یادداشت‌های علی نخعی (15)

          در "آبلوموف" ما با شخصیتی روبرو هستیم که هیچ میلی به پیشرفت و تغییر ندارد. به همین وضع موجود خودش، ولو وضع قابل قبولی هم نباشد، راضی و قانع است. تغییر و رشد در زندگی برایش سخت است. در واقع هیچ دلیلی برای اصلاح خودش ندارد و در نتیجه هیچ میلی به تغییر ندارد. اگر هم لحظه‌ای وسوسه‌ی تغییر در دلش بیفتد، با یک خواب شبانه از این وسوسه خلاص می‌شود و صبح فردا همان آدم ساکن قبلی خواهد بود. 

در مقابل او شخصیت‌هایی هستند که به امیدی در زندگی خود دلبستگی دارند و هر لحظه شوقی برای تجربه‌ای متفاوت از زندگی دارند. می‌خواهند از چیزهای جدید سر دربیاورند و تجربیات خودشان را از زندگی کامل کنند. 

رمان آبلوموف (طبیعتا از آن‌جایی که یک رمان است) ابعاد گوناگونی دارد، اما به نظر من نقطه‌ی ثقل آن، برخورد این دو نوع انسان و این دو طرز زندگی است. برخوردی که در آن هر کدام هم البته دلایل خاص خودشان را طرح می‌کنند و نمی‌توان به راحتی میان آن‌ها قضاوت کرد. 


        

          کتاب در واقع تاریخچه‌ای داستانی از شکل‌گیری نهادها و سازوکارهای اقتصادی مدرن (کاپیتالیسم) است که به دلیل شیوه‌ی بیان ساده و آمیخته با طنز، برای هر خواننده‌ای جذاب خواهد بود.

نویسنده با توجه به گرایشی که به مکتب اتریش دارد گهگاه نقدهایش به جریان غالب کینزی را هم در داستان گنجانده است و از این جهت به سیاست‌های اقتصادی دولت آمریکا اشاره کرده است.

به صورت کلی اگر قصد آشنایی با مفاهیم، تاریخچه و سازوکارهای اقتصاد را دارید و حوصله‌ی متن‌های سنگین تخصصی را هم ندارید، این کتاب مناسب شماست؛ کتابی سبک و مفید که نهایتا یکی دو روز وقت می‌گیرد.
        

          آیا تعريف هنر ممکن است؟ آیا می‌توان شرایط لازم و کافی را برای اینکه یک چیز، اثری هنری باشد معین کرد؟ آیا این کار ضرورت دارد؟ 

نویسنده در جستار اول به بررسی مسئله‌ی "تعریف هنر" می‌پردازد و گذری می‌کند بر نظریات مختلف در تاریخ هنر. همچنین به امکان و ضرورت این تعریف نیز توجه می‌کند. این مسئله که "آیا می‌توان نقاشی‌های عجیب جدید یا هر اثری که در گالری قرار می‌گیرد را جزئی از آثار هنری دانست یا نه؟" در این جستار باز می‌شود. 

در جستار دوم به بحث درباره‌ی ویژگی‌های هنر می‌پردازد. مخصوصا درباره‌ی زیبایی و مباحث فلسفی حول آن توضیح می‌دهد؛ اینکه آیا زیبایی در یک اثر، عینی است یا در ذهن مخاطب شکل می‌گیرد، این مسئله که نسبت زیبایی و فرم چیست و مسائلی از این دست. 

جستار سوم هم بحث جذابی دارد در مسئله‌ی هستی‌شناسی هنر یا اثر هنری. برای مثال یک غزل از سعدی به چه نحوی وجود دارد؟ آیا یک رمان همان متن مکتوبی است که در دست مخاطبان قرار می‌گیرد؟ آیا اجراهای متفاوت یک سمفونی می‌توانند نسبت به یک‌دیگر برتری داشته باشند؟ از دریچه‌ی بحث درباره‌ی هستی یک اثر هنری، بحثی هم حول اصالت اثر شکل می‌گیرد. آیا باید در اجرای یک قطعه به اصالت آن توجه کرد یا می‌توان قضاوت‌های زیبایی‌شناسانه را هم دخیل کرد؟ آیا یک اثر نقاشی اگر با دقت بالایی کپی شود می‌توان ارزش یکسانی برای اصل اثر و کپی آن قائل بود؟ مسائلی از این دست هم در جستار سوم کتاب بررسی شده‌اند. 

در مجموع کتاب اثری است فشرده و مختصر و مقدماتی در فلسفه‌ی هنر. متن هنفلینگ مثل دیگر کتب فلسفی او دقیق و روان است. ترجمه هم بسیار خوب انجام شده و دنبال کردن متن هیچ صعوبتی ندارد.


        

          آیا قانون مدنی همان حکم شرعی است؟
آیا قانون‌گذاری برای جامعه‌ی مسلمان می‌تواند توسط یک شورا از نمایندگان مردم انجام شود؟ آیا حکم این شورا لازم‌الاجراست؟ آیا این حکم مشروعیت دارد؟ 

آشنایی ایرانیان در دوره‌ی قاجار با مفاهیم مدرنی چون قانون، ملت، قرارداد اجتماعی و... همراه است با چالشی که هنوز در عرصه‌ی سیاست و حکمرانی با آن مواجه هستیم. و آن اینکه نسبت قانون (در مفهوم مدرن آن) با احکام (که توسط شرع یا حاکم تعیین می‌شده) چیست؟ آیا می‌توان قانون‌گذاری را (که پیش از این شرع عهده‌دار آن بود) از فقها به نمایندگان مردم منتقل کرد؟ آیا می‌توان احکام شرعی را تبدیل به قانون کرد؟ 

این مسئله و چالش (نسبت قانون و شریعت)، نقطه‌ی مرکزی بحث مرحوم فیرحی در این کتاب (و البته دیگر کتب او) است. او با نگاهی متوجه به "فقه" و "حقوق" ، سیری تاریخی در نظرات حول آن دارد و نشان می‌دهد چگونه این مسئله‌ی هنوز پابرجا، در ابتدا شکل گرفته است. از دریچه‌ی این مسئله، فیرحی به مسئله‌ی کلان‌تر نسبت فقه و سیاست می‌پردازد. کتاب فرای بحث‌های تاریخی‌اش، از لحاظ نظری هم پربار است.


        

          آیا فلسفه صرفا تلاشی برای نشاندن غبار زبان است و شفاف شدن فضای معمایی؟ آیا فعالیتی است برای زدودن معماهایی که زبان منشا آن‌ها بوده؟ یا فلسفه در نهایت با آموزه‌ها و نظریات همراه است؟ 

این پرسش‌ها از چیستی فلسفه چنان در چند دقیقه بین دو فیلسوف گداخته می‌شود که در نهایت کار به استفاده از سیخ بخاری می‌کشد. این شاید خشن‌ترین مجادله‌ی فلسفی معاصر باشد. 

کتاب به مناسبت بررسی چند دقیقه جدال فلسفی، گذری می‌کند بر حال و هوای حلقه‌ی وین، احوالات راسل، ظهور نازی‌ها و تاثیرشان بر فضای آکادمیک، رفت‌وآمدهای جریانات فکری آن روزگار و از همه بیشتر، زمانه و زندگی پوپر و ویتگنشتاین. 

متن کتاب روان و جذاب نوشته شده و نویسندگان هرجا که توانسته‌اند نمکی هم بر ماجرا پاشیده‌اند و طنز قضیه را فراموش نکرده‌اند. 

ترجمه هم خوب و روان بود. هرچند در انتخاب بعضی معادل‌های فلسفی چندان به معادل‌های رایج پایبند نبود. اما با توجه به محتوای کتاب این مسئله آسیبی به فهم آن نمی‌زند. 

در مجموع کتابی خوش‌خوان است و اگر برای فهم فضای حاکم بر فلسفه‌ی زمانه‌ی ویتگنشتاین و پوپر و حلقه‌ی وین مطالعه شود قطعا مفید خواهد بود. 


        

          مطابق یک لیست پیشنهادی که کتاب‌هایی را برای مطالعه‌ی فلسفه‌ی ویتگنشتاین معرفی کرده بود، این کتاب باید آخرین کتاب سیر مطالعه‌ی ویتگنشتاین باشد. من اما اگر بخواهم یک لیست کتاب برای شروع ویتگنشتاین معرفی کنم این کتاب را اولین کتاب لیست می‌گذارم.

هنفلینگ، نویسنده‌ی کتاب،  از آن دسته فلاسفه‌ای است که در مقام شرح دیگر فلاسفه "مثل آدم" فلسفه می‌نویسد. یعنی به خوبی و روانی و روشنی اندیشه‌های یک فیلسوف را، یا اندیشه‌های فلاسفه حول یک موضوع را بیان می‌کند. این را از کتاب "در جست‌وجوی معنا" از او به یاد داشتم و خوشحالم که به آن ترتیب پیشنهادی در لیست مطالعه‌ی ویتگنشتاین عمل نکردم. 

این‌ها همه درباره‌ی کتاب. مترجم هم خود صاحب اثر است در باب ویتگنشتاین و ترجمه‌ی دقیقی از کتاب ارائه داده.
        

          "خانواده‌ی تیبو" تنه به تنه‌ی رمان‌های معروف تولستوی و هوگو و داستایوفسکی می‌زند. حالا که بیش از یک‌سال از خواندنش می‌گذرد هنوز هم بسیاری از تصاویرش در ذهنم روشن و شفاف باقی مانده. دلم می‌خواهد دوباره بخوانمش. برای من این رمان هم‌ردیف "بینوایان" و "جنایت و مکافات" است. شاید حتی از بعضی جنبه‌ها بالاتر از آن‌ها.
        

          کتابی که تمامی سرفصل‌های اندیشه‌ی یک فیلسوف بزرگ را در ۲۰۰ صفحه جمع می‌کند و عنوانش "راهنمایی برای سرگشتگان" است طبیعتا باید کتابی باشد که برای مبتدیان آشنایی با آن فیلسوف نوشته شده باشد؛ اما این کتاب این‌گونه نیست. در واقع نویسنده تمام مفاهیم اصلی اندیشه‌ی ویتگنشتاین را جمع کرده و بدون توضیح پشت سر هم ردیف کرده و حتی به نقدهای موجود در تفاسیر مختلف از ویتگنشتاین هم پرداخته و همه‌ی این‌ها را در ۲۰۰ صفحه جمع کرده. کتاب می‌توانست با تمرکز بر روی چند مفهوم اصلی مفیدتر باشد. 

باری کتاب چندان هم بی‌استفاده نیست. اگر با مفاهیم فلسفه‌ی ویتگنشتاین آشنا باشیم این کتاب می‌تواند کشکولی باشد که همه‌ی آن‌ها را در یک‌جا به‌صورت خلاصه گنجانده و چه‌بسا به درد مرور شب امتحان هم بخورد...

ترجمه‌ی کتاب چنان سایر آثار این مترجم خوب و دقیق بود. هرچند می‌توانست با پانوشت‌های بیشتر، به فهم بهتر کمک کند. در نسخه‌ی epub کتاب که من از طاقچه خواندم در چند مورد اشکال ویراستاری داشت.

پ.ن: صوت درس‌گفتارهای دکتر سروش دباغ درباره‌ی فلسفه‌ی ویتگنشتاین هرچند (در ویتگنشتاین متاخر) خاطره‌گویی زیاد دارد اما می‌تواند بسیار مفید باشد؛ به‌عنوان محتوای صوتی در کنار کتاب‌های مربوط. 
        

          یک کتاب خوب برای شروع ویتگنشتاین. کتاب در هر فصل با بخشی از متن اصلی ویتگنشتاین شروع می‌شود؛ سپس نویسنده آن‌قدر توضیح می‌دهد که بتوان آن متن اول فصل را تا حدود خوبی فهمید. این کار شبیه نوعی رمزگشایی است. همزمان به اصول کلی فلسفه‌ی ویتگنشتاین متقدم و متاخر هم پرداخته می‌شود. یعنی انتخاب متون به‌گونه‌ای صورت گرفته که امهات بحث‌های این فیلسوف بررسی شود. البته یکی دوتا از فصول پایانی کتاب خیلی خلاصه بود و جا داشت بیشتر به آن‌ها پرداخته شود. 

ترجمه‌ی کتاب هم خیلی خوب بود. خواننده تقریبا از رجوع به متن اصلی بی‌نیاز است.

توضیح اضافه: فیلم گفتگوی برایان مگی با آنتونی کوئینتن درباره‌ی فلسفه‌ی ویتگنشتاین هم می‌تواند برای شروع فهم این فیلسوف مفید باشد. 
        

          این قدم اول شاید بدترین قدم ممکن باشد. کتاب مجموعه‌ای از تصاویر کارتونی به‌علاوه‌ی چند جمله‌ی مختصر درباره‌ی ویتگنشتاین است. بخشی از زندگی‌نامه‌ی ویتگنشتاین، برخی از عبارات او در رسالاتش، و بیشتر از همه تصاویر کارتونی که ربطی هم لزوما به بحث نداشتند. در واقع بحثی هم اصلا در کتاب شکل نمی‌گیرد. کل کتاب در یک ساعت خوانده می‌شود و آخر هیچ نکته‌ی خاصی به خواننده نمی‌دهد.

تنها نکته‌ی مثبت کتاب برای من آشنایی با زندگی‌نامه‌ی ویتگنشتاین بود که آن هم با صرف زمان کمتری قابل مطالعه بود. شاید اینکه به موضوعات مورد توجه ویتگنشتاین اشاره شده بود هم نکته‌ی مثبت دیگرش باشد.

در هر حال فکر میکنم صفحه‌ی ویکی‌پدیای ویتگنشتاین بیشتر قابل استفاده باشد تا این کتاب. 
        

          آیا به‌جای پرداختن به اینکه باورهایمان چگونه "باید" شکل بگیرند، بهتر است به این بپردازیم که باورهایمان عملا چگونه شکل می‌گیرند؟

معرفت‌شناسی طبیعی‌شده یک رویکرد انتقادی به معرفت‌شناسی سنتی است که سعی در کنار گذاشتن وجه هنجاری آن دارد. شکست پروژه‌های موجه‌سازی علوم طبیعی و ریاضیات در معرفت‌شناسی سنتی، عده‌ای از فلاسفه را به این فکر انداخت که شاید به‌جای چنین کاری باید به سراغ خود علوم طبیعی رفت و با مطالعه‌ی روند شکل‌گیری باورها یا نظریات، به سوالات معرفت‌شناسی سنتی پاسخ داد. 

هرچند رویکرد افراطی این نگاه اقبال چندانی نیافت اما اثرات نسخه‌های تعدیل‌شده‌ی آن در معرفت‌شناسان معاصر دیده می‌شود. 

این کتاب مجموعه‌ای از مقالات در این موضوع است. چینش مقالات و ترجمه‌ی آن‌ها بسیار خوب، و پانوشت‌های مترجم در درک منظور نویسندگان کمک‌کننده است. این دومین کتابی است که از مجموعه‌ی معرفت‌شناسی معاصر نشر کرگدن خوانده‌ام و از ترجمه‌ی هردو راضی هستم. 
        

          آیا می‌توان معرفت‌شناسی را به اخلاق گره زد؟ 

لیندا زگزبسکی در این کتاب ابتدا استدلال می‌کند که معرفت‌شناسی هنجاری که با باید و نبایدهای معرفت کار دارد ارتباطی محکم با شاخه‌ی دیگر فلسفه دارد که از ابتدا عهده‌دار باید و نباید بوده؛ اخلاق.
بعد از این، زگزبسکی بین رویکردهای اخلاق هنجاری دست روی اخلاق فضیلت می‌گذارد و آن را چنان پرورش می‌دهد که به درد معرفت‌شناسی بخورد. 

متن کتاب از نظر سیر بحث و نیز ترجمه خیلی خوب است. شرح و بسط مطالب به تفصیل و با حوصله انجام شده. و محتوای آن نیز زاویه‌ی نگاه جدید و جالبی در معرفت‌شناسی ایجاد کرده است.


        

          "آه، دیگر ما
فاتحانِ گوژپشت و پیر را مانیم
بربه‌کشتی‌های موجِ بادبان از کف
دل به‌یادِ بره‌های فرّهی، در دشت ایامِ تهی، بسته
تیغهامان زنگخورد و کهنه و خسته
کوسهامان جاودان خاموش
تیرهامان بال بشکسته

ما
فاتحان شهرهای رفته بر بادیم
با صدایی ناتوان‌تر زآنکه بیرون آید از سینه
راویان قصه‌های رفته از یادیم
کس به چیزی یا پشیزی برنگیرد سکه هامان را
گویی از شاهی‌ست بیگانه
یا ز میری دودمانش منقرض گشته
گاهگه بیدار می‌خواهیم شد زین خواب جادویی
همچو خواب همگنان غار،
چشم می‌مالیم و می‌گوییم: آنَک، طرفه قصرِ زرنگارِ
صبحِ شیرینکار
لیک بی مرگ است دقیانوس
وای، وای، افسوس"

بی‌تعارف من با شعر نو هیچ‌وقت ارتباط نگرفته بودم. و حسی هم نسبت به آن نداشتم. اما بعد از اینکه -تازه یک ماه پیش- با اخوان آشنا شدم نظرم عوض شد. برای فهم و لذت بیشتر از شعر اخوان پیشنهاد میکنم حتما شعرخوانی و توضیحات گرم و گیرای دکتر کاکاوند را در فصل پنجم کتاب‌باز ببینید. صلابت زبان اخوان و طنز تلخ و نگاه ناامید او واقعا برای من جذاب بود. 


        

          
لوین را در داستان بسیار دوست داشتم. وجه خاص لوین این است که انگار تولستوی آن‌گونه که در "اعتراف"، اعتراف کرده است، از جوانی دچار مسئله‌ی معنای زندگی شده و لوین هم در اواخر جلد دوم به همین بلای خانمان‌سوز دچار می‌شود. پس شاید تولستوی خودش را به زبان لوین بیان کرده یا لوین آینه‌ی تجلی تولستوی بوده. آن‌چه قابل ذکر است این است که اگر بنده‌ای روزی دچار سرگشتگی و درماندگی و بیچارگی این مسئله شد -همین مسئله‌ی معنا- و خیال خامش این بود که می‌تواند با کتاب درمانش کند و "اعتراف" تولستوی را خواند، می‌تواند آنچه در آنجا با بیان غیرداستانی شنیده است، اینجا در داستان حس کند.

شاید سرنوشت آنا و مخصوصا آنا در اواخر جلد دوم هم بخشی دیگر از تجلی تولستوی در عالم رمانش باشد. بخشی که در آن آدمی به طغیان علیه کسی برمی‌خیزد که او را به رنج در این دنیا وادار کرده است‌.
        

          مجموعه‌ای است از داستان‌های کوتاه با زمینه‌ی تاریخی. اولا حس و حال کتاب خیلی خوب به من منتقل شد و هنوز، بعد از چند سال، رعب ریگ‌جن و گرمای عمارت زردپری و سبزپری را همراه دارم. دوما، زمینه‌ی تاریخی داستان‌ها بود که جذابیت داستان‌ها را دوچندان می‌کرد.