیدا کند و لذت بیشتری از آن ببرد.
در واقع معتقدم شخصیت‌پردازی در این رمان ، فدایِ روایت مستحکم آن شده است.
به هرحال ، خواندنش خالی از لطف نیست. چون زبان آن ، به غنای واژگانی شاعران و نویسندگان کمک می‌کند و روایتش ، ذهن تصویری هر نوع مخاطبی را به چالش می‌کشد.
        

          چه چیزی می تواند بیشتر از این نشانه ی یک داستان خوب باشد که شما نتوانید کتاب را زمین بگذارید؟ "فیل در تاریکی" یک قصه است. قصه ای پرکشش با چارچوبی دقیق و نثری روان. به نظرم می آید جای چنین قصه هایی میان "کپشن نویس های نسل جدید" خالی است.
        

          هوالحق

و باز هم شاه‌قاسم هاشمی‌نژاد
باز هم لذّت وافر از ادبیات، فارغ از اینکه در چه شکلی باشد در قالب متون عرفانی قرون گذشته ادبیات اسلامی-ایرانی باشد، متن پهلویِ کارنامه اردشیر بابکان باشد، داستان جنایی قرنِ بیستیِ ریموند چندلرِ آمریکایی باشد، یا در قالبِ شعرِ موجِ نو معاصر باشد، یا منظومه تی اس الیوتِ انگلستانی یا کتابِ ایوبِ عهد عتیق یا نقدِ جدی ادبیات داستانی معاصر باشد یا چه میدانم داستان جنایی باشد که در آستانه سالهای انقلاب در تهران می‌گذرد، بدون اینکه نویسنده خبر داشته باشد انقلابی پیش روست بدون اینکه بخواهد دم از خلق و توده بزند یا در رمانش پُزهای روشنفکری بدهد، حتما باید هاشمی‌نژاد باشی حتما باید دیوانه ادبیات باشی، بر هر زمینی قدم بزنی، در هر زمینه‌ای قلم بزنی: شعر، داستان، نقد، تصحیح، ترجمه و ...
.
شاید راهت را گم کرده باشی که مدام به این در و آن در میزنی شاید اگر انرژی و استعدادت را صرف یک حوزه می‌کردی الان خیلیها می‌شناختندت یا شاید اگر در گروه و دسته‌ای بودی اینقدر غریب نمی‌ماندی اینقدر غریب نمی‌رفتی
حداقل شاهکارت فیل در تاریکی بیشتر دیده می‌شد. در این چهل سال به چاپهای متعددی می‌رسید ولی خب وقتی که دیوانه ادبیات باشی فارغ از مناسبات معمول باشی و از طرفی خلق و خویِ درویشی داشته باشی چه نیازی داری به دیده شدن، چه نیاز داری به اینکه کتابت به چاپهای متعدد برسد. اصلاً به جایی می‌رسی که خودت هم باورت می‌شود که یکی از شاهکارهایت اصلاً لیاقت حضور در کارنامه ادبیت را ندارد در مقدمه‌اش می‌نویسی:
.
《به خواننده کتاب صادقانه اعتراف می‌کنم که تا همین اواخر کتاب فیل در تاریکی را کم و بیش از دایره آثار قلمی خودم بیرون گذاشته بودم》
.
ولی خب شاه قاسم جان چه بخواهی چه نخواهی بالاخره مخاطب دستت را می‌خواند، مشتت را باز می‌کند کتابهایت را می‌خواند بعد از چهل سال شاهکارت -یگانه رمانِ جنایی ادبیات فارسی- منتشر می‌شود علی رغم گرانی کتاب در دو روز دویست نسخه‌اش خریده می‌شود.
.
البته خودت در پایانِ مقدمه‌ات که شش ماه قبل از مرگت نوشته‌ای به این نکته اذعان می‌کنی:
.
《اکنون که با چاپ و انتشار دوباره، فیل در تاریکی مجدداً به دایره‌یِ آثار قلمیِ من راه می‌یابد، رودربایستی را کنار بگذارم و از کتاب مقدّس عبارتی را برای بیان مقصودم به وام گیرم: "سنگی که معماران روزی دور افکنده بودند به خواستِ خدا آرایش ایوان شود.》

والسلام
        

          در یک کلام: روان و جالب.
انتظار یک اثر فوق‌العاده‌ را نداشته باشید‌. اما قطعاً ضعیف هم نیست و ارزش خواندن دارد.
با اینکه سال‌ها از نوشتن کتاب می‌گذرد، جذابیت خودش را دارد.
عنوان جنایی_معمایی‌ برازنده‌تر‌ است تا پلیسی!
        

          معتقدم هاشمی‌نژاد از آن آدم‌هایی است که از زمانه‌شان جلو بوده‌اند. فیل در تاریکی را در ژانر معمایی زمانی می‌نویسد که جامعه‌ی ادبی ایران در نوشتن خود رمان آن هم در هر ژانری چپ و راست می‌زد و رو به ناکجا داشت. داستان آنقدر کشش دارد که بتوان کل آن را در یک نشست خواند و تمام کرد. جلال امین شخصیت اصلی رمان تا مدتهای زیادی در ذهن مخاطب می‌ماند و نثر چه زیبا و روان و هنرمندانه است. توصیف‌ها حقیقتا استادانه‌اند. در رمان می‌توان شهر را دید. این امتیاز افزوده‌ای است بر قوت هنری اثر که آن را تبدیل به مدرکی جامعه‌شناسانه می‌کند. برای بار دوم خواندمش و باز هم مثل بار اول سرشار از لذت شدم.
        

          داستانی نه چندان آنچنانی؛ زبانی بی‌اندازه آنچنانی و دلچسب
        

          این یادداشت خلاصه‌ای است از یادداشتی دیگر که آن را هم خودم نوشتم و آن یادداشت خلاصه‌ای است از مصاحبه اول کتاب راه ننوشته. مصاحبه‌ای در مورد کتاب فیل در تاریکی 

کتاب طبق آنچه که می‌گویند و من هم موقع خواندنش متوجه‌ش شدم، ((فقط داستان پلیسی نیست. هر چند از ژانر پلیسی استفاده شده، ولی نیت اصلی نوشتن داستان پلیسی نبود.))

هاشمی نژاد دو انگیزه را برای نوشتن فیل در تاریکی بیان می‌کند: 
۱_وجود عنصر کشف حقیقت در آثار پلیسی(طبق استنباط خود ایشان) 
ایشان جذابیت داستان‌های پلیسی را(لااقل برای خودشان) در همین کشف حقیقت می‌دانند و آن را سازگار با جوهر معرفت در ادبیات ایران می‌شمارند‌ 
۲_عکس العمل شدید نسبت به جامعه‌ی داستان نویس ایران و کوشش برای نشان دادن یک نمونه از متن روراست داستانی
ایشان در مقدمه فیل در تاریکی جامعه داستانی آن روز ایران را دارای دو جریان متفاوت و شاید متقابل می‌داند: یک جریان محتواگرا که محتوا و ارزش‌های اجتماعی رو فراتر از قالب‌های داستانی میدونن و چنانچه قالب‌های داستانی هم شکسته شوند ولی ارزش‌های صحیح بیان شوند اشکالی ندارد. جریان دیگر جریان فرم‌گرا است. جریانی که به مخالفت با جریان اول محتوا را فراموش کرده و داستان را در قالبی بسیار پیچیده و سخت‌فهم ارائه می‌دادند. و در این میان آنچه که فراموش شده بود خود داستان بود.
ایشان ژانر پلیسی را برای این مقابله انتخاب می‌کنند. ژانری که ضد ادبیات است. ضد ادبیات ایران آن دوره.
علت انتخاب ژانر پلیسی برای این مقابله را یک چیز می‌دانند: خالی بودن این ژانر از پیرایه‌های ادبی است.
با توجه به این خصوصیت توانایی‌های نویسنده را در پردازش داستان می‌توان بعینه دید. ((در هیچ نوعی از داستان بیشر از این نوع، تسلط نویسنده بر اجزای داستان، ابعاد حرکت‌ها، شخصیت‌ها و ساختارش آشکار نیست.)) 
اینجا می‌شود به وضوح فهمید که این داستان دارد درست بیان می‌شود یا نه. 

اما برای خواننده باهوش این داستان(شخصی مثل آقای علی‌اکبر شیروانی، مصاحبه‌گر و گردآورنده این کتاب) آن عنصر معرفت که هاشمی نژاد آن را از دیدگاه عرفانی_اسلامی عنصری بسیار الهی می‌داند، در تضاد با شخصیت اصلی ما(جلال امین) می‌داند. شخصیتی بسیار ناامید. در سن چهل و یک سالگی خود به سر می‌برد و وقتی به گذشته خود نگاه می‌کند می‌بیند هیچ نکرده و نسبت به زندگی‌اش سرد می‌شود. زندگی‌اش روند ثابتی دارد و به سکون رسیده. تمایلش را با جست و جوگری را از دست داده و میلی به چیزی ندارد. چیزی که به ادعای هاشمی نژاد برای اغلب انسان‌های سی و چهار_پنج تا چهل و چند ساله پیش می‌آید. 
اما هاشمی نژاد اینها را نه تنها در تعارض هم نمی‌بیند، بلکه می‌گوید قصدش این بوده که تصور ما از معرفت را اصلاح کند. او می‌گوید:((تصور بیرونی امروزه متاسفانه به دلیل اینکه دور شده‌اند از حقیقت معرفت این است که فکر می‌کنند مقوله‌ی معرفت یک چیز بسیار محترمی‌ است که باید بالای بلندترین طاقچه گذاشت. اما زندگی هر جوری باشد مهم نیست. معرفت از زندگی روزمره، از لحظه‌ای که درش سر می‌کنید، رفتار می‌کنید، فکر می‌کنید، عمل می‌کنید جدا نیست.))
وقتی در پایان داستان، جلال امین، قهرمان داستان فیل در تاریکی کشف مهمی(هر چند ساده) می‌کند. فکر می‌کند زندگی سلسله‌ای از مشکلات است که شما دانه دانه کشف می‌کنید و سپس مشکل جدیدی پیش‌ می‌آید و بعد از حل آن مشکل دیگری تا ابد، شما هم متوجه می‌شوید که پرده‌ای از روی زندگی کنار رفته است. و اگر نه شما زندگی می‌کنید بدون اینکه متوجه بشوید که دارید عمر خودتان را با حل مشکلات بی ارزش تلف می‌کنید. این همان غفلت است که در مقابل معرفت قرار دارد. جلال امین هم به خاطر غفلتش، تاوانی بزرگ می‌دهد‌. تاوانی جبران ناپذیر‌.اما آنچه به دست می‌آید دست آورد مهمی است برای یک انسان عادی. حداقل می‌شود گفت بعد از این کشف جلال امین با چشم و گوش بازتری زندگی می‌کند. 
دیگر شخصیت‌های داستان را هاشمی نژاد اینچنین توصیف می‌کند:
عصمت(زن جلال): زنی کاملا معمولی و خانه دار
مهستی: زن مدرن امروزی که خودش یک پا مرد است و از نقطه ضعف مردها که همان مقوله زن است استفاده می‌کند برا اینکه امور خودش را پیش ببرد. 
حسین امین: یک کمی پرت از واقعیت روزگار است. رفته کشاورزی خوانده و خاطره از دوران بچگی‌اش دارد که در روستا با پدرش در طالقان زندگی کرده. حالا که برگشته فکر می‌کند دوباره می‌رود آنجا را آباد می‌کند. ولی نمی‌داند جامعه ایران تغییر کرده است.
علی میرزاده(سعدی شیرازی): می‌خواستم سعدی را وارد زندگی عادی بکنم. چون سعدی برای من شخصیت زنده است، حی و حاضر تسلط او به راز زبان فارسی را یک معجزه می‌دانم. سعدی مسئله زندگی من است پس می‌تواند و باید در برداشت‌های من از هستی خودش را نشان دهد، حتی در شکل شوخی.(در واقع این نه یک توصیف بلکه علت نام‌گذاری این شخصیت است)

داستان چنانچه خوانندگانش می‌دانند از روز یکشنبه آغاز و به یکشنبه بعدش ختم می‌شود. هاشمی نژاد حتی در این مسئله هم تعمد داشت و اشاره‌ای دارد به چار چار‌. هشت روز زمستانی که در جامعه‌ی مدرن امروزی دیگر شناخته شده نیست. دو چهار روز و جمعا هشت روزی که سرمای زمستان به اوج می‌رسد و بلافاصله بعد از آن گشایش است(یکشنبه طبق تقویم کهن زمستانی ایران، روز آغاز و روز پایان زمستان بوده است)

دقت در جزئیات مکان هم از دیگر خصوصیات فیل در تاریکی است. او مکان را به نحوی نشان می‌دهد که همه چیز در حال عوض شدن است. همه چیز دارد کوبیده می‌شود و موقتی سر پا است. استعاره‌ای از جامعه آن روز ایران که در حال تحول است. 
ایشان اسم مکان‌ها را برجسته می‌کنند چون مکان با خود حس نوستالژی می‌آورد. یعنی وقتی چهل یا پنجاه سال بعد آن را بخوانید، اگر اهل تهران باشید یا تهران برایتان مسئله باشد، خود مکان‌ها هنوز صاحب هویت هستند و برای شما جذاب می‌شوند.
        

          رونمایی از نکته‌ای جالب، در بارۀ رُمانِ «فیل در تاریکی» اثر زنده‌یاد «قاسم هاشمی نژاد»

نسخۀ کتابِ «فیل در تاریکی» من؛ در 155 صفحه (در چاپخانۀ فاروس ایران) در سال 1358 و در کتاب زمان چاپ و منتشر شده ست.

داستان کتاب در 8 روز که با نام روزهای هفته نام‌گذاری شده اتفاق می‌افتد. ماجرا از این یکشنبه شروع می‌شود و در روز یکشنبۀ هفتۀ بعد به اتمام می‌رسد.

در واقع عنوان 8 فصل کتاب، نام روزهای هفته است و در هر فصل، ما چند بخش داریم که با شماره (یک، دو، سه، چهار، پنج، ...) مشخص شده‌اند.

نثر کتاب زیبا، فاخر و خواندنی است. داستان به زبان نوشتاری روایت می‌شود و فقط در نقل قول‌ها واژگان می‌شکنند و به زبان گفتاری بیان می‌شوند. زبان نوشته روان است و خوشخوان و ابدا خواننده را خسته نمی‌کند.

این نخستین اثری است که از زنده‌یاد «قاسم هاشمی نژاد» می‌خوانم. این کتاب را از طریق جستجوی اینترنتی و از کتاب‌فروشی‌های سایت تُرُب خریدم.

چاپ کتاب ابدا خوب نیست و گویا در چاپخانه‌ای زیرزمینی و بدون شناسنامه و بدون مجوز تکثیر و منتشر شده باشد. به نظرم از آن چاپ‌های افست بی نام و نشان و بی صاحب و غیرمُجاز باشد!

اما باید همین را هم غنیمت بدانیم، چون کتابی شبیه این با چاپ خوب، قیمتی نجومی دارد و شوربختانه برخی ناشران، ابدا به فکر جیب قشر کتابخوان نیستند و تنها سودای سودِ خویش به سر دارند. بگذریم.

نویسنده فضای شهری پیش از انقلاب را بسیار خوب و مناسب تصویر کرده و وضعیت اجتماعی و ارتباطات مردم در آن دوران را به خوبی نشان داده و به جز یکی دو اشارۀ سطحی به مسائل سیاسی اشاره نکرده است. 

من وقتی داستان را شروع کردم و از صفحۀ 20 گذشتم، گویی کسی در گوش و ذهنم فریاد می‌زد که این ماجرا به نظر آشنا است! اما هر چه فکر کردم و تلاش کردم چیزی به خاطر بیاورم، مقبول نیفتاد و صفحۀ حافظه‌ام یک‌دست سفید بود.

تا اینکه به صفحات 30 و 31 رسیدم و وقتی آن خانم مشکی‌پوش (خانم مهستی) وارد تعمیرگاه شد و بلافاصله پشت سرش، آن مرد درشت‌اندام در فولکس واگن (به قول جلال امین، سعدی شیرازی) وارد تعمیرگاه شد و هر دو از ماشین بنز سبز موردی خوششان آمد و خواستند آن را بخرند، همه چیز یادم آمد.

و متوجه شدم که یک فیلم سینمایی با داستانی شبیه به این ماجرا دیده‌ام و هر چه جلوتر رفتم، نشانه‌های بیشتری دالِّ بر اقتباس زنده یاد «قاسم هاشمی نژاد» از این فیلم و داستان دیدم و آن منبع فیلمی بر اساس کتابِ جالبی بود به نام: «شاهینِ مالت!»

کتاب «شاهینِ مالت» نوشتۀ دشیل همت است و من هنگامی که کتابِ «فیل در تاریکی» را به پایان رساندم؛ در پایان کتاب نوشتم: مطالعۀ کتابِ زیبای «فیل در تاریکی» یا همان (شاهین مالت ایرانی) به پایان رسید!

البته این دو داستان «فیل در تاریکی» از قاسم هاشمی نژاد و «شاهین مالت» از دشیل همت؛ دقیقا منطبق با یکدیگر نیستند، هر چند در بخش‌های زیادی شبیه یکدیگرند.

هاشمی نژاد در پس این ماجرا اهدافی فوق العاده جالب و خواندنی داشته که از شخصیتی چون او به هیچ روی عجیب نیست! 

دوستانی که مایل به بررسی و دریافت منظور هاشمی نژاد در این رمان هستند؛ لطفا به یادداشت‌های دوستان، در صفحۀ کتابِ «فیل در تاریکی» در بهخوان مراجعه فرمایند.

به هر روی، این اقتباس چیزی از ارزش‌های کتاب کم نمی‌کند. زیرا نویسنده به قدری نامدار و توانمند است که موضوع را به وام گرفته و داستانی ایرانی (ایرانیزه) بر اساس آن برساخته است. روحش شاد و یادش گرامی.

علاقه‌مندان به داستان‌های ایرانی و این نویسندۀ خوش‌قلم را به خواندن این کتاب جالب دعوت می‌کنم.
        

          فیل در تاریکی داستانی در ژانر پلیسی است.زمان نگارش کتاب دهه پنجاه و قبل از انقلاب است. داستان ساده و قابل باور است.
از این جهت که نویسنده  داستانی در دهه پنجاه با ادبیات همان زمان و setting داستانی همان وقت نوشته،برام دلچسب بود.
زیاد نوستالژی باز نیستم ولی هیچ چیز مصنوعی نبود.
خانه ها و خیابان ها و اسامی و نوع حرف زدن مال همان وقت ها بود.مهم تر اینکه ساختار داستانی اش هزار تو و پیچیده نبود که ذخیره‌ی فسفر مغزم را بسوزانم تا ربط آدم ها و اتفاقات را بفهمم.
به سیاق سینمای آن سالها،شخصیت پردازی خیلی جالب نبود .آدم ها تیپ مانده بودند و درگیر مرام و لوتی گری.
زن ها هم یا خانه دار ،مادر و کدبانو یا عشوه گر و لوند.
چیزی که در این کتاب من را وادار کرد تا ته خط بروم مقدمه کتاب بود.
آقای هاشمی نژاد در آن سال‌ها که داستان‌ها فرم زده بودند و قبل از اینکه داستان با همان ساختار کلاسیک در ایران ریشه بگیرد،این داستان مرتب و منظم را نوشت و نقد تندی به هم نسلان خود داشت که چرا مسیر رشد داستان را منحرف می کنند و به جای اینکه بگذارند داستان اول خود را در ایران پیدا کند به تقلید از سبک های ادبی و فرم های پیچیده‌ی داستانی  نمی گذارند ابن روند طبیعی طی شود.
حرفش حق بود و برای این نظر مفصل توضیح داده بود و گفته بود این اثر حرکتی ناچیز در بازاری درهم و برهم روزگار ماست.
کتاب مناسب نوجوان ۱۵ تا ۱۸ و بزرگسال است.
برای نوجوان ۱۲ تا ۱۵ سال هم مورد خاصی ندارد.فقط اگر حوصله کنند و با داستان همراه شوند.
        

          | به نام خداوند |
«فیل در تاریکی» را می توان دارای دو سطح در نظر گرفت. 
سطح اول ، داستان پلیسی و معمایی اثر است.
سطح دوم ، مقصود مورد نظر هاشمی نژاد از بیان چنین داستانی.
سطح اول :
آن زمان که کسی به پیرنگ در داستان اهمیتی نمی داد ، هاشمی نژاد  با «فیل در تاریکی» اش به  جریانات ادبی حاکم آن روزگار اعتراض کرد . پیرنگ اثر ، پیرنگی قوی و با چفت و بست بسیار محکم  است. از همان صفحات ابتدایی  ما با یک معما روبرو می شویم که هرقدر جلوتر می رویم حل آن برایمان موضوعیت بیشتری پیدا می کند. سیر داستان مانند چند بمب است  که پشت سر هم منفجر می شوند و آخرینشان پایان بندی داستان است . در واقع نویسنده با اینکه مفهومی عمیق در پس ذهنش داشته قبل از هرچیزی برایمان قصه گفته و جذابیت را فدای معناداری نکرده.  البته 
 این جذابیت باعث نشده فضای داستان غیرواقعی شود. معمای کتاب زیاد دور از ذهن و فضایی نیست و شاید برای هر کسی در آن روزگار می توانست اتفاق بیافتد.
هاشمی نژاد غیر از بی پیرنگ بودن ، بی زمانی و بی مکانی داستان های آن دوره را هم نقد و رد می کرده ،بنابر این به کرات در داستانش بر زمان و مکان تأکید می کند. نقطه اوج نهایی داستان در مکان خاصی اتفاق می افتد که همه چیز به آنجا بر می گردد. حتی او بارها مشخص می کند که الان ساعت چند است و فصل بندی هایش نیز بر اساس روز های هفته است.

گفتاری نوشتن دیالوگ ها و مخصوصا لهجه دار بودنشان به شخصیت پردازی داستان کمک می کند به نحوی  که ما بدون دانستن هویت گوینده  از روی لهجه می توانیم تشخیصش دهیم .

شخصیت پردازی فیل در تاریکی  به خصوص برای شخصیت اصلی عالی ست. هاشمی نژاد هوش و یکدنگی جلال را هم می گوید (از زبان افراد دیگر و خود جلال ) و هم با کنش های او(به خصوص 
 در صحنه آخر )نشانمان می دهد.

نویسنده به تک تک اجزای داستانش دقیق شده و هیچ کدام را بی کار رها نکرده . مثلاً صحنه ای در داستان هست که شخصیت اصلی توی یک کوچه بن بست مورد ضرب و شتم چند نفر قرار می گیرد و در همین حال در خانه ای باز می شود و دخترکی بیرون می آید که دامن قرمز تنش است و این نشانه ی خونین بودن فضاست. زمانی  که ذهن شخصیت اصلی به راه حلی رسیده یا وضعیت رو به بهبود است ،  نویسنده اینگونه توصیف می کند که ابر ها از جلوی خورشید کنار رفتند و برعکس آنگاه که وضعیت درهم است و کار گره خورده خورشیدِ پشت ابر و آسمانِ گرفته را توصیف می کند.
  یا اسم جلال امین . جلال مانند معنای اسمش آدم قلدر و بی کله ای ست و حرف حرف خودش است.
از این دست همکناری ها در داستان زیاد دیده می شود. حتی جلد جدید فیل در تاریکی هم از این قاعده مستثنا نیست . طرح مبهم آن یادآور جلد قدیمی «فیل در تاریکی» و رنگ سبز موردی اش یادآور رنگ بنز معروف داستان است .

درباره ی  سطح دوم:
خواننده ی باهوش درمی یابد پشت این داستان جذاب پلیسی مفهومی خوابیده . هاشمی نژاد خودش می گوید که از انتخاب ژانر پلیسی مفهوم کشف حقیقت را مدنظر داشته . عنوان رمان که به تمثیلی از مولوی اشاره دارد نیز این معنا را تداعی می کند. جلال شخصیت اصلی ، بعد از این جریانات و تاوان سنگینی که می دهد از انفعال محض به نوعی فعالیت و کنش مندی  می رسد و خودش برای خودش  و حتی دیگران تصمیم می گیرد ، در صورتی که تا قبل از این یک انسان با زندگی نباتی بوده . نویسنده این حالت را معرفت و در تضاد با غفلت می داند و معتقد است معرفت برخلاف تصوری که عموم از آن دارد فقط به حالات مقدس و عرفانی اطلاق نمی شود و در سراسر زندگی مان جریان دارد . شاید به توان گفت مقصود او نوعی خودآگاهی دائمی باشد .
(ویرایش شده)
پ.ن1: تصویر یادداشت ، آن بخش از طرح جلد قدیم فیل در تاریکی ست که بهخوان اجازه انتشار داد !.
پ.ن2: ترجیحا درباره اش این ور آن ور توضیحات نخوانید چون داستان را چندجا لو داده اند.(مخصوصا توضیحات بهخوان)
پ.ن3: حتما بعدها دوباره می خوانمش .
        

          راستش ما «داستان» در ادبیات فارسی کم داریم. داستان به معنای ماجرایی که تو به خاطر به نتیجه رسیدن اون برگه‌های کتاب رو ورق بزنی. که فقط جریان سیال ذهن و بررسی شخصیت‌ها و تم‌ها و پیچیدگی‌ها و دغدغه‌های سیاسی و اجتماعی هدف نباشه. این پاراگراف به معنای ارزش‌گذاری نیست که همون میزان که از داستان لذت می‌برم، از تمام عبارت‌های ذکرشده هم همینطور. 

فیل در تاریکی اما یک نمونه‌ی خوش‌خوان و قابل‌قبول برای یک «داستان»ه. داستانی که از قضا جنایی و رمزآلود هم هست که برای منِ کمتر آشنا با ادبیات فارسی (امسال دارم سعی می‌کنم عوض‌ش کنم!) تجربه‌ی فضای جدیدی بود. هر چند نقدهایی می‌تونم داشته باشم مثل شخصیت‌پردازی ضعیف به استثنای یکی دو مورد و گنگ بودن برخی ماجراها، اما می‌تونم چشمم رو هم به روشون ببندم در عوض استفاده از یک شهر یعنی تهران به عنوان یک شخصیت تمام و عیار و برای جسارت‌ش برای تعریف کردن صرفا یک قصه اون هم در زمانی که اکثرا چیز دیگری می‌نوشتند.
        

          برخلاف تبلیغات کتاب و ماجراهای مربوط به ممنوعیت چاپ‌کتاب بعد از انقلاب، انتظار رمان شگفت‌انگیزی رو داشتم ولی به نظرم حتی در ژانر پلیسی و دلهره‌آور هم نمیشه این کتاب رو در زمره آثار قابل‌قبول دونست. یه داستان کاملا معمولی بود برای من. تقریبا بدون هیچ غافلگیری و گره‌گشایی که ویژگی اصلی رمانهای پلیسیه
        

          اگر ادبیاتی هستید از این رمان لذت خواهید برد و اگر مخاطب ادبیات جنایی و معمایی هستید احتمال زیادی وجود دارد که این رمان انتظارات شما را برآورده نکند.
اگرچه نثر هاشمی نژاد در این کتاب مثل کتاب خیرالنسا واقعا عالی است ولی هرچه به آخر داستان نزدیک میشویم ایرادات منطقی داستان بیشتر میشود
مثلا این که چرا گلباد و مهستی به عنوان خلافکارهای حرفه ای به جلال اعتماد کردند و همان ساعتی که او گفت و بدون کمک رفتند سر قرار؟ یا این که چرا پلیس شیرازی به جلال اعتماد کرد و او را آزاد گذاشت که به شیوه خودش انتقام بگیرد؟ یا اصلا این گروه تبهکار برای چی حسین را کشتند؟ اگر زنده نگهش میداشتند که خیلی بهتر بود تا جای مواد را پیدا کنند! فکر میکنم کسانی که مخاطب رمان جنایی باشند ایرادات بیشتری هم میتوانند از کتاب بگیرند. امتیاز بالای این کتاب در گودریدز احتمالا نتیجه توجه مخاطبان ادبیاتی است که نمیتوانند به توصیفات و نثر قوی هاشمی نژاد بی توجه باشند.
بی ارتباط بودن اسم به داستان را هم که همه اینجا نوشته اند. من فقط چیزی به ذهنم میرسد که مینویسم: در مجموع چون زاویه دید دانای کل محدود به ذهن شخصیت جلال امین است ما از خیلی روابط پشت پرده آگاه نمیشویم. مثلا رابطه گلباد و مهستی که هر دو خلافکار هستند درست حلاجی نمیشود. حلاجی که هیچ، حتی درست مطرح هم نمیشود. در واقع بخش مربوط به خلافکارها تا حد بسیار زیادی در تاریکی میماند و مثل داستان فیل در تاریکی مولانا "میتواند باشد"! اما خب درست بر آن تمثیل منطبق نمیشود. چون واقعا آدم از داستان جنایی و معمایی انتظار دارد که تا لحظه آخر غافلگیر بشود. اینجا عنصر "غافلگیری" خیلی کم است و مخصوصا در صحنه زد و خورد پایان داستان انتظار نداریم این دو تا تبهکار این قدر خنگ و دست و پا چلفتی باشند که خودشان را بسپارند به نقشه جلال
        

          فیل در تاریکی را به اتمام رساندم. داستانی در ژانر جنایی و راز آلود با یک روایت سوم شخص که خبر چاپ شدنش در نمایشگاه کتاب تهران بعد از چهل سال بسیاری از مخاطبان هاشمی نژاد را خشنود کرد. هاشمی نژاد بدون هیچ طفره ای و پیچش قصه می گوید فرعی نمی رود و کشش نمی دهد . زمان کتاب در سال پنجاه و پنج و داستان درباره ی جلال امین تعمیرکار ماشین است که روزی برادر کوچکترش (حسین) از آلمان برای او بنزی به عنوان هدیه می آورد که همین ماشین سرآغاز دردسر جدیدی برای جلال امین است، ماشینی که به طرز مشکوکی طرفداران بسیاری دارد. فیل در تاریکی روایت آدم های سال پنجاه و پنج است، حکایت آدم های لوتی وار ، انسان هایی طمع طلب که ناداسته وارد دنیای کثیفی می شوند که به خود و نزدیکانشان رحم نمی کنند. استفاده از لحجه ی متفاوت در این کتاب بسیار جالب توجهم بود.
        

          علی الظاهر از اولین نمونه رمانهای کارآگاهی. چند سال قبل خوندم و عجالتا بنظرم دو سوم اولش ریتم و توصیف هایش خوب بود. اما بعد میفته رو دور تند. بهرحال خواندنی است.
        

          اگر فقط ده درصد داستان‌های ایرانی‌ کیفیتی در حد «فیل در تاریکی» می‌داشتند، من یکی که غمی نداشتم! نویسنده داستانش را از سر تا ته روایت می‌کند، از نمادپردازی‌های مزخرف اغلب داستان‌های ایرانی می‌گریزد. از ما نمی‌خواهد مشکلات متن را در فرامتن حل کنیم. جملات حکیمانه‌ی تهوع‌آور از دهان شخصیت‌ها خارج نمی‌شود. روابط علت و معلولی رعایت شده‌اند. مردم ایران یک مشت بی‌شرف نیستند. مسلمانش آدم است. غیر مسلمانش هم آدم است. رمان جنایی است ولی شخصیت‌ها تقلیدهای کج و کوله از رمان‌های غربی نیستند. آقا مخلص کلام: هم داستان است و هم ایرانی است! مرحبا به قاسم هاشمی‌نژاد!