بریده‌های کتاب از کتاب رهایی نداریم

🔴 اولین چیزی که در مطالعه حماقت کشف میکنیم، این است که خود ما هم احمقیم. شکی در این نیست که نمی‌توانیم به بررسی احمق‌های دیگر بپردازیم و خودمان مصون بمانیم و نبینیم که حماقت آنها، دقیقا آینه‌ای است که در پیش رویمان گرفته‌اند آینه‌ای ثابت، دقیق و قابل اعتماد.

🔴 ژان کلود کریر: هیچ اثری در ابتدا شاهکار نیست، بعداً شاهکار می‌شود. باید اضافه کنم که شاهکارهای بزرگ یکدیگر را با میانجیگری ما تحت تأثیر قرار میدهند. شاید بتوانیم بگوییم که سروانتس تا چه حد در کافکا اثر گذاشته است. اما این را هم میتوانیم بگوییم، سروانتس هم از کافکا تأثیر پذیرفته است. اگر آثار کافکا را پیش از کتاب سروانتس بخوانیم، کافکا توسط ما و بی‌آنکه متوجه باشیم، قرائتمان را از دون کیشوت تغییر خواهد داد. همچنان که مسیر زندگی مان، تجربه های - فردی مان، عصری که در آن زندگی میکنیم اطلاعاتی که به دست می آوریم همه چیز، حتی بدبیاری های خانوادگی مان یا مسائل و مشکلات فرزندانمان، همه و همه، در خواندن آثار گذشته تأثیرمی‌گذارد.

🔴 در بخش چهاردهم این کتاب، با عنوان «کتاب در محراب، کتاب در دوزخ» ژان کلود کری‌یر می‌گوید: این جمله کتاب مقدس درخور توجه است: «در آغاز کلمه بود و کلمه نزد خدا بود و كلمه خدا بود». اما کلمه چگونه به نوشته مبدل می‌شود؟ چرا کتاب باید کلمه را ارائه دهد و به آن عینیت ببخشد؟ چگونه و با چه تضمینی از یکی به دیگری رسیده‌اند؟ از آن زمان به بعد، واقعیت سادهٔ «نوشتن»، اهمیتی کم و بیش جادویی به خود می‌گیرد گویی صاحب خط، این ابزار بی‌همتا، از موهبت رابطه‌ای پنهانی با خدا و با اسرار آفرینش برخوردار است. باز هم باید از خود بپرسیم که کلمه کدام زبان را برای عینیت بخشیدن به خود برگزیده است. اگر مسیح در این زمان به دیدارمان می‌آمد، شاید زبان انگلیسی را انتخاب می‌کرد شاید هم چینی را اما مسیح افکار خود را به زبان آرامی بیان کرد تا اینکه بعدها سخنانش به یونانی و سپس به لاتینی ترجمه شد. واضح است که همه این مراحل خطری برای پیام او به شمار میرود. آیا او به راستی حرفهایی را که به او نسبت می‌دهیم، گفته است؟

ژان کلود کریر: این وفور اطلاعات، که هر کسی باید هرطور که هست راهی از آن میان برای خود باز کند، گاهی مرا به یاد معبد خدایان هند می‌اندازد با خدایان بزرگش، به تعداد سی‌وشش هزار، و خدایان کوچک‌تری که تعدادشان نامحدود است. با وجود پراکندگی و کثرت خدایان، خدایان بزرگی را می‌شناسیم که هندیان در پرستش آن‌ها با یکدیگر اشتراک دارند. چرا؟ دیدگاهی در هند وجود دارد که به آن دیدگاه لاک‌پشت می‌گویند. لا‌ک‌پشتی را روی زمین می‌گذارید، چهار پنجه‌اش که از لاکش بیرون می‌زند نمودار چهار جهت اصلی است. سوار لاک‌پشت می‌شوید و در میان هزاران خدایی که در پیرامون خود می‌بینید، آن‌هایی را انتخاب می‌کنید که به‌خصوص با شما حرف می‌زنند، و پس از آن راه خود را تعیین می‌کنید. به نظر من، مسیر شخصی‌ای که می‌توانیم برای خود در اینترنت پیدا کنیم، همان است یا چیزی نزدیک به آن. هر هندویی خدایان شخصی خود را دارد. با وجود این، همه‌ی آن‌ها یک سلسه اعتقادات مشترک هم دارند.

🔴 به کسی که برای نخستین بار به خانه تان می آید، کتابخانه با ابهتتان را می بیند و بهترین حرفی که به نظرش میرسد این است که بپرسد: «همه اینها را خوانده اید؟» به چند صورت می توان پاسخ داد. یکی از دوستانم جواب می داد: «بیشتر از اینها، آقا، بیشتر از اینها». پاسخ اول این است نه اینها فقط کتابهایی است که باید هفته آینده بخوانم آنهایی که تا به حال خوانده ام در کتابخانه دانشگاه است. :دوم هیچ کدام از این کتابها را نخوانده ام وگرنه برای چه نگهشان میداشتم؟ حقیقت این است که همه ما در خانه مان ده ها، یا صدها، یا حتی هزاران کتاب اگر) کتابخانه مان پر و پیمان باشد داریم که نخوانده ایم با این همه، سرانجام روزی این کتابها را به دست میگیریم و می بینیم که پیشا پیش از محتوای آنها با خبریم.

در گذشته، آینده هم بهتر از این بود.

🔴 ژان کلود کریر: ما همین مشکل را در فرانسه باکرنی و مولیر داریم. قبلاً در این باره گفتگو کرده ایم. نویسنده آثار مولیر کیست؟ چه کسی غیر از مولیر؟ در دوران تحصیل، یکی از استادان مدت چهار ماه ما را با «مسئله هومر» مشغول کرد و سرانجام نتیجه گرفت که شعرهای هومر، احتمالاً سرودۀ هومر نبوده بلکه نوۀ او، که او هم هومر نام داشته، آنها را سروده است. اما از آن زمان، وضع تغییر کرده است چون امروز متخصصان در اینکه اودیسه و ایلیاد، بی هیچ تردیدی، به نویسنده واحدی تعلق ندارند، با یکدیگر هم عقیده‌اند. بنابراین، به نظر میرسد که از جستجو درباره نوه هومر، به طور قطع، دست کشیده اند.

🔴 اما برگردیم بر سر کتابهای قدیمی. گفتیم که کتابهای چاپی بیشتر در میان افراد فرهیخته دست به دست میگشت، اما به طور مسلّم از نسخه های خطی پیش از خود، یعنی از codex ها رواج بیشتری داشت. بنابراین، اختراع چاپ را میتوان بی تردید یک انقلاب حقیقی دموکراتیک دانست. نمی‌توانیم اصلاح مذهبی پروتستانتیسم، یا پخش گسترده انجیل را بدون کمک صنعت چاپ در نظر بیاوریم در قرن شانزدهم، چاپخانه‌دار ونیزی، آلدو منوچه، فکر بکری هم به ذهنش رسید و کتاب جیبی را ابداع کرد که حملش بسیار آسان تر بود. تا آنجا که میدانم، هرگز وسیله ای کارآمدتر از این برای حمل اطلاعات اختراع نشده است. حتی رایانه هم با همۀ «گیگا»هایش باید به پریز وصل شود با کتاب چنین مشکلی نداریم. تکرار میکنم، کتاب مثل چرخ است. وقتی که اختراع شد، دیگر نتوانستند از آن فراتر بروند.

🔴 اومبرتو اکو: شاید پاسخی برای پرسش ما وجود داشته باشد. تعبیرها و تفسیرهایی که در طول زمان از کتابی میشود، رسوبی در آن کتاب برجا میگذارد. ما آثار شکسپیر را آنگونه که او نوشته است، نمی خوانیم. آثاری که از شکسپیر در این زمان میخوانیم، از همان آثار در دوره خود او بسیار غنی تر است. برای اینکه شاهکاری شاهکار شود، کافی است که آن را بشناسند، یعنی همۀ تعبیرها و تفسیرهایی را که درباره آن شده و کمک کرده است تا چیزی بشود که شده است جذب کرده باشد.

🔴 اومبرتو اکو: برای مثال میتوانم از damnatio memoriae که رمی‌ها ابداع کرده بودند، یاد کنم. damnatio memoriae که به تصویب سنا رسیده بود، یعنی محکوم کردن کسی به افتادن در ورطه سکوت و فراموشی، پس از مرگ. می بایست نامش را از دفترهای ثبت عمومی حذف کرد، یا مجسمه‌هایی را که نمودار او بودند، از میان برد یا روز تولدش را نحس اعلام کرد. وانگهی در دوران استالین هم وقتی که مدیر قبلی را که تبعید شده یا به قتل رسیده بود از عکس‌ها حذف میکردند، در واقع دست به چنین کاری می‌زدند. تروتسکی هم به همین وضع دچار شد. اما به نظر میرسد که امروز محو کردن کسی از یک تصویر دشوار باشد چون بلافاصله عکس قدیمی در اینترنت آزادانه منتشر می‌شود و آن که محو شده است مدتی طولانی در چنین وضعی نخواهد ماند.

هیچ‌چیز به اندازه مطالب بی‌معنی، تعبیر و تفسیر برنمی‌انگیزد.

🔴 ژان کلود کریر: به نظر می رسد که (برخی از) ما ایمان را مادر همه خطاها و گناه ها می‌دانیم. اما از ۱۹۳۳، تاریخ به قدرت رسیدن هیتلر، تا مرگ استالین، که بیست سال پس از آن رخ داد، می توانیم از نزدیک به صد میلیون مرگ خشونت بار در این سیاره یاد کنیم. این رقم شاید بیش از رقم کشتگان همۀ جنگ‌های دیگر تاریخ جهان باشد؛ در حالی که نازیسم و مارکسیسم، دو هیولای بری از ایمان بودند. هنگامی که مردم دنیا، پس از کشتار، با بهت‌زدگی از خواب بیدار شدند، بازگشت به اعمال مذهبی در نظرشان کاملاً طبیعی جلوه کرد.

🔴 برای خواندن کتاب چشممان از چپ به راست و از بالا به پایین حرکت میکند. در خطوط عربی، فارسی و عبری بر برعکس است. چشم از راست به چپ حرکت می کند. گاهی از خود پرسیده ام آیا حرکت دوربین در سینما، تحت تأثیر این دو حرکت قرار ندارد؟ تراولینگ، در سینمای مغرب زمین، بیشتر از چپ به راست صورت می‌گیرد در حالی که در سینمای ایران، اگر بخواهم تنها از همین یک کشور یاد کنم، اغلب عکس آن را دیده‌ام. چرا نباید تصور کنیم که عاداتمان در مطالعه کتاب می‌تواند در نحوه دیدمان تأثیر بگذارد و در حرکات غریزی چشم هایمان؟

🔴 ژان کلود کریر: موضوع چرکنویس ها ناگهان دیداری را که با بورخس داشتم به یادم آورد. سال ۱۹۷۶ یا ۱۹۷۷ بود و من تازه خانه ای را که در پاریس دارم، خریده بودم. خانه در دست تعمیر بود و در منتهای بی نظمی و آشفتگی. دنبال بورخس به هتلش رفتم و او را به خانه مان آوردم. از حیاط عبور کردیم، بورخس به بازویم تکیه داده بود چون چشمش تقریباً چیزی نمیدید، از پله ها بالا رفتیم و من بی آنکه متوجه اشتباه خود باشم از به هم ریختگی خانه، که او طبعاً ندیده بود، عذر خواستم. بورخس در جوابم گفت: «بله، می‌فهمم، مثل یک چرکنویس است». در ذهن او همه چیز در ادبیات خلاصه می شد، حتی خانه‌ای در دست تعمیر

🔴 اومبرتو اکو: وقتی که در دانشگاه تورینو درس می‌خواندم، ساکن اتاقی در خوابگاه دانشگاه بودم. با یک لیر که پنهانی به سردسته تشویق کنندگان حرفه ای می‌دادیم، می‌توانستیم برنامه‌های نمایشی تئاتر محلی را تماشا کنیم. در مدت چهار سال که در دانشگاه بودم همه شاهکارهای تئاتر قدیم و معاصر را دیدم. اما چون درهای خوابگاه نیم‌ساعت بعد از نیمه شب بسته می‌شد، در حالی که برنامه‌های تئاتر به ندرت سر وقت به پایان می‌رسید و ما نمی‌توانستیم به موقع به اتاقهایمان برگردیم. همه شاهکارهای تئاتر را بدون پنج یا ده دقیقه آخر آنها دیدم. دوستم، پائولو فابری، که بعدها با او آشنا شدم، در دوره دانشجویی در تئاتر دانشگاه اوربینو، بلیتها را بازبینی می‌کرد تا پول مختصری به دست بیاورد. به این ترتیب او تنها یک ربع پس از بالا رفتن پرده، وقتی که همه تماشاگران سر جایشان نشسته بودند، می‌توانست نمایش را ببیند. بنابراین، او شروع نمایش و من پایان آن را از دست می‌دادیم. پس ضرورت داشت که متقابلاً به هم کمک کنیم. این فکری است که همیشه در آرزوی عملی کردنش بوده‌ایم.

🔴 ... گفته بازیگر کمدی باواریایی، کارل والانتین را نقل کنم «در گذشته، آینده هم بهتر از این بود». برای این نکته پر معنی هم وام‌دار او هستیم: «همه چیز گفته شده است، اما نه توسط همه کس».

(به سوال) 《همه این‌ها[کتاب‌های کتابخانه‌] را خوانده‌اید؟》 به چند صورت می‌توان پاسخ داد. یکی از دوستانم جواب می‌داد:《بیشتر از این‌ها آقا، بیشتر از این‌ها.》 من به سهم خودم، برای این پرسش دو پاسخ دارم. پاسخ اول این است:《نه، این‌ها فقط کتاب‌هایی است که باید هفته آینده بخوانم. آن‌هایی که تا به حال خوانده‌ام، در کتابخانه دانشگاه است.》 جواب دوم:《 هیچ‌کدام از این کتاب‌ها را نخوانده‌ام وگرنه برای چه نگهشان می‌داشتم؟》البته پاسخ‌های بحث‌انگیز دیگری هم برای تحقیر بیشتر مخاطب و حتی سرخورده کردن او، وجود دارد.

روزگاری، بشر در دورانی، خط را اختراع کرد. می‌توانیم خط را ادامه دست به حساب بیاوریم و آن را از این نظر امری کم و بیش زیست‌شناختی بدانیم. خط، فناوری ارتباط است، در پیوند بی‌واسطه با بدن. پس از آنکه اختراعش کردید، دیگر نمی‌توانید از آن چشم بپوشید. ... این هم مثل اختراع چرخ است. چرخ‌های امروزی ما، همان چرخ‌های ماقبل تاریخ است. در حالی که اختراعات نوین ما مثل سینما، رادیو و اینترنت، جنبه زیستی ندارند.

🔴 ژان کلودکریر: اگر نامه نگاری با دست منسوخ شود صاحبان بعضی از مشاغل بیکار می‌شوند خط شناسان ،کاغذ نویسان گردآورندگان و فروشندگان امضاها و دستخطها ... چیزی که به سبب استفاده از رایانه نبودش را احساس می‌کنم چرکنویس است به خصوص برای صحنه‌هایی که به صورت گفتگو تنظیم می.شود. دلم برای خط خوردگی‌ها تنگ می‌شود و برای کلماتی که اینجا و آنجا در حاشیه به چشم می‌خورند بی نظمی‌های اولیه علامتهای پیکان که در همه سو به حرکت در می آیند و نشانه زندگی، جنب و جوش و جست و جویی اند که هنوز مبهم است. یک چیز دیـ دیگر: دیدی کلی وقتی که صحنه‌ای را برای سینما می‌نویسم و به شش صفحه نیاز دارم تا آن را حکایت کنم دلم می‌خواهد این شش صفحه‌ای که نوشته‌ام پیش چشمم باشد تا داستان را ارزیابی کنم و قسمتهایی را که احتمالاً طولانی است با چشم تشخیص بدهم. رایانه این امکان را به من نمی‌دهد. باید صفخات را چاپ کنم و پیش چشمم بگذارم. شما چه چیزی را هنوز با دست می‌نویسید؟