نویسنده این جملات را از آپتون سینکلر (رمان‌نویس) نقل کرده:
«هر کارگری می‌داند که کینه‌توزترین تحقیرکنندگانش جوجه‌کارمندهای خرده‌پای عالم کسب‌وکارند؛ اداره‌چی‌های بی‌نوایی که غالباً بدتر از طبقه‌ی کارگر استثمار می‌شوند، اما چون اجازه دارند یقه‌ی سفید بپوشند و در دفتر کنار رییس‌شان کار کنند، خودشان را عضو طبقه‌ی سرمایه‌دار حساب می‌کنند».

داشتم فکر می‌کردم که این جملات نه‌تنها درباره‌ی رابطه‌ی کارمندها و کارگرها، که درباره‌ی نوع تعامل کارمندها و ارباب رجوع،‌ منشی‌های پزشک‌ها و مراجعان، کارمندان دانشگاه‌ها و دانشجویان و ... هم صادق است.
اگر فوکویی نگاه کنیم، همه‌ی این روابط واجد نوعی از اعمال قدرتند. کمدی تلخ ماجرا این‌ است که این قدرت از طرف گروهی «بی‌نوا» و «استثمارشده» بر سایر هم‌نوعان‌شان اعمال می‌شود.
      

        یک رمان ده‌هزار‌صفحه‌ای را تصور کنید که باد اوراقش را در سرتاسر شهر پراکنده کرده و هر چند صفحه‌ی آن در دست این و آن است.  قصه و روایت یکپارچه و معتبرشان را نمی‌توان تنها از زبان یک نفر شنید؛ حتی اگر آن یک نفر، جزو نزدیک‌ترین افراد به آن نام باشد.
نام‌های بزرگی چون امام موسی صدر چنین حالتی دارند و این کتاب که حاوی خاطراتی هرچند اندک از زبان مرحوم حسن حبیبی و همسرش درباره‌ی ایشان است، می‌تواند به کشف و دانستن «همه‌ی قصه‌ی امام موسی صدر» کمک کند. حیف که مدت مصاحبه بسیار کوتاه بود و حجم اصلی کتاب بسیار اندک است. اما با این همه، مطالعه‌ی آن حتماً مفید و جذاب خواهد بود.
کتاب قلم روانی دارد، پاورقی‌هایش به غنای آن افزوده و صحافی و قطع چاپ آن هم بسیار مناسب است.
تنها یک نکته‌ی منفی به چشمم خورد و آن این که متوجه نشدم چرا از ۱۴۳ صفحه‌ی کتاب، نزدیک به ۶۰ صفحه‌ی آن به سخنرانی مرحوم حبیبی در دانشگاه تهران و مصاحبه‌ی ایشان درباره‌ی امام خمینی اختصاص پیدا کرده؛ در حالی که این دو بخش واجد هیچ اطلاعاتی درباره‌ی امام موسی صدر نیستند و کمکی هم به فهم زمانه و زمینه‌ی فعالیت ایشان نمی‌کند. (یک ستاره را به همین دلیل کم کردم) شاید ناشر خواسته حجم اندک کتاب را جبران کند؛ شاید هم نه. اگر فقط به خاطر امام موسی صدر به سراغ این کتاب رفتید، می‌توانید از این دو بخش صرف‌نظر کنید.
      

        کتاب شیرینی بود. محتوای مفیدی داشت، متن دل‌نشینی داشت و از همه بیشتر، نقاشی‌ها و طراحی‌های زیبا و ظریفی.

خلاصه که کتاب خوبی است و می‌تواند هدیه‌ی خوبی برای یک کودک مسلمان باشد.
      

        نوآوری‌های انقلاب اسلامی پرشمار است و به همین‌ها محدود نمی‌شود؛ اما شاید بشود جهاد سازندگی را یکی از سه محصول اصلی آن دانست (در کنار سپاه پاسداران و کمیته‌های انقلاب).
این کتاب، برخلاف نامش (= زنده‌باد جهاد)، بیشتر شبیه به «روضه‌ی جهاد» یا «مقتل جهاد» بود. تقریباً همه‌ی فصل‌های آن حاوی روایت ظرفیت‌ها، تجربه‌ها و موفقیت‌های این نهاد انقلابی بود و هرچند راویان تاکید می‌کردند که باز هم می‌توان چنین نهال پربرکتی را غرس کرد، اما حس‌وحال کتاب بیشتر به نوستالژی و سوگنامه شبیه بود.
با این همه، از خواندنش حظ بسیار بردم و استفاده‌های زیادی کردم. جملات و بخش‌های زیادی از کتاب بود که دوست داشتن حاشیه‌نویسی‌شان کنم. اما چون کتاب را امانت گرفته بودم، نتوانستم و به جای خودکاری کردن صفحات، به عنوان «بریده‌ها» در بهخوان نوشتم.
کتاب ضرباهنگ نسبتاً خوبی دارد. اما همه‌ی فصل‌های آن یکدست نیستند که به نظرم انتخاب عامدانه‌ی نویسندگان بود. بعضی فصل‌ها (مثلاً آقایان امانپور، شریفیان و عظیمی) را بیشتر دوست داشتم و بیشتر استفاده کردم.
نسخه‌ای که در اختیار من بود (چاپ اول، 1397) کاغذ مناسب، قیمت بسیار مناسب (27 هزار تومان) و صحافی خوبی دارد و در نتیجه می‌توان کتاب را علیرغم حجم زیادش به راحتی در دست گرفت و مطالعه کرد.
      

        این کتاب را چند وقت پیش از دوست عزیزی هدیه گرفتم و چه هدیه‌ی دل‌نشینی! از جلد خلاقانه تا صفحه‌آرایی آرام و موتیف‌های زیبا و ظریفی که دارد می‌گذرم. این کتاب ارزشمندتر از آن است که درگیرِ ظواهر و کالبد آن بشوم.
اما بعد از اندکی هم‌نشینی با آن، فعلاً کنار گذاشتمش. نگرانم مشغله و شلوغیِ این روزها مانع از چشیدن شیرینیِ شهد آن شود. حس می‌کنم باید کمی از آن فاصله بگیرم و بعد از مدتی فاصله گرفتن، با فراغت بیشتری میهمان آن شوم.
      

        همین اول بگویم که کتاب بدی نیست. حتی خوب هم هست. متن روانی دارد و می‌شود تقریباً یک‌نفس آن را خواند. صحافی و کاغذ خوبی هم دارد و در کل کتاب پاکیزه و مرتبی است.
اما...
اول که کتاب را در دست گرفتم، با توجه به نام آن (که به نظرم برگرفته از نام کتاب‌های اقتصادنا و فلسفتنا است)، انتظار داشتم که با روایتی از زیست و زمانه‌ی شهید محمدباقر صدر مواجه شوم که ضمن بیان قطعاتی از داستان زندگی ایشان، من را به جهان اندیشه‌ی وی نزدیک‌تر سازد.
اما نتیجه مطابق انتظارم نبود. این کتاب به سبک رایج این روزها و کتاب‌هایی از قبیل کتاب‌های خاطرات شهدا، از دریچه‌ی چشم و ذهنی زنانه به ایشان نگریسته و به جز کمی همدلی و دلسوزی و شاید مقادیری حسرت، چیز زیادی در کاسه‌ی خواننده نمی‌گذارد و همین همدلی و دلسوزی هم آن‌قدر گیرا و تکان‌دهنده نیست که تا مدت‌ها بعد آن‌ها را به یاد بیاوریم.
به جز این، فهمِ درست همین وجه از زندگی شهید صدر هم نیازمند آشنایی با حواشی و زمینه‌های تاریخی، سیاسی و اجتماعی گسترده‌تری است که کتاب می‌توانست به صورت پاورقی (یا در قالب خرده‌داستان‌ها در دل داستان اصلی) آن‌ها را بگنجاند. اما چندان چنین نکرده است.
      

        کتاب بسیار خوش‌خوانی است. نشانه‌اش هم این که علیرغم حجم بیش از ۲۰۰ صفحه‌ای‌اش، یک‌نفس و در کمتر از ۳ ساعت تمام شد.

به قول عزیزی، این کتاب روایت جمهوری اسلامی است. به هر گوشه‌ی آن که نگاه می‌کنید، بخشی از جمهوری اسلامی را می‌شود دید. دانشگاه حکیم سبزواری، دادستانی، بانک‌ها، مجلس شورای اسلامی، بانک مرکزی، وزارت نیرو، مپنا، نیروگاه اتمی بوشهر و ... .

به نظرم این کتاب را باید قُل دیگر کتاب «تندتر از عقربه‌ها حرکت کن» دانست. اگر نمی‌دانستم اسم مدیر کارخانه‌ی جمکو محمد رستمی است، حتماً فکر می‌کردم نوید نجات‌بخش است.

خلاصه که ممنونم از محمد رستمی و همکارانش به خاطر کارخانه‌ی جمکو، از محمد حکم‌آبادی و بچه‌های حسینیه‌ی هنر سبزوار به خاطر کتاب عملیات احیا و مهم‌تر و بیشتر از همه از جمهوری اسلامی.
      

        این که نویسنده سراغ موضوعی رفته که در عین شهرت بسیار مهجور و غریب مانده، مهم‌ترین نقطه‌ی قوت کتاب است. ای کاش دیگرانی این کار را برای سایر اسناد و رویدادهای تاریخی و مهم ما نیز بکنند.

جواد موگویی قلم روانی دارد و راوی چیره‌دستی است. این را در یادداشت‌های رسانه‌ای‌اش دیده‌ام. اما در این کتاب کوشیده با قلمی سرد و تقریباً خنثی روایت کند. فقط در فصل مربوط به نهضت آزادی کمی از این لحن سردش فاصله می‌گیرد.

کتاب پر از ارجاعات است و همین به اتقان آن کمک بسیاری می‌کند. اما نیازمند ویراستاری فنی و ادبی است. متاسفانه انتشارات شهید کاظمی از این جهت بسیار بدسابقه و شلخته است. کتاب طراحی جلد، فونت، مقوای جلد و کاغذ دلنشینی ندارد و این باز هم جزو نقایص پرتکرار این انتشارات ارزشی ولی غیرحرفه‌ای است.

بخش‌هایی از کتاب (به‌ویژه در فصل انجمن حجتیه) برایم جالب بود که به صورت بریده ثبت‌شان کردم.

---

این از کتاب. اما درباره‌ی اصل موضوع منشور روحانیت هم چیز زیادی نمی‌گویم جز این که هر کسی، هر کسی قصد دارد چیزی درباره‌ی انقلاب اسلامی و جمهوری اسلامی بداند، این سند یکی از آن چیزهایی است که باید بخواند و بفهمد.
      

        کتاب ارزشمندی است و بقیه‌ی دوستان به کفایت درباره‌ی قدر و قیمت آن و اشکبار بودنش نوشته‌اند. به همین جهت تکرار نمی‌کنم.

اما یک سوال در تمام مسیر مطاله‌ی کتاب همراهم بود و تا آخر هم حل نشد. آن‌چه از خطاب و عتاب امیرالمومنین  نسبت به مردم نقل شده، عجیب است. یعنی عجیب است که حاکم اسلامی، هرقدر هم که از سوی مردم با بی‌مهری مواجه شود، این همه زبان به طعنه و سرکوفت و سرزنش باز کند و باز هم توقع همراهی از مردم داشته باشد. فرض کنید رییس سازمانی که در آن کار می‌کنید، رییس‌جمهور یا رهبر کشور یا حتی پدر خانواده، مدام به مردم و خانواده و کارکنانش سرکوفت بزند. باز هم می‌شود توقع همراهی و اطاعت داشت؟ آیا چنین فردی بیشتر شبیه به یک شخصیت ضعیف و غرغرو شبیه نمی‌شود؟

این سوال برایم حل نشد و حتی نسبت به اصالت سندی کتاب مردد شده‌ام. شاید هم کتاب با «زبان حال» و روایت داستانی نویسنده آمیخته شده باشد. نمی‌دانم.
دیدم که یکی از دیگر از خوانندگان هم به عجیب بودن روایت سینمایی و سکانس به سکانس کتاب از بعضی وقایع (مثلا جلسات خصوصی) اشاره کرده که در نقل‌های تاریخی با این همه فاصله‌ی زمانی نادر است. این هم ابهام درستی است و احتمال روایت «داستانی» و «زبان حال» بودن کتاب را بیشتر می‌کند.
به خصوص که دیدم ظاهرا کتاب از دوره‌ی صفویه محل توجه و رجوع بوده و ندیدم که کسی به نسخه‌های متقدم آن اشاره‌ی مستندی کرده باشد.
      

        کتاب روانی است و کوشیده تصویری کلی از وضعیت حوزه‌ی قم در دوره‌ی حیات آیت‌الله سیدصدرالدین صدر و امام موسی صدر ارایه کند. خوشبختانه تا حدود زیادی در این امر موفق بوده است.

متاسفانه اسناد و تصاویری که ناشر گفته در سایت بارگذاری شده، نشده و باید به عکس‌های موجود در کتاب اکتفا کنید که کاش تعدادشان بیشتر می‌بود.

اگر با ترسیم نمودارهایی، روابط خاندان صدر با یکدیگر یا مثلاً جمع نویسندگان مجله‌ی مکتب اسلام را هم مجسم می‌کردند، بهتر بود.

در بعضی موارد هم، به خصوص در موارد حساسیت‌برانگیز،(گویا عامدانه) به اجمال و ابهام رد شده‌اند که به نظرم زیادی محتاطانه بود و اگر صریح‌تر می‌نوشتند هم به جایی برنمی‌خورد.
      

        به خواندنش نمی‌ارزید؛ گرچه با توجه به حجم اندکش، مطالب مفیدی هم داشت.
مشکل بزرگش ترجمه‌ی بسیار بد آن است. چهار نفر استاد و دانشجو، خودشان را معطل چنین کار ضعیفی کرده‌اند که نقص ترجمه‌ش از همین عنوان‌بندی‌ش شروع می‌شود.
در کل کتاب بدی نیست؛ ولی کاش یک نفر دوباره ترجمه‌ش کند.
      

        مفید بود. به‌ویژه که جنبه‌های نظری بیشتری داشت. راهنمایی‌های عملیاتی‌اش درباره‌ی مصاحبه‌کننده خوب بود و مراحل مختلف مصاحبه که گفته بود، به درد می‌خورد.
البته در کل می‌توانست کتاب کاربردی‌تری باشد.
      

        نکات بدیعی داشت که یکی از آن‌ها را در همین بهخوان ذخیره کردم.
اما در کل چندان جذبم نکرد و گاهی به نظرم دچار اطناب و مغلق‌گویی بود که با توجه به قلم روان مرحوم صفایی عجیب بود برایم.
      

        کتاب مفیدی است و علیرغم حجم اندکش تقریباً همه‌چیز را دربرگرفته است. اگر زمانی معلم روش پژوهش شوم، احتمالاً این کتاب یکی از منابع تدریسم خواهد بود.
یکی از ویژگی‌های جالب آن، اشارات روان‌شناسانه‌اش است؛ مثلاً توضیحی که درباره‌ی تفاوت گفتار و رفتار مردم (مثال طرح فرهنگسازی دخانیات) دارد (صفحه‌ی ۱۱۸) و تعبیرش درباره‌ی تماشای فیلم مصاحبه‌ی خود (صفحه‌ی ۴۰).
بدیع و جالب بود.
      

        حاج عماد شخصیت پیچیده‌ و کم‌شناخته‌شده‌ای است.
یکی از نقاط قوت این کتاب آن است که شاید هرچه درباره‌ی جنبه‌های نظامی و امنیتی این شخصیت موجود بوده را گردآوری و عرضه کرده است.
اما همین مساله به نقطه‌ی ضعف کتاب هم بدل شده. یعنی ما تقریباً با یک جیمز باند مسلمان لبنانی طرفیم و کمتر درباره‌ی یک «مجاهد» می‌شنویم.
شاید نویسنده (اگر چنین عنوانی درست باشد) تقصیری نداشته و مستندات و مطالب چندانی درباره‌ی سایر وجوه زندگی شهید یافت نکرده یا شاید واقعاً این شهید کمتر واجد سایر وجوه بوده است.

اما به نظرم خودِ گردآورنده‌ی کتاب هم به همین جنبه‌های اکشن علاقه‌ی بیشتری دارد (و سایر سوابق پژوهشی و سبک و سلیقه‌ی ایشان هم موید همین مطللب است) و این علاقه را می‌شود در عنوان و طرح جلد کتاب هم دید.
در جایی از کتاب هم اشاره‌ای به همین مضمون دارد و به نقل از یک راوی ناشناس چنین می‌گوید: «در مورد مسایل مذهبی خیلی فرشته‌ی مقدسی هم نیست. اما دستاوردهای عظیم نظامی‌ او این کمبود را جبران کرده و جای او در بهشت را تضمین می‌کند.» (ص ۷۳).

در چند جای کتاب هم به بی‌علاقگی شهید عماد به حرکت امام موسی صدر اشاره شده بود که نویسنده علت آن را رویه‌ی متساهل و طایفی (و به نوعی غیرمجاهدانه) ایشان و جنبش امل نسبت داد. حدس می‌زنم همان‌طور که در بخشی از کتاب تصریح شده (ص ۲۷)، این تحلیل انیس نقاش است و بعید نیست ریشه‌ی چنین نگاه و نقدی به امام موسی صدر را بشود به ارتباط نزدیک انیس نقاش با جریان ایرانی مخالف امام موسی صدر و چمران که به لیبی هم نزدیک بودند منتسب کرد. البته شاید.

به جز این دو نکته‌ی اصلی، یکی از ویژگی‌های خوب کتاب (که در کتاب دیگری از همین مجموعه هم دیدم)، انتخاب عکس‌های متنوع و باکیفیتی از شهید بود.

چند بخش متن برایم جالب بود که عکس بریده‌شان را می‌گذارم:
- واکنش به شدت منفی مردم لبنان به نیروهای مقاومت در روزهای اول (ص ۳۵).
- آموزش اولیه‌ی حماس و به خصوص شهید یحیی عیاش توسط حزب‌الله و سپاه (۱۱۲).

کتاب متن روان و کم‌غلطی داشت.