بریده‌های کتاب بالزاک روایت: رمان نویسان 1

در ادامه بحث افق تفصیل، نثر بر شعر غلبه می‌کند، چون نثر متعلق به عالم تفصیل است، این‌ها بحث‌های فلسفی است که هگل و ایدئالیست های آلمانی و ... مطرح کردند؛ این افراد، تقابلی بین شعر و نثر قائل اند که تقابل غلطی هم نیست. ذات شعر در واقع ذات سخن گفتن از حقایق وجودی، ورای منطق روزانه است و ذات نثر بیشتر این قابلیت را دارد که به افق زندگی وارد شود. ما در «زبان عبارت» حرف می‌زنیم اما این زبان عبارت، باطنی دارد که «زبان اشارت» است افق زبان اشارت، افق اجمال است، اما افق زبان عبارت، افق تفصیل است و این خود دارای مراتبی می باشد. زبان اشارت، زبان سخن گفتن از حقایقی است که ورای فهم مرسوم و متعارف آدمی می‌باشد و برای اینکه حقایق زبان اشارت به عالم ما بیایند، باید به زبان عبارت ترجمه شوند. عبارتی از گئورگ هامان را عرض کنم که می‌گوید: «تفکر به معنای سخن گفتن است از زبان فرشتگان به زبان آدمیان» زبان اشارت این است، شما از زبان فرشتگان به زبان آدمیان سخن می‌گویید، این کاری است که «هرمس» انجام می داد؛ امری که حقایق ورای فهم و درک را به زبان بشری می آورد.

در قرن ۱۷ و ۱۸ یکی از کانون‌های ترویج فرهنگ اومانیستی و مدرن، سالن‌هایی بود که معمولاً افراد اشرافی، صاحبان و متولی آنجا بودند. بسیاری از نویسندگان دوران روشنگری نخستین نمایشنامه‌ها، اشعار و داستان‌های خود را در این سالن ها می‌خواندند؛ خیلی وقت‌ها برخی از این نویسندگان با هزینه ی مادام های اشرافی زندگی می‌کردند؛ هزینه ی زندگی دیدرو، ولتر و... را همین مادام ها داده اند، یعنی می‌توان گفت، تا حدودی آن‌ها، هزینه ی دوران روشنگری را پرداخت کرده اند. بنابراین ما با یک اشرافیت مدرن رو به رو هستیم که از نظر فکری، رویکردهایی مدرنیستی دارند و این اشرافیت با جریان‌های روشنفکران ضد اشرافی نمایندگان بورژوازی همسو بود و هزینه آن‌ها را می داد. گاهی بسیاری از این مادام ها با آن‌ها وارد روابط نامشروع می‌شوند و فرزندان نامشروع زیادی داشتند؛ ولتر نیز فرزندان نامشروع بسیاری دارد.

«هرمنوتیزم تاریخی» این است که سعی می‌کنیم یک اثر را وابسته به افق عالم و معنای مستور و پنهان آن بشناسیم حتی فراتر از معنا؛ در واقع روح و جان پنهان اثر را که امری است در ارتباط با ظهور تاریخی؛ چون ما در تلقی هرمنوتیزم تاریخی معتقدیم که هر اثر هنری، هر اثر داستانی، هر حوزه تفکری، ظهوراتی تاریخ مند دارند؛ حقیقت امری است ثابت و ورای زمان و مکان، اما ظهور حقیقت تاریخ مند است اگرچه ذات حقیقت ثابت است؛ ما نسبی انگار نیستیم و نمی‌گوییم که حقیقت ذاتاً امری نسبی است، ذات حقیقت ثابت است، اما ظهوری تاریخی دارد. هنر و ادبیات هم چون صورتی از حقیقت هستند به تفکر نزدیک می شود و چون تفکر تاریخ مند است این ها هم تاریخ مند می شوند؛ بدین ترتیب ظهورات تاریخی هستند که برای فهم حقیقت آن ما باید آن را تاریخی بفهمیم. تاریخی فهمیدن این گونه است که ما بتوانیم در عمق روح و باطنِ عالم تاریخی که اثر در آن ظاهر شده است ورود کنیم و این ورود همان «هرمنوتیزم تاریخی» است.

در قرن هجدهم «مارکی دو ساد» را داریم که الان خیلی مورد توجه است، چرا که بسیاری او را آن سوی عقل روشنگری و خردمندی فردی می دانند و با مارکی دو ساد وجه پنهان عقلانیتِ روشنگری یعنی وجه بی خرد آن، وجه خرد ستیز و حتی فراتر از آن، وجه سادیستیک آن مورد توجه قرار می گیرد. حدود سی الی چهل سال است که فیلسوفان در مورد «ساد» صحبت می کنند و چون قرن هجدهمی و متعلق به دوران روشنگری است، او را در نسبت با عقل روشنگری می سنجند؛ اگر «آدورنو» و «هورکهایمر» در سال های 1940، «دیالکتیک روشنگری» را نوشتند و از این بحث کردند که: روشنگری دارد ضد خود را تولید می کند، عقلانیت روشنگری، عقلانیت ابزاری است و...؛ الان در مورد این نوشته می شود که در آن سوی بحث های عقلانیت روشنگری، حقوق بشر و غیره، سادیسم مارکی دو ساد قرار دارد‌‌؛ این آنتی تز عقلانیت نیست، آن روی سکه است. در اینجا بحث می شود که عقل، آن چیزی که ما فکر می کنیم نیست، برای همین است که از این عقل، فاشیسم شکل می گیرد‌‌؛ اقتداری که «فوکو» آن را نقد می کند، شکل می گیرد و... ‌؛ تمام این ها روی تاریک سکه ای هستند که روی دیگرش کاملاً نورانی است.

... پس هر دورۀ تاریخی یا عالم تاریخی، یک طبیعت تاریخی درست می‌کند و آن طبیعت تاریخی، طبیعت عام انسانی ما را احاطه می‌کند، پرسش‌ها و پاسخ ها را کانالیزه می‌کند، نیازها را کانالیزه می‌کند و تعیین می‌کند که به کدام نیاز بیشتر و به کدام نیاز کمتر توجه شود، به هر نیاز چقدر پاسخ داده شود و چقدر پاسخ داده نشود، هر پاسخ چگونه باشد و...؛ اینها را چه چیزی تعیین می‌کند؟ طبیعت تاریخی ما.

... شما معشوق پترارک(لائورا) را با معشوق دانته(بئاتریس) مقایسه کنید؛ «دانته» نقطه ی اتصالِ تمام شدن قرون وسطی و آغاز غرب مدرن است؛ او مانند چهره دوگانه ی «ژانوس» است: یک نگاه به گذشته و یک نگاه به آینده؛ یک سر در قرون وسطی دارد و یک سر در عالم مدرن. دانته روایت عاشقانه ای در «کمدی الهی» دارد؛ تصویر معشوق او بئاتریس را ببینید: بئاتریس اثیری است، خیلی عینی نیست، ریز نیست. دانته هم دوره با «پترارک» که او هم شاعر است و از عشق حرف می‌زند؛ نمی‌خواهم بگویم، عشق پترارک شبیه عشقهای زمینی قرن بیستمی در رمانهاست که آنها را بسیار نزدیک می‌بینید و احساسشان می‌کنید، نه! اما لائورای پترارک را_که واقعیت عینی هم داشت_ با بئاتریس دانته بئاتریس دانته، هم گویا واقعیت عینی داشت، مقایسه کنید؛ اتفاقاً هیچ یک از این خانم ها، این آقایان را تحویل نمی‌گرفتند و این‌ها فقط برای خودشان عاشق بودند، عشق‌های کاملاً یک طرفه؛ اما به وصف ها توجه کنید! در مقایسه با دانته، وصف بوکاچیو زمینی تر، عینی تر، عقل معاشی تر، انضمامی تر و به افق تفصیل، به شدت نزدیک تر است، همین اتفاقی که در شعر پترارک می‌افتد و زمینی می شود، در نثر بوکاچیو که هم زمان با پترارک است یعنی در «دکامرون» او رخ می‌دهد؛ نمی‌گویم«دکامرون» رمان است به هیچ وجه چنین چیزی نمیگویم اما «دکامرون» آغاز حرکت در مسیری است که دو یا سه قرن بعد سر از رمان در می‌آورد؛ البته با یک واسطه که رابله است...

من فکر می‌کنم رمان نوشتن از مقاله نوشتن سخت تر است، چون رمان نوشتن وجهی هنری دارد و بارقه‌هایی از هنر در آن است، ساده نیست ولی مقاله را با مقداری پژوهش و دانش قبلی و اندکی خلاقیت، می‌توان نوشت. رمان دارای وجوه هنری و آفرینش است و یک وجه پوئسیس قوی در آن به چشم می‌خورد که ساده نیست؛ نوعی فن آوری و ابداع در آن است، نوعی ظاهر کردن امر مستور، کاری که در عرصه و از سنخ هنر است؛... [ پوئسیس: این واژه، ریشه در زبان یونانی دارد. به‌معنای «آفریدن» یا «ساختن» یک چیز جدید است. در فلسفه، به‌ویژه نزد هایدگر، به معنای «پدید آوردن حقیقت» یا «گشودن چیزها در روشنایی وجود» به‌کار می‌رود. کاربرد آن در هنر، شعر، و آفرینش خلاقانه برجسته است.]

برخی از رمان نویسان، به قول یکی از فيلسوفان معاصر، «فرد» آمده اند یعنی تکرار پذیر نیستند؛ در جامعه ی انسانی، افراد_در مقیاسی کلان_ به دو دسته تقسیم می‌شوند: کسانی که تکرار پذیرند و آنان که فردند؛ آن‌ها یک بار می آیند و برای همیشه می‌مانند. در یک تلقی کلی (در روانشناسی مدرن) هر انسانی منحصر به فرد و خاص است. شخصیت، امری مربوط به یک فرد است و دیگر تکرار نمی شود، این موضوع در کلیت ماجرا درست است. در مفهوم روانشناختی شخصیت، هر انسانی یک شخصیت دارد و شخصیت هیچ دو نفری، یکی نیست؛ نکته ای را در مورد شخصیت‌های فردی بگویم: در مفهوم روانشناختی هر شخص برای خودش و منحصر به فرد است؛ در یک مقیاس کلان شخصیت بسیاری از آدم‌ها شبیه به هم و در یک افق اند و می‌توان گفت نمونه‌هایی از تعبیر «فردِ منتشر» هستند، گویی یک نفر به کثرت منتشر شده است اما در عین حال بعضی از افراد هستند که شخصیت‌هایشان، ذیل «فردِ منتشر» قرار نمی گیرد این‌ها خاص هستند، فرد آمده‌اند و فرد می‌مانند؛ ظهور آن‌ها ظهوری فردی است و فرد آمدنشان، آن‌ها را ماندگار کرده است. بعضی از افرادی که ما درباره آن‌ها حرف می‌زنیم، خوب یا بد، خوشمان بیاید یا نیاید، آن‌ها را قبول داشته باشیم یا نداشته باشیم، «فرد» آمده اند؛ یعنی آمده اند و در حوزه فردی، منشأ اثر شده و رفته اند، «فردِ منتشر» نیستند، در یک افق، با بقیه اشتراکات زیادی ندارند‌‌؛ گر چه افق بقیه را به خوبی و بهتر از آن ها روایت و ماندگار کرده اند‌؛ از ویژگی های این افراد است که روایتی را که یک جامعه و افق تاریخی در آن سهیم است، بسیار عالی روایت کنند اگر چه خود آن ها خیلی به آن افق تعلق ندارند؛ یکی از این افرادبالزاک است.

سپهر آزادی چیست و کجاست؟ سپهر آزادی آنجایی است که شما نیازمند کار کردن نباشید؛ اگر برای زندگی کار نمی‌کنید پس چگونه زندگی می‌کنید؟ بردگان برای شما کار می‌کنند! در عالم یونان[باستان] فقط برده دارها به سپهر آزادی تعلق داشتند! چون کار نمی‌کردند و فقط برده دار ها بودند که می‌توانستند درباره سرنوشت سیاسی و سرنوشت خود تصمیم بگیرند؛ به مجموعه ای که می‌توانست بنشیند و در درباره سرنوشت تصمیم بگیرد «پولیس» می‌گفتند و فقط اعضای این مجموعه بودند که انسان تلقی می‌شدند و بقیه انسان به حساب نمی آمدند؛ بنابراین انسانیت انسان قائم به عضویت او در «پولیس» بود. در عوالم مختلف تاریخی از جمله غرب مدرن و نیز در جهان اسلام اینطور نیست؛ یعنی آدمی از هنگام تولد انسان تلقی می‌شود و دارای حقوق انسانی است مثلا شما به هنگام تولد به صرف انسان بودن، دارای حقوقی هستید، تفاوتی ندارد که ثروتمندید،برده اید، غیر برده اید و...، انسان اید اما در یونان باستان، فقط اعضای پولیس، انسان تلقی می‌شدند.

در دوران نضج مدرنیته ما با منِ فردیِ قوام یافته‌ای روبه روییم که سوال ندارد. تردید ندارد، امیدوار است و محقق می‌کند(رابینسون کروزوئه) در دوران استحضار عالم غرب مدرن در اثر سیمون دوبوار[خون دیگران] با آدمی روبه رو هستیم که دیگری را جهنم می‌داند و سوال می‌کند که چرا خون من باید برای دیگری بریزد؟ او یقین ندارد، بلکه تردید دارد، عصری حاکم است که چیزی از قوام در آن نیست؛ یعنی روح حاکم بر ادبیات داستانی قرن بیستم روح تردید، یأس، ناامیدی و سرخوردگی است؛ «تهوع» اثر سارتر، «مرد معلق» اثر سال بلو «کوری» اثر ساراماگو و..... همگی آثاری هستند که جان مایه دوره تاریخی غرب مدرن معاصر را بحث می‌کنند،....

«انگلس» می گوید: «من آن قدر که از کارهای بالزاک بهره برده ام از اطلاعات اقتصادی استفاده نکردم.»

پیش از دوره ی غرب مدرن، رمان وجود نداشته؛ رمان محصول دوران غرب مدرن است.

تفکر مدرن، تفکری متمایل به تصویر و تصویر محور است؛ امتداد این موضوع به اینجا می رسد که نثر بر نظم، غلبه می کند(همان چیزی که شلینگ و دیگران می گفتند) بعد به تدریج نثر، تصویری می شود و با توجه به زمانه و ظرفیت هایی که تکنیک مدرن ایجاد می‌کند، از دل نثر تصویری، سینما و تلویزیون ظهور می‌کند و به تدریج به جایی می‌رسیم که ادراک های تصویری برای ما رساتر، گویاتر و راحت تر درک می‌شوند و انتقال معنا و مفاهیم از طریق تصویر راحت تر می‌شود، با اینکه وقتی که شما با یک تصویر مفاهیم را انتقال می‌دهید بسیاری از چیزها را از دست می‌دهید و این یک حقیقت است؛ مثال ساده ای برای شما می‌زنم: مفهوم «مشکوک» را نگاه کنید مفهوم «مشکوک» در قالب کلمه می‌تواند با توجه به جهان ذهنى من جور خاصی تلقی شود و من مشکوک را وابسته به فهم خود درک کنم، همینطور قدرت تخیل من می‌تواند مفهوم مشکوک را تصویر کند؛ اما در سینما برای «مشکوک» یک آدم مشخص ظاهر می‌شود، یک چهره مشخص و سیمای معلوم؛ در اینجا، دست و پای عنصر تخیل کاملاً بسته می‌شود. همان تفاوتی که بین رادیو و تلویزیون است بین کلمه و تصویر هم هست؛ واقعیت این است و استعدادهای بیشتری با کلمه می‌توانند ظاهر بشوند که با تصویر این استعدادها محدود می‌شوند.

نکته دیگر در آثار را بله که به عنوان رویکرد و درون مایه ی آثار او شناخته می‌شود این است که او، «مروج سکولاریسم لذت طلبانه» است، نوعی لذت طلبی رنسانسی که به لذت طلبی رابله ای معروف است. لذت طلبی سکولاریستی آثار رابله با لذت طلبی سکولاریستی آثار جیمز جویس تفاوت دارد؛ لذت طلبی جیمز جویس مأيوس و غمگین است در صورتی که، لذت طلبی رابله امیدوار و شوخ است؛ رابله به آغاز قرن مدرن [مقطع پایانی رنسانس] تعلق دارد، در صورتی که جیمز جویس به دوران بحران انحطاطی عالم غرب مدرن تعلق دارد و لذت طلبی او مأیوسانه و فضای آن دارای شبزدگی است، اما لذت طلبی سکولار - اومانیستی رابله با خنده همراه است، طنز دارد، طنز تلخ هم دارد که متوجه کشیش‌ها و قرون وسطی است؛ در آثار رابله نوعی برآمدن است در صورتی که در جیمز جویس نوعی فرو رفتن وجود دارد.

مؤلفه های اصلی رمان: 1. رمان متعلق به افق تفصیل است. 2. در رمان منطق نثر بر منطق شعر غلبه دارد. 3. منِ فردی (عنصر اصلی رمان است.) 4. درک تجربی _حسی از زمان و ترسیم مشخص و عینی زمان 5. درک تجربی_حسی از مکان و ترسیم مشخص و عینی مکان 6. درک تجربی_حسی از علت و معلول ۷. عنصر حادثه(از عناصر اصلی در رمان) 8. خیال رمان نویس، روایتگر کشاکش سرشت انسانی و طبیعت تاریخی است.(از بحث های فلسفی رمان است که باید دو مفهوم را توضیح داد،طبیعت و سرشت انسانی و طبیعت تاریخی چیست و اینکه چگونه این دو باهم در رمان کشاکش پیدا می کنند.) 9. هر رمانی، وصف تضادها و کشاکش ها و حتی نزدیکی‌های فضای عمومی جامعه ای است که رمان به آن تعلق دارد یا دارد آن را وصف می کند.

بنابراین اگر قصد داشته باشیم که دربارۀ جامعۀ سرمایه داری نقش پول، سفته بازی، بانک مدرن و تمام چیزهایی که امروز به آن‌ها مبتلا و در این جامعه اسیر آن هستیم سخن بگوییم، باید در مورد سیطره سرمایه داری، سرمایه مالی، رانت خواری و سیطره ی دوز و کلک های مناسبات اقتصادی،(که انبوهی از آدم ها را ورشکست، فقیر و بینوا می‌کند) سیطره ی توزیع ناعادلانه ی ثروت و تمام چیزهایی که از آن رنج می‌بریم نیز صحبت کنیم؛ تمام این موضوعات در فضای زندگی بالزاک وجود دارند، او در سال‌های ۱۸۴۰ - ۱۸۳۰ در یک رمان، پیش از آن که اندیشه های «مارکس» به منصهٔ ظهور برسد، درباره ی این موضوعات صحبت و در مقام یک رئالیست، توانسته به وضوح مكانيزم عمل جامعه سرمایه داری را بشناسد و این کار بزرگی است؛ او یک متفکر یا اقتصاددان یا فیلسوف نیست، او یک داستان نویس ژرف اندیشِ رئالیست است و در مقام یک داستان نویس رئالیست آنچنان توانسته مکانیزم عمل نظام سرمایه داری را بشناسد و در قالب داستان بیان کند که «انگلس» می‌گوید: «من آن قدر که از کارهای بالزاک بهره برده ام از اطلاعات اقتصادی استفاده نکردم»

از نظر[میلان] کوندرا رمان آن وجه از زندگی را در می یابد که عقل دکارتی آن را فراموش می کند و قادر به کشف آن نیست؛ رمان آن وجه را کشف می کند بدین ترتیب رمان شأن تفکری پیدا می کند.

«فردانگاری لیبرالی» هر موجود انسانی را یک اتم می‌داند که قائم به خودش است و محرک‌های وجودی او نیز لذت و سود هستند؛ بنابراین هر موجود انسانی، هر فرد انسانی یک اتم قائم به خودش است که محرک لذت و سود دارد؛ یعنی رشته پیوندی میان انسان‌ها نمی‌بیند، در این تعبیر، مثلاً اگر من الان سراغ فلانی می‌روم به این دلیل است که یا دنبال آنم از او سودی به دست بیاورم یا لذتی ببرم یا ضرری و یا رنجی را دفع کنم و رابطۀ دیگری با او نخواهم داشت؛ توجه کنید! فرد انگاری لیبرالی این است؛ یعنی من سراغ شخصی نمی‌روم مگر بخواهم سود، لذت يا دفع رنج و دفع ضرر و یا تعاملی این چنین داشته باشم؛ من در حضور و حیات خود اساساً هیچ نیازی به دیگری ندارم و قائم به خود هستم! این تلقی لیبرالی از فرد است؛ این تلقی در قرن بیستم توسط افرادی مانند «هایدگر» ، «مرلوپونتی» و تا حدی «سارتر» (البته سارتر خیلی کمتر، بیشتر هایدگر و مرلوپونتی) به چالش کشیده می شود.