یادداشت‌های علیرضا گلرنگیان (33)

            رمان «وقت بودن» را جلیل سامان نوشته است. وی علاوه بر نویسندگی این کتاب، سریال‌های پروانه، ارمغان تاریکی و نفس را هم کارگردانی کرده است. تازه‌ترین اثر او در صدا و سیما، سریال «زیرخاکی» است که توانایی او را در داستان‌گویی به خوبی نشان می‌دهد.
جلیل سامان در کتاب «وقت بودن» همه‌ی عناصر رمان را به کار می‌گیرد تا تجربه‌ای به‌یادماندنی را به مخاطب عرضه کند. توصیف‌ها کافی، گفت‌و‌گوها پیش‌برنده و روایت گیرا و گاهی میخ‌کوب‌کننده است. البته می‌توان به نیمه ی دوم کتاب نقد وارد کرد که تقریباً سرسری به آن پرداخته‌ شده است و کتاب گویی در سراشیبی می‌افتد تا به پایان برسد.
موضوع داستان درباره‌ی یک جوان بلوچ و یک سرگرد کارکشته است که داستان زندگی آنها به طور موازی با هم روایت می‌شود. جان‌محمّد که به اتّهام قتلی از هشت سال پیش در زندان به سر برده، اکنون به روستا برگشته تا زندگی ویران‌شده‌اش را سامان بدهد. درست از آن طرف، سرگرد کاظمی هم آخرین سال خدمتش را در منطقه‌ای می‌گذراند که مشهور به خلاف است. او تمام همّتش را به کار می‌بندد تا امنیت را در منطقه برقرار کند؛ بدون آنکه خون یک مظلوم به زمین ریخته شود. در ادامه تصمیم‌های این دو نفر به طرزی هوشمندانه با همدیگر گره می‌خورد و از این کشمکش به وجود آمده، داستان به پیش می‌رود.
این کتاب علاوه بر آنکه ما را با فرهنگ مردمان بلوچ آگاه می‌کند و از محرومیت‌ها و زمینه‌های پیدایش جرم و جنایت سخن می‌گوید، سفری عمیق به لایه‌های درونی ما انسان‌ها دارد. جایی که خودخواهی‌های ما لانه کرده است و از دل آن کارهای خطرناکی بیرون می‌زند. پایان‌بندی داستان برخلاف نظر خیلی از خوانندگان باشکوه و زیباست؛ شورشی علیه خودخواهی و سلامی بر انسانیت.
          

            «آدم‌هایی که مشکل روانی دارند، ممکن است سبب آزار و اذیت اطرافیان خود بشوند امّا هنوز عواطف انسانی خود را از دست نداده‌اند». این عبارت شاید کلیدی‌ترین پیام کتاب باشد. «زییا صدایم کن» داستان دختری به نام زیباست که به درخواست پدر، او را از آسایشگاه روانی فراری می‌دهد تا به جبران گذشته‌ها، یک روز را در کنار هم بگذرانند. دختر خیلی زود به این حقیقت پی می‌برد که پدرش گرچه عوض شده امّا هنوز نیازمند درمان است. آیا او می‌تواند پدر رنجور خود را درک کند و تا آخر در کنارش بماند؟
          

            «مثل همه‌ی عصرها» مجموعه‌ای از داستان‌هاست که زندگی زن‌ها و مردهای معاصر را روایت می‌کند. آدم‌هایی با دغدغه‌های کوچک و آشنا. سوژه‌هایی که در این داستان‌ها انتخاب شده، عمدتاً از جنس سوژه‌هایی است که خیلی از ما در اطراف خودمان می‌بینیم؛ مانند بیکاری، ازدواج، پیری و دلتنگی. با این حال، سبک نوشتاری نویسنده به گونه‌ای است که شاید در نگاه اوّل، خالی از محتوا و کسل‌کننده به نظر برسد. به همین خاطر، برای کسانی که دنبال داستان‌هایی با ریتم تند و هیجان‌انگیز هستند، این کتاب انتخاب مناسبی نیست. 
          

            از آنجا که از سه ستاره دادن واهمه دارم، دو ستاره می دهم امّا این به معنای آن نیست که از خواندن کتاب راضی نبودم. راستش را بخواهید، مستوری آن چنان که باید مرا در خودش غرق نکرد. بیش از هر چیز به ساختاری برای نمایش و فیلم شبیه بود تا داستان. چرا، کنجکاوی برای پیدا کردن علّت ها و سرنخ هایی که در طول داستان ذهنم را به خود مشغول کرده بودند، مرا پای کتاب نگه داشته بود. امّا از یک جایی به بعد تنها ورق می زدم تا هرچه زودتر تمام شود. نویسنده گفت و گو نویس قهّاری است امّا به همان اندازه از کنار پرداخت صحنه ها گذشته و ریتم تندی به داستان بخشیده. از طرفی تعداد زیاد شخصیت ها مرا سردرگم می کرد و ربط دادن ماجراها و آدم ها به یکدیگر بیش از پیش بر حیرتم می افزود. ابهری که بود؟ مازیار از کجا پیدا شد؟ نوروزی چه جور شخصیت و شکل و شمایلی داشت؟ بخشی از این انتقادات به سبک نوشتن مؤلف بر می گردد که نمایشی است. ممکن است این سبک برای بقیه محبوب باشد امّا برای من نه آنچنان که باید. به یاد بیاوریم سبک نوشتن احمد محمود را، با آن لحن گرم و گیرایش! با این حال از خواندن کتاب پشیمان نیستم. رزق من بود.
          

            انسان‌های جاودانه در تاریخ زندگانی مشابهی داشته‌اند، از جمله حاج قاسم سلیمانی. مدت‌ها بود که زندگینامه خودنوشت او را خریده بودم امّا دست و دلم به خواندنش رضایت نمی‌داد. شاید انتظار داشتم کتاب خسته‌کننده‌ای باشد. امروز بر حسب اتفاق، شروع به خواندنش کردم. هرچه جلوتر می‌رفتم، بر حیرتم افزوده می‌شد. مگر غیر از این است؟ داستان زندگی مردی که با فقر بزرگ شد امّا خودش را پیش کسی کوچک نکرد. همان که با وجود سن کم، تنگ‌دستی پدر را درک کرد و برای کار راهی دیار غربت شد. پایان دادن به کابوس داعش، سال‌ها بعد با دستان پرتوان مردی رقم خورد که در نوجوانی به پاسبانی بی‌حیا و نادان سیلی زده بود. از آن زمان بود که به گفته‌ی خویش، دیگر از چیزی نمی‌ترسید!
          

            اسم کتاب به خوبی گویای موضوع اونه: تلاشی برای پاسخ‌دادن به ده پرسش اساسی در زمینه فیزیک و آفرینش. نمیگم همه‌ی پاسخ‌های آقای استیون هاوکینگ رو قبول دارم امّا خوندن اون‌ها و تحلیل‌کردن اون‌ها برام لذت‌بخش و قابل‌تأمّله. یه نقدی که به اندیشه‌های آقای هاوکینگ دارم اینه: چطور میتونیم آدم‌ها رو به فضا بفرستیم و به دنبال جای جدیدی برای زندگی باشیم، درحالیکه همینجا هم نتونستیم با خودمون در صلح باشیم؟ آیا این همه فقر، ظلم و نابرابری که در جهان هست، قراره با هوش مصنوعی درست بشه؟ چطور به کشوری مثل آمریکا اعتماد کنیم که تاریخش بر پایه ستم بر بیگناهان و نسل‌کشی مردمان بومی آغاز شده؟ کاش آقای هاوکینگ زنده بود و این پرسش رو هم ضمیمهٔ کتابش می‌کرد!
          

            باز هم گول حرف‌های این و آن را خوردم و به اسم یک کتاب معروف بسنده کردم و کلّی پول بی‌زبان را هدر دادم. نمی‌شد با آن پول کارهای بهتری کرد؟ نمی‌گویم «پسرک، موش کور، روباه و اسب» کتاب بدی است، امّا عالی هم نیست. لااقل آنقدر که بزرگش کرده‌اند، نیست. همه‌ی کتاب با تصویرهای قشنگ و جملات به‌یادماندنی‌اش توی ده بیست تا فرسته در اینستاگرام جا می‌شود. اگر قرار است چاپ شود و اسم کتاب را رویش بگذارند، باید به اندازه خودش قیمت داشته باشد. جالب است بدانید که همزمان با این کتاب، یک کتاب دیگر هم خریدم که نامش اطلس منظومه شمسی است. تمام کلماتی که توی کتاب «پسرک، موش کور روباه و اسب» نوشته شده را روی هم جمع کنی و پشت سر هم بنویسی، به اندازه یکی از صفحات اطلس نمی‌شود! اطلس را شصت هزار خریدم، این یکی را صد و نود هزار تومان! شکایت کجا بریم؟ :)
          

            بنگاه معاملاتی «آقای صارم و پسر» به همین اسم باقی ماند، حتّی وقتی که مشخص شد تنها فرزند آقای صارم یک دختر است. پدرش گفته بود: «دختر باشد. فرقش چی؟» کسی که بعد از مرگ پدر باید به تنهایی زندگی خودش و خانواده‌اش را بچرخاند، همین دختر است. مواجهه او با محیط مردانه‌ی بنگاه، خواسته‌های بی‌پایان مادر و دختر و بی‌مسئولیتی شوهر سابق، او را دچار مشکلاتی می‌کند. درست هنگامی که او تصمیم می‌گیرد با ازدواجی مجدّد به اوضاع آشفته‌ی خود سامان بدهد، مخالفت‌ها از همه طرف برمی‌خیزد. او باید انتخاب درستی داشته باشد ولی نمی داند آن انتخاب کدام است؟ نزدیکانش را راضی نگه دارد، یا خودش را؟
          

            وقتی در معرّفی داستان اینطور خواندم که پیرمرد سرمایه‌داری گذرش به مسجد ناشناسی می‌افتد و مسیر زندگی‌اش دستخوش تغییراتی می‌شود، با خود فکر کردم که لابد این هم از آن داستان‌های کلیشه‌ای توبه و تحوّل ست. در حالیکه ماجرای آقای سالاری خیلی پیچیده‌تر از یک تحوّل ساده است. قدرت نویسنده همینجا خودش را نشان می‌دهد که به شخصیت اصلی اختیار تام داده تا خود هرجور که می‌پسندد، در داستان بماند. باید اعتراف کنم که پایان کتاب مرا غافلگیر کرد!