کمال‌گرایی سم است. ذره ذره روح آدم را می‌خورد؛ کانّه زالو که خون را! کمال‌گرایی تو را می‌اندازد توی بن‌بست بی‌عملی و دست روی دست گذاشتن. از فرط عقب عقب آمدن برای پریدن از روی جو، کل پروژۀ پریدن دود می‌شود می‌رود روی هوا. برای من چیز تازه‌ای نداشت به سبب خواندن اثر خوب  و خلاصۀ دیگری پیش از این اما دستینۀ خوبی‌ست کاربردی و عملی برای کسانی که به این سرطان دچارند و نشسته‌اند به ویرانی و بی‌عملی و خودخوری خویش!
          

            کوتاه و کاربردی در تشریح اینکه هنر معاصر با لمیدن بر ساحل و کرانهٔ بازار نئولیبرال از یکسو و تنافر با فرهنگ توده از سوی دیگر چگونه به بخشی از چیدمان اقتصاد نئولیبرال تبدیل شده. در حقیقت بخش اعظم کتاب به خدمات متقابل سرمایه‌داری نئولیبرال و هنر معاصر می‌پردازد. مدعای نویسنده آن است که مهم‌ترین کبّادۀ هنر که آزادی آن باشد در  گذشته با استقلال از بورژوازی و اقتصاد حاصل شده بود حال آنکه روح هنر معاصر با هر دوی اینها گره خورده و آنچنان شده که افتد و دانید.
          

            یک گزاره چهار کلمه‌ای مهیج! تمام حرف حساب کتاب یک گزاره چهار کلمه‌ای‌ست: «بهاییت یک سازمان است!» همین گزاره چهار کلمه‌ای که البته از یک سیر تاریخی مفصل روغن‌کشی شده این واقعیت را روشن می‌کند که این فرقه پیش و بیش از آنکه یک عقیده باشد یک فرقه یا سازمان سیاسی است همان‌گونه که سازمان مجاهدین خلق پیش و پس از انقلاب یک «سازمان سیاسی» بود یا آژانس یهود پیش و پس از تشکیل اسرائیل یا حتی حزبِ تودۀ پیش و پس از انقلاب! از این جهت بهاییت هم یک سازمان است و قائم به روابط سازمانی. این روابط اگر باشند کانسپت و مفهوم «بهاییت» هم هست و اگر نباشند این کانسپت هم نیست. 

تحلیل و نگاه کردن به بهاییت از این منظر باب دیگری در تحلیل این فرقه یا سازمان باز می‌کند. بابی که حالا خیلی از کنش‌های این فرقه نه فقط قبل از انقلاب با دستگاه پهلوی بلکه با آژانس یهود و دستگاه سیاسیِ قیمومیت بریتانیای کبیر در فلسطینِ پیش از تشکیل رژیم صهیونیستی هم قابل فهم و توجیه است. از همین منظر هم نفوذ این سازمان در دستگاه سیاسیِ و امنیتیِ پهلوی دوم به‌خصوص در دو دهۀ آخر عمر دستگاه پهلوی معنادارتر می‌شود به‌ویژه که یک چهرۀ بهایی(امیرعباس هویدا) از سال چهل‌وسه تا پنجاه‌وشش نخست‌وزیر ایران بوده. 

فارغ از بُعد فقهی و  اینکه فقه شیعه چه موضعی در برابر بابیت و بهاییت دارد اما فقط با نگاه سازمانی است که نفوذ دستگاه بهاییت در رأس دستگاه پهلوی قابل تحلیل و توجیه است. این دقیقا همان رفتاری‌ست که سازمان مجاهدین خلق و حزب توده هم در دستگاه پهلوی آن را انجام می‌دادند و هم بعد از پیروزی انقلاب با جمهوری اسلامی آن در پیش گرفتند. سازمان دانستن و سازمان تحلیل کردن بهاییت چشم‌اندازی واقعی به این جریان است که می‌خواهد خود و کنش‌هایش را پشت یک نقاب عقیدتی پنهان کند؛ درست نقطۀ مقابل سایر اقلیت‌های دینی و مذهبیِ موجود در ایران.

سازمان سیاسی بهاییت در جایزه جلال سال گذشته برگزیدهٔ بخش مستندنگاری شده. نقطهٔ شروع بهاییت هم جالب است بدانید که با تروریسم و ترور ناصرالدین شاه بوده و اصولا یک علت مهم سخت‌گیری دستگاه قاجار به بابیت و تداومش‌ بهاییت هم همین رفتار تروریستی بوده.
          

            بزنگاه‌های تاریخ دو وجه دارند؛ وجهی تراژیک و وجهی حماسی! زمین سوخته احمد محمود را اگر قائم بر وجه اول بدانیم، ایران‌شهر شهسواری روی شقۀ دوم است. حماسی هم نه آن تصور موهومی که توی ذهن داریم و تنه به تنۀ اسطوره می‌زند و تایش را شاهنامه می‌داند؛ نه! بل بدان معنا که نباء عظیمی که خودش را بر جمع انسانی تحمیل کرده، انسان‌ها را از تک و تای زندگی نینداخته! مرگ، فقدان و حتی جنگ در متن زندگی مردمان معمولی نه آنگونه‌ست که ذهن و زندگی را به هپروت بن‌بستِ انتلکتوئل‌مآبانه بکشاند و نه آنقدر عادی که انگار نه خانی آمده نه خانی رفته. 

مرد عادی کوچه - به تعبیر جلال - این وضعیت را خوب فهم می‌کند. زندگی و حیات انسانی حتی با مرگ و فقدان و جنگ جاری‌ست که اصلا انسان حیء است و زنده و این خصلت را حضرت حق در او به ودیعه گذشته و اینجاست که زندگی فردی و جمعی بشر با همۀ فقدان‌ها جاری است و اینجا دقیقا همان‌ جایی‌ست که ایرانشهر ایستاده. از کار خوشمان بیاید یا نیاید اما به جایی که ایرانشهر ایستاده نمی‌توان ایراد گرفت. رئالیسم شهسواری در ایرانشهر توی ذوق نمی‌زند، مخاطب را در هپروت بی‌عملی رها نمی‌کند.

حماسۀ شهسواری حماسۀ مردمی معمولی‌ست که بعضا از فرط معمولی بودن ممکن است حتی به چشم هم نیایند.  هرچند نویسنده در مسیرِ معمولی‌نمایی مردم گاه به افراط هم افتاده و در پاره‌ای سطور به چاه عوام‌گرایی سقوط می‌‍کند اما کلیت روایتش از مردم جنگ‌زدۀ روزهای نخست قابل دفاع است. جهان‌بینی کاراکترهایش هم نه از لفاظی و شعار که از میان عمل‌شان بر می‌خیزد. هرچند عجله‌ نویسنده برای کشاندن ذهن مخاطب به معرکۀ پرریتم و تند جنگ مانع از آن شده که مخاطب را راهی باشد به جهان کاراکترها. 

اینجا همان جایی‌ست که عرفان علی بدخشان فهم نمی‌شود و دستگاه فکری پروفسور حسیب علیسان از سطرهای روی کاغذ بالاتر نمی‌آید و کاراکترها را – چه انقلابی چه چپ چه ملی‌گرا - از شخصیت به تیپ تنزل می‌دهد و از فهم پیچیدگی‌هایشان باز می‌دارد؛ حالا می‌خواهد کنتراست حسین و جمشید باشد در جنگ ظفار یا کاوۀ چپ‌گرا که مادر و خواهرش او را نجس می‌دانند یا علی و زهرایِ حزب‌اللهی. زمین سفت رمان هم لرزان است حداقل تا پایان جلد پنجم! خرمشهر اگر استعاره‌ از ایران باشد که قرار است تیپ‌های مختلف را گرد خود جمع کند پس باید خود کاراکتری باشد سنگین و ثقیل و لنگرگاه کار که حداقل تا پایان جلد پنجم چیزی جس نمی‌کنیم جز قربان صدقه‌ رفتن‌های نویسنده برای دست و پای بلوری و سابقِ شرکت نفتی #خرمشهر و #آبادان.

پ.ن: تصویر را از مجله الکترونیک واو برداشتم.
          

            این مسیو کرومیت مغز متفکر و‌ مدیر اجرایی اصلی کودتای ۲۸ مرداد و کله کردن جناب مصدق بوده. اولین پروژه جدی سیا در دخالت در دیگر کشورها. بیش از آنکه ریز جزئیات اقداماتش در ایران را گفته باشد حماسه‌سرایی کرده در فقرهٔ تخم دوزرده انگلیسی - امریکایی و برگرداندن ورق به نفع محمدرضای ۳۴ ساله و کیش و مات کردن مصدق.
          

            حالا را نگاه نکنید که کرک و پر بریتانیای کبیر ریخته. تا حدود هفتاد سال قبل انگلیس ابرقدرت و امپراطور بلامنازع دنیا بود و حداقل یک‌چهارم کرۀ زمین را زیر ناخن داشته. از جنگ جهانی دوم هر قدر در تاریخ عقب‌ و عقب‌تر بروید، زور انگلیسی‌ها بیشتر و بیشتر بوده. لاجرم رد پا و حضورشان در بلاد جنوبی ایران و درگیری با امثال رئیس‌علی هم محدود به سال‌های 1295شمسی نیست که به حوالی 1236 شمسی بر می‌گردد. ایران برای شکستن گردن حاکم هرات که افسار پاره کرده و به تحریک انگلیسی‌ها عَلَم تجزیه‌طلبی برداشته بود به هرات در نیمۀ شمالی افغانستان لشکر کشیده بود. 

انگلیسی‌ها که همه‌کارۀ هندوستان بودند برای فشار به ایران ریختند توی جنوب و بوشهر را اشغال کردند. ناصرالدین‌شاه را تهدید کردند که اگر بی‌خیال هرات نشوی لاجرم باید بی‌خیال بوشهر شوی. ایرانی‌ها هم که زورشان نمی‌رسید بی‌خیال هرات شدند. این قضایا تقریبا سی سال قبل از به‌دنیا آمدن رئیس‌علی است. این شکلی بود پای انگلیس به بوشهر باز شد و هر وقت می‌خواست فشاری به ایران بیاورد یا امتیازی بگیرد در بوشهر نیرو پیاده می‌کرد. گذشت تا زمان جنگ جهانی اول(1294ش) و اوضاع شترگاوپلنگ کل ایران به‌طور عام و جنوب به‌‌طور خاص. 

براثر بی‌عرضگی حکومت مرکزی در صفحات و بلاد جنوبی ایران سگ سیلی می‌زد و گربه تپانچه. از زد و خورد خوانین محلی با یکدیگر گرفته تا همپیمان شدن با هم علیه دیگران و عوض شدن جبهه‌ها با تغییر منافع. این وسط بعضی هم به‌خاطر حضور انگلیسی‌ها با آنها وارد معاملات پشت پردۀ سیاسی شده بودند. کنسول و نیروهای نظامی انگلیس در بوشهر هم هر غلطی می‌خواستند می‎کردند از بازداشت افراد تا تبعیدشان به هندوستان و مصادره کردن اموال گمرک و الخ! این وسط یکی مثل رئیس‌علی، بزرگ ناحیۀ دلوار هر ازچندی پَرَش به پر انگلیسی‌ها می‌گرفت و زهر خودش را بهشان می‌ریخت. 

با تق و توق جنگ جهانی اول، انگلیسی‌ها در بوشهر نیرو پیاده کردند. اینجا بود که خون یکی مثل رئیس‌علی به جوش آمد و ادامۀ ماجرا. کتاب شرح خوبی از درگیری‌های خوانین محلی با هم و سابقه حضور انگلیسی‌ها و انتفاع آنها از این اختلافات دارد. خواندنش خون یکی مثل ما را هم جوش می‌آورد که صدوهشت سال بعد از آن وقایع داریم تاریخ می‌خوانیم. در نهایت بدانید خون رئیس‌علی به‌دست یک ایرانی روی زمین ریخت! یک ایرانی احمق که وسط درگیری رئیس‌علی با بیگانگان به احتمال زیاد به محبوبیت او رشک برد و خونش را بر زمین ریخت تا اسمش او را لای دالان تاریک تاریخ گم کند ولی خب در عمل اتفاق دیگری افتاد.
          

            راوی دارد روایت خودش را روی زمین جلو می‌برد. یک رئالیسم جذاب! پس عجیب نیست که اختلافات ریشه‌ای سپاه و ارتش در بطن جنگ در سرتاسر کتاب جاری است. برایند روایت «پسر آشیخ محمود» نشان می‌دهد فرماندهی سپاه از فرهنگ سازمانی و جنگیدن ارتش شاکی‌ست؛ حتی آن را مانعی برای اداره جنگ و پیشبرد اهداف جمهوری اسلامی می‌بیند. راوی تلاش کرده تا مصادیق متعدد این تفاوت فرهنگی و سازمانی را از ابتدای پیروزی انقلاب تا قطعنامه و پایان جنگ ذکر کند. انگاری که قرار نیست سایۀ این موضوع از جنگ کم شود. 

او در مقام نمایندۀ بخشی از فرماندهی سپاه معتقد است به‌دلیل ضعف ارتش در تامین و نگاهداری خطوط پدافندی، سپاه مجبور می‌شود بخشی از توان هجومی و آفندی خود را راکد نگاه داشته و پای خطوط پدافندی بکارد و همین هم باعث راکد ماندن جنگ در یک سال آخر شده و از آن طرف هم دشمن را جری کرد تا جایی هجوم‌های متعدد صدام در ماه‌های پایانی جنگ، سلسله شکست‌‎های ایران آغاز شد و مناطق متصرف شده یکی پس از دیگری از دست رفتند. این نگاه رئالیستی تلخ در مورد پایان جنگ هم به همین شکل تکرار می‌شود. از این جهت می‌توان روایت کتاب را تحلیل بخشی از نیروهای مسلح جمهوری اسلامی از جنگ دانست. 

راوی در صورت‌بندی نهایی خود از مدیریت جنگ در با عباراتی که البته خیلی صریح نیست و از لابلای وقایع و مصادیق ذکر شده می‌توان آن را حس کرد معتقد است مجموعه سپاه با همۀ محدودیت‌ها به‌دنبال ادامه جنگ و تامین رضایت و پیش‌برد پروژۀ امام خمینی(ره) بود؛ حتی نامه مشهور محسن رضایی به امام(ره) برای تامین احتیاجات برای انجام یک اقدام موثر در جنگ هم از همین خاستگاه نوشته شد هرچند در نهایت این نامه در خدمت پروژه سیاسی مرحوم هاشمی رفسنجانی در آمد. 

البته راوی با تشریح وجوه مختلف مجموعۀ کشور از مردم و دولت تا وضعیت اقتصاد و نیروهای مسلح به این نتیجه می‌‎رسد که کشور کشش ادامۀ جنگ را نداشت. او برای اثبات این ادعای خود به مقایسۀ توان نظامی، اقتصادی و لجستیکی ایران و عراق در دو مقطع قبل از جنگ و سال‌های پایان جنگ می‌پردازد. تقریبا در همۀ موارد، توان ایران نه تنها در برابر دشمن خارجی بلکه حتی نسبت به سال‌های 58 و 59 و تلاطم‌های سال‌‎های اول انقلاب هم به‌شدت کاهش یافته بود.
          

            هرقدر خوش‌بینانه با موضوع برخورد کنیم و یک دهه ابتدای فعالیت فرانکلین در ایران را از موضعی فرهنگی تحلیل کنیم - هرچند همین نگاه هم با دُم خروس‌هایی مثل ارتباطات گوشه و کنار برنامه با وزارت خارجه آمریکا و برنامه‌های اصل چهار ترومن و سیا و بنیادهای فورد و راکفلر و الباقی تخم و ترکه‌های سیاسی‌امنیتی آمریکایی‌ فاصله دارد - اما قطعاً یک‌ونیم دهه انتهای عمر فرانکلین در ایران و گسترده شدنش به قلب وزارت آموزش‌وپرورش مملکت، برنامه تربیت‌معلم، تولید محتوای کتب درسی و حتی انتشار مجلات برای اقشار مختلف سنی از کودک تا جوان و حتی بی‌سوادان نوآموز، یک پروژه هدفمند، ذیل برنامه توسعه مدرنیستی غرب است که صد البته با استقبال پهلوی دوم هم همراه بود.

اهمیت این تحلیل مضاعف می‌شود اگر بدانیم راه‌اندازی دفتر تهرانِ این برنامه بعد از کودتای بیست‌وهشت مرداد کلید خورد در رقابت با بلوک شرق برای تسخیر اذهان عوام‌الناس از رویای آمریکایی و همراه و موازی با آن هم مجامع و کانون‌های فرهنگی و هنری چپ در ایران تخته‌قاپو شدند تا مسیر پروژه آمریکایی در ایران هموار شود. اینجا دیگر ابعاد سیاسی فرانکلین و برنامه‌های مشابه آن بیشتر خودش را عیان می‌کند. در آمریکایی‌سازی ایران قصه آنقدر سوررئال شده بود که واردات الاغ از قبرس برای اصلاح نژاد الاغ‌های ایرانی هم در همین زمانِ پساکودتا و به توصیه آمریکایی‌ها صورت گرفت. اتفاقی که بعدها در فرهنگ ایرانیان ضرب‌المثل شد. 
این کانتکست اما نباید باعث شود هنر کارگزاران بومی این برنامه در ایران را نبینیم و آینده‌نگری‌شان را وگرنه فرانکلین در همان دورۀ فعالیتش در دنیا دفاتر دیگری هم در شرق و غرب آسیا و شاخ افریقا داشت که به‌جز دفتر قاهره هیچ‌کدام به‌اندازه موفق به افزایش طول و عرض و ارتفاع و تأثیرگذاری در جوامع خودشان نشدند. کنار همه این‌ها خواندن فرایند رشد و گسترش و موفقیت برنامه فرانکلین در ایران، یک هندبوک مدیریتی است. فرامتن امپریالیستی ماجرا و حشرونشر دفتر تهران با دربار و خاندان سلطنتی نباید باعث شود که خو و ذات و اقتضائاتی که مدیران دفتر تهران متصف به آن‌ها بودند دیده نشود.

اگر موفقیتی در کارنامۀ دفتر تهران بوده که حتماً هم بوده - سوای حمایت مستقیم و غیرمستقیم نهادهای سیاسی و امنیتی و بنگاه‌های آمریکایی - مدیون کاربلدی و هنر کارگزاران بومی آن در ایران بوده. همان‌قدر که بُعد اول ماجرا مهم است، بُعد دوم هم مهم است. الغرض بخوانیم تا بدانیم جهان‌گستریِ به لطایف‌الحیل و زدن یک بشکن حاصل نشده که فکر پشتش بوده و دوندگی و آینده‌نگری و پیش‌بینی هزار و یک موقعیت احتمالی و برای تک‌تک‌شان برنامه داشتن.
          

            چرا خواندم؟
خب اثری داستانی از یک نویسنده جوانِ افغان آنهم در بستر زمانیِ فعالیت گروه‌های خارجی و مقارن تسخیر افغانستان توسط طالبان به اندازه کافی وسوسه‌انگیز هست برای من که ژورنالیست فرهنگی و حوزه کتابم. 

خوب بود؟
متوسط بود. 

فایده‌اش؟
بازنمایی و روایتی داستانی که نشان می‌دهد زخم‌های امروز جامعه افغانستان دل‌سوزی ندارد نه داخل این جامعه و نه خارجش و نه گروه‌های خارجی و حقوق بشری. ترکیبی از جهل داخلی و ناآشنایی و شکلِ کارِ حقوق بشریِ خارجی که نسبتی با واقعیات جاری در بطن جامعه افغانستان ندارند.
مهم‌ترین ایرادش اینکه مخاطب در برزخ تخیل و واقعیت باقی می‎‌ماند که اثر تخیل محض است یا بخش‌هایی از تجربه زیستۀ نویسنده که با دستکاری به لعاب داستان در آمده‌اند.
          

            فرماندهی که پنجاه‌وپنج نفر را بر می‌دارد و پیاده می‌کشاند به عمق خاک عراق برای یک عملیات سری مشابه همان فیلمهای دفاعی مقدسی که جمشید هاشمپور می‌زد به عمق خاک عراق. این مرتبه اما نه قهرمانهای داستان سوپرمن هستند و نه کار آنقدرها راحت است. دهن سرویسی عظما آنهم در برف و کوران زمستان شمال عراق. راوی وجهی محرمانه و سری از عملیات‌های برون مرزی نیرویی که بعدها اسمش شد قدس.