یادداشت محمدحسین معصومی

        تقابل قلم و شمشیر نبوی؛ بازخوانی شجاعانه‌ای از حکمرانی پیامبر

کتاب «تقابل قلم و شمشیر نبوی» بدون شک یکی از جسورانه‌ترین تلاش‌ها در بازاندیشی نسبت میان دین و سیاست در جهان معاصر است. مرحوم دکتر داوود فیرحی در این اثر، با نگاهی تاریخی، مدلی از حکمرانی پیامبر اسلام را بازسازی می‌کند که می‌توان آن را «قراردادگرایی دموکراتیک» نامید؛ مدلی متفاوت با قرائت‌های سنتی و اقتدارمحور از رهبری دینی.

این کتاب که حاصل درس‌گفتارهای دانشگاهی ایشان است، ابتدا زمینه‌های سیاسی و اجتماعی پیش از بعثت در عربستان را بررسی می‌کند و از ارتباط قریش با دو امپراتوری بزرگ ایران و روم آغاز می‌شود. سپس، به تحلیل واکنش پیامبر نسبت به ساختارهای موجود می‌پردازد و نشان می‌دهد که چگونه پیامبر، به‌جای تحمیل قدرت، خود را در معرض انتخاب عمومی قرار می‌دهد و از دل آن، مشروعیت می‌گیرد.

تصویری که فیرحی از پیامبر ارائه می‌دهد، نگاهی متفاوت و نو است: پیامبری آگاه، توانمند و مدبر که به‌جای اتکا به جایگاه قدسی، با تکیه بر گفت‌وگو، اقناع و کارکرد، به رهبری تبدیل می‌شود؛ تصویری دموکراتیک از پیامبری که با تلقی سنتی تفاوت دارد.

از جذابیت‌های کتاب، پرداختن به وقایع تاریخی همچون صلح حدیبیه، جریان نجران و غدیر است که با بیانی نو و تحلیل‌هایی زنده، خواننده را با لایه‌های پنهان و سیاسی این وقایع آشنا می‌کند. در این بازتعریف‌ها، فیرحی روایتی ارائه می‌دهد که هم با واقعیت‌های تاریخی هم‌خوانی دارد و هم با نیازهای فکری امروز.

نگاه کلی فیرحی در این اثر، تلاشی است برای عبور از نگاه‌های سنتی و کلیشه‌ای و ارائه چارچوبی نو بر اساس سنت، اما در قالبی مدرن و امروزی. نگاهی که در تاریخ اسلام نیز مسبوق به سابقه است؛ چراکه فقه و کلام اسلامی همواره در حال تطور و بازخوانی بوده‌اند.

مطالب این کتاب به طور طبیعی به حوزه‌های مختلفی از دین و کلام، به‌ویژه در سنت شیعی، تسری پیدا می‌کنند. مفاهیمی چون نبوت و امامت در این نگاه دستخوش تغییراتی اساسی می‌شوند؛ تا جایی که می‌توان گفت فیرحی در این اثر، لرزشی جدی به بنیان‌های ذهنی رایج وارد می‌کند.

از همین‌رو، لازم است این کتاب در چند محور اصلی با دقت سنجیده و مقایسه شود:

قرآن

تفسیر قرآن(با نگاه علامه طباطبایی نزدیکی خوبی دارد)

مبانی کلامی و اصول دین

تحلیل تاریخی و رجالی اسناد (که خود نویسنده نیز بر آن تأکید دارد و با نهج البلاغه قیاس میکند)

مقایسه با قرائت‌های جهادی و انقلابی از دین

از نظر ساختار، ممکن است تکرار مطالب در بخش‌هایی از کتاب برای برخی مخاطبان خسته‌کننده به‌نظر برسد، اما همین تکرار، موجب عمق‌بخشی به مفاهیم و انسجام بیشتر با تفکر نویسنده می‌شود. به‌ویژه در دور دوم تدریس‌ها، مطالب پخته‌تر، دقیق‌تر و مستندتر بیان شده‌اند و به واقعه غدیر نیز در این چارچوب نگاهی نو و تحلیلی شده است، تحلیلی که تا عاشورا و قیام امام حسین نیز ادامه می‌یابد و در کتاب «عاشورا:فساد و اصلاح» فیرحی بسط داده شده است.

در پایان، باید اشاره کرد که نگاه مرحوم فیرحی بیشتر به جریان اصلاح‌طلب نزدیک است تا اصولگرایی، و در بخش‌هایی از کتاب، رویکرد اصولگراها به رهبری جامعه به‌صراحت نقد و رد می‌شود.

نکته جالب دیگر این‌که جمله‌ای از حسن روحانی که اخیرا گفته بود: «شجاعت در صلح بالاتر از شجاعت در جنگ است»، پیش‌تر توسط فیرحی در تبیین صلح حدیبیه مطرح شده :) 
 همان‌طور که در مورد مذاکره امام حسین در عاشورا نیز از نظر سروش محلاتی برای گفته ها استفاده کرد

عکس:توسط هوش مصنوعی