این کتاب رو حسین نظام‌الدین نوشته؛ کسی که خودش از نزدیک شاهد وقایع حوزه‌های نجف و کربلا بوده. در واقع کتاب روایت اتفاقات و واکنش‌های علما از زمان اولتیماتوم ۱۳۳۰ هجری قمری (۱۲۹۱ شمسی) رو دنبال میکنه. یه جورهایی ترکیبی از خاطره‌نویسی، سفرنامه و تحلیل شخصی نویسنده‌ست. چون متن قدیمیه و نثر خاص خودش رو داره، خوندنش راحت نیست و برای فهم دقیق‌ترش باید یا سراغ دایره‌المعارف بری یا دست به دامان هوش مصنوعی بشی!
ماجراهای کتاب جذابن، شخصیت‌هایی داره که واقعاً سنگین‌وزنن—طوری که بعضی‌هاشون رو شاید «یه تریلی هم نکشه»! با این حال، بین همین بزرگان هم اختلاف‌نظر وجود داشته، گاهی حتی کدورت‌ها و اتهاماتی رد و بدل شده. نمونه معروفش (که البته با جانبداری شدید روایت شده) اینه که آیت‌الله یزدی دعوت برای تجمع در کربلا و کاظمین رو نپذیرفته، و این باعث دلخوری‌هایی شده.
مقدمه کتاب تقریباً همه چیز رو به‌صورت خلاصه توضیح داده؛ هم درباره هدف این حرکت اعتراضی، هم دلیلش. نکته جالب اینه که ماجراهای کتاب خیلی جاها توی منابع دست اول نیومدن، و فقط مثلاً در نوشته‌های احمد کسروی اشاره‌هایی بهشون شده.
خود متن، از اولتیماتوم و دلایلش شروع میکنه و نگاهی که نویسنده دنبال میکنه بیشتر از درون جامعه شیعیانه؛ یعنی چندان دنبال دشمن‌تراشی بیرونی نیست. دغدغه اصلی نویسنده و علما، دوری از اقدامات احساسی، حفظ وحدت، و جلوگیری از تفرقه‌ست—به‌خصوص در مورد عشایر و گروه‌های محلی.
از نظر تاریخی، شاید فقط اول و آخر کتاب برای مخاطب عام راحت‌تر باشه. چیزی که بیشتر توی کتاب خودش رو نشون میده، نگاهی اجتماعی-سیاسی به ماجراست؛ اینکه علما و مردم چطور با وقایع ایران برخورد می‌کردن، و حتی بعضی پشت‌پرده‌هایی که شاید جای دیگه‌ای به این وضوح نبینیم—مثل اینکه چطور یه حرکت دینی-ملی شکل میگیره و سر راهش چقدر اختلاف، مانع و چالش سبز میشه.
البته بعضی جاهای کتاب اضافی یا کم‌فایده‌ست. اگه دست من بود، ترجیح می‌دادم این کتاب به کتابی از مشروطه پیوست و منتشر بشه. ولی با همه این‌ها، اگه کسی بخواد یه زاویه دید متفاوت نسبت به حمله روس‌ها و واکنش علما و جامعه دینی نسبت به اون اتفاقات پیدا کنه، این کتاب می‌تونه مفید باشه.
با این حال، هنوز مطمئن نیستم خوندنش چقدر می‌تونه برای درک کلی تاریخ اون دوره مفید باشه. چون خودم هنوز اشراف کامل به جزئیات اون چند سال ندارم. ولی نکات جالبی توش بود که یادداشت کردم؛که شاید در مطالعات آینده به من کمک بکنه.
و ایرانی که از قدیم یک ستون، برای قشر زیادی از مردم و اقشار بوده و هست...
