نه در ادبیات داستانی جنگ و نه در آثار خود دولت آبادی، "طریق بسمل شدن" اثر شاهکاری نیست. گرچه قطعا اثری است قابل اعتنا.
دولت آبادی در این کتاب موضعش نسبت به جنگ به طور کلی و جنگ ایران و عراق به طور خاص را بیان کرده. موضعی که معجونی است از رویکرد انسانی و صلح گرا و منتقد جنگ و خشونت و درعین حال باورمند به دفاع میهنی. با سویه هایی از ملی گرایی ایرانی و عرب ستیزی. برای فهم دقیقتر موضع او باید به موازات این کتاب، یادداشتهایش در سالهای جنگ را خواند که در "نون نوشتن" آمده.
عجیب است که این کتاب - به گفته نویسنده - ده سال منتظر صدور مجوز ارشاد بوده. واقعا عجیب است.
          

            من یک جهنمی هستم/ «اسیر وقتی گرفتار می شود تمام آن چه ظاهر او را می ساخته، ناگهان زایل می شود. قوانین نظامی، لباس نظامی، سلاح و حتی وسایلی که توی چنته یا جیب هایش داشته از او گرفته می شود و ناگهان تو با یک آدم عادی طرف می شوی که مثل خود توست پیش از آن که اسلحه گرفته باشی. با چنین آدمی که تو را به یاد خودت می آورد چه طور می توانی بجنگی؟! با او چه جنگی می توانی داشته باشی؟! او که مسلح نیست! او دیگر نفر نیست...»
1 گودال و 3 نفر: 1 اسیر، 1 سرباز و 1 فرمانده. دولت آبادی این بار به جنگ می پردازد با الهام از جنگ 8 ساله. نویسنده نسبت به سربازان ایرانی احساس تکلیف می کند و نیاز به ادای دین. تمام جنگ را داخل سپری می کند علی رغم دعوت های مکرر به خارج؛ دست رد می زند به بورس آمریکا، دعوت سوئد و پیشنهاد آلمان. وقتی دبیر کانون نویسندگان سوئد به او می گوید «این جا بمان خانواده ات را هم دعوت می کنیم بیایند. ما می دانیم در ایران جنگ است و جنگ جهنم است!» پاسخ می دهد «بله! ولی من هم جهنمی هستم!»
فرمانده گودال 3 نفره باید در دادگاه حاضر شود و جواب پس دهد. فرمانده ای که مبانی جنگ و صلح را شرح می دهد: «روشن است قربان. نفر با آدم فرق می کند. چهره نفر از دور دیده نمی شود. نفرات غالبا دسته جمعی حرکت می کنند و نفر دشمن است. آدم حریف را می کشد بی آن که تشخیص بدهد چه کسی را کشته. نفر یا نفراتی با سلاح نفر یا نفراتی کشته می شوند و می افتند بر زمین. اما آدم ... نه!»
هم اسیر اسیر است و هم سرباز؛ فرمانده نیز. هر 3 اسیر گودال هستند و عطش. همه این ها اما آفرینش یک نویسنده عراقی است که قدر واژه را می داند؛ قدر کلام و کلمه را: «بشر به عادت عادت می کند، و فراموشی در ما تبدیل شده است به عادت؛ و عبور کردن از کلمات، عبور کردن سطحی از کلمات عادت شده است برای بشر. ای بسا اگر قلم و کاغذ اختراع نشده بود، بشر ناچار بود به نحو زنده تری کلمه- کلمات را به خاطر بسپارد.»
نویسنده-چه ایرانی باشد چه عراقی- احساس تکلیف می کند و نیاز به ادای دین نسبت به سرباز؛ نسبت به آدم؛ به نفر: «از وقتی آن گلوله سربی ساخته شد با دستگاهی که بتوان آن را شلیک کرد و انسانی دیگر را کشت، آدمی به عدد تبدیل شد و دیگر به دشواری می توان کسی را «شخص» نامید. و دیگر این که نمی توان سخن از جوانمردی، شفقت و آدمیت به میان آورد؛ زیرا این ابزار جدید می تواند به چیزها و کسانی شلیک بشود که شناخته شده نیستند و اسم شان فقط «هدف» است.
حالا 1 نفر برای نفر دست به قلم شده است؛ برای شخص؛ برای آدم. «طریق بسمل شدن» را به قلم آورده است تا تفاوت عدد و نفر را یادآوری کند؛ تا پس از 10 سال همه طریق بسمل شدن یاد بگیرند؛ بخوانند و بشنوند. نویسنده استاد جان کندن است و حالا ثابت می کند «در این تنگنا برنده آن طرفی است که بتواند یک نفس بیش تر دوام بیاورد.»
          

            #از_آنچه_خوانده_ام 
کتاب ضعیفی بود. نه شخصیت پردازیِ خوبی داشت و نه توصیفات علی حده‌ای.
البته ضعیف برای محمود دولت آبادی.
اگر این کتاب  را محمدرضا بایرامی یا سید مهدی شجاعی یا حتی رضاامیرخانی نوشته بودند می‌گفتم کتاب خوبی است اما اصلا در  شانِ قلم دولت آبادی نبود.
برای قلمی که کلیدر را می‌نویسند یا حتی جای خالی سلوچ را، طریق بسمل شدن اُفت شان است.
البته  وقتی خودِ نویسنده در انتها می‌نویسد، کتاب را در میانه‌ی دهه‌ی هشتاد نوشته و در اواخر دهه‌ی نود منتشرش کرده یعنی خودش هم از کتابش راضی نیست.
شاید فقط برای پاسخ به یک سوال منتشرش کرده:
چرا شما در مورد جنگ کتاب ننوشته‌اید؟
          

            "طریق بسمل شدن"  توقعات شما را برآورده نمی‌کند. این کتاب در قیاس با آثار خود نویسنده کار ضعیفی است.  شاید اگر یک نویسنده‌ی کار اولی این کار را نوشته بود، کتاب را بسیار قابل اعتنا می‌دیدم؛ اما چه کنم که نویسنده محمود دولت آبادی است و توقع بنده از ایشان بالاست.
ایده‌ی اصلی کتاب خیلی نو نیست و شخصیت‌ها آن‌چنان که در دیگر آثار نویسنده زنده هستند، در این کتاب شما را با خود همراه نمی‌کنند.
کتاب داعیه‌ی ضد‌جنگ بودن دارد و جنگ هشت ساله‌ی ایران و عراق را نقد می‌کند.
خواندن این کتاب بهتر از نخواندنش است، اما اگر این کتاب را نخوانید چیز خاصی را از دست نخواهید داد.
          

            طریق بسمل شدن، اثر محمود دولت‌آبادی، کتابی است در مورد دوران هشت سال جنگ تحمیلی ایران. کتاب با زبان و سبک خاصی نوشته شده که از نویسندگان به ویژه قدیمی معاصر ایران دیده می‌شه. 
کتاب با لحن و سبکی نوشته شده که باید با دقت و حوصله خوند تا سیر داستان رو فهمید. داستان، روایت یک نویسنده عراقی از جنگ است. نویسنده‌ای ظاهرا با سوابق چپ. رژیم بعث اصرار دارد که این نویسنده روایتی ضد ایرانی از جنگ بنویسد اما ذهن نویسنده، درگیر روایتی صلح‌طلبانه با گرایش به سمت نیروهای ایرانی است. 
داستان صرفا از جنبه ملی، کمی ضد اعراب، نوشته شده و تقریبا خالی از عناصر مذهبی جاری در دفاع مقدس است.
صرف نظر از بیان جالب و ادیبانه، رفت و آمد و حالت مالیخولیایی داستان چندان جذبم نکرد.