رمانِ قدیمیِ مدرن

وقتی داستان تمام می‌شود، می‌فهمی جلال عجب اسمی گذاشته روی اثرش. چون دو شخصیت اصلی داستان از قلم، نان در می‌آورند. و باید این‌ها را گذاشت پای شخصیت‌پردازی‌های درجه یک آقاجلال که هنگام مطالعه، برای این دو نفر حسابی دل می‌سوزانی. گرچه از یکی‌شان نفرت داری و دیگری را دوست داری.
آل‌احمد در این رمان، به سبک قصه‌‌گویی قدیم، داستانش را شروع می‌کند؛ یعنی با یکی بود یکی نبود. لابه‌لای داستان هم صدای راوی شنیده می‌شود که مثلا می‌گوید: «جانم برایتان بگوید...» و گرچه پایان داستانش را هم به سبک قدیم با «کلاغه به خونش نرسید»، تمام می‌کند، اما من این داستان خطی را مدرن دیدم. باز هم از سبک قصه تعریف کردنش مثال بزنم: پایان داستان، تکلیف بیشتر شخصیت‌هایی که اسم‌شان را آورده بود را در دو صفحه مشخص کرد. جای‌جای داستان  هم با تعریف کردن وقایع، قصه را جلو می‌برد. اما در این داستان، استفاده از این سبک، برای جلال امتیاز است. چون آخر داستان معلوم می‌شود که راوی و نویسنده قصه، یک میرزابنویس قدیمی است.
ناگفته نماند، طرح مباحث اصولی و عقیدتی و عقلی، در گفت‌وگوها، هنر جلال است. مثالش موضوع شهید و امام زمان. هر که نداند، فکر می‌کند جلال این داستانی که در زمان‌های قدیم می‌گذرد، دهه شصت شمسی نوشته است.
یک بخش از دیالوگ‌ها:
شهادت دست ظلم را از جان و مال مردم کوتاه نمی‌کند، اما سلطه‌ی ظلم را از روح مردم می‌گیرد. مسلط به روح مردم، خاطره‌‌ی شهداست؛ و همین است بار امانت. مردم به سلطه‌ی ظلم تن می‌دهند اما روح نمی‌دهند.
          

            نثر جلال آل احمد یه حالتی داره که شما رو به سمت خوندنش میکشونه و میخش رو همون اول کار جوری به مغز شما میکوبه که مجبورتون میکنه تا آخر همراهش باشین.
شخصیت های اصلی داستان دو میرزابنویس هستن. یکی قانع به کار و درآمدش و دیگری هوس و سودای پول و مقام داره. در این داستان، شهری که این دو میرزابنویس توش زندگی میکنن به دست قلندران میوفته و حکومتی رو اونجا برقرار میکنن و بخش عمده داستان هم از اینجا به بعد قرار داره و  ما اتفاقاتی که پس از به حکومت رسیدن این قلندارن در شهر میوفته رو میبینیم.
          

            دستان یک انقلاب، شورش علیه شاهی که همچون بقیه داستان‌های کلیشه‌ای مشغول خوشگذرانی است و حرمسراهای شلوغ دارد و قلندرهایی که شاه را فراری می‌دهند و زمام امور را به دست می‌گیرند، و مانند همه داستان‌هایی از این جنس، پس از فتحی بزرگ و حاکم شدن بر شهر، مشکلات سراغ قلندرها می‌آید و متوجه می‌شوند که حکومت کردن سخت‌تر از آن چیزیست که پیشتر فکر می‌کردند... کلیت داستان کلیشه‌ای است و در قالب داستان‌ها و فیلم‌های متعدد این روند داستانی گفته شده، گرچه برخلاف فی‌المثل قلعه حیوانات که شرارت دسته‌ای موجب تبدیل انقلاب به دیکتاتوری می‌شود، در نون و القلم قضیه از این قرار نیست. واقعا این مشکلات است که قلندرهای خیرخواه داستان را به چالش می‌کشند. و گویا داستان هر انقلابی همین است، کلیشه‌ای بودن تقصیر جلال نیست. انقلاب‌ها با ایده‌های والا و ارزشمند شروع می‌شوند و در ابتدا مستی پیروزی همه چیز را زیبا جلوه می‌کند، اما عشق آن آرمان‌ها که فروکش کرد مشکلات بروز می‌کند، حال این مشکلات یا بخاطر ظلمِ ظالم است و انقلابیونی که آنچنان هم اسطوره نبوده‌اند و یا بخاطر سختی حکومت است و مشکلات مملکت، در هر صورت رویاها می‌روند و واقعیت می‌آید و دشواری پیش بردن انقلاب عیان می‌شود. 

داستان جلال از نوع دوم است، و خب باز هم کلیشه‌ای است و تکراری. اما کتاب جلال از یک نظر بسیار بسیار شاهکار می‌نماید و این طنز بی‌نظیر کتاب است، طنز داستان باعث شده این روایت تکراری اینقد زیبا شود. طنز او واقعا ایرانیست، کنایه به دین و احکام دینی، چندهمسری شاهان، چاپلوسی و شیرین‌زبانی درباریان و آسانگیری صوفیان به وفور وجود دارد و با این عناصری که در فرهنگ و تاریخ ما منحصر به فرد است، یک داستان تکراری، به شدت جذاب و خواندنی شده است. به شخصه چندین داستان از جلال خوانده‌ام و این یکی از همه خاطره‌انگیزتر است. حتما این کتاب را بخوانید، احتمالا بارها با قلم طنز جلال خواهید خندید و لذت می‌برید.

          

            طنز ملایم نه طوریکه ما رو به قهقهه وادار کنه...
متن روونی داره... نه خسته کننده است نه خیلی جذاب... 
بعد از این سراغ بقیه آثار نویسنده خواهم رفت؟ بله:)
          

            کتاب بیان داستانی به ظاهر قدیمی از به وجود آمدن انقلابی سیاسی در یک شهر است اما به هیچ وجه خسته کننده نیست برعکس جذاب است و مخاطب را به فکر وادار می کند. 
کتاب از نظر ظاهر چندان حجیم نیست در کل 200 صفحه است ولی از آن دست کتاب‌هایی است که باید کلی به دیالوگ ها فکر کرد. و حیف است که خواننده بخواهد ساده از آن ها بگذرد. به خصوص که دانای کل هم به عنوان یک شخصیت درون متن بود و قصه را تعریف می کرد.

در کل داستان تقابل چندین طرز فکر است درباره وظیفه ای که انسان در این جهان و در مقابل خود و خدایش دارد طرز فکری که فقط دنیایی و فقط به فکر خود و منافع خودش است و طرز فکری که به جهان دیگر و سرنوشت دیگران هم فکر می کند و همه چیز را مادی نمی بیند. و دیگر طرز فکری که فرصت طلب است و طرز فکری که در تمام تصمیماتش خدا رو هم در نظر می گیرد. 

متن زیر از آقای حسین کمیل:

(تاریخ ایران عبرت است
امیرکبیر در اصفهان قصد بنای توپخانه داشت! برای ساخت آلیاژ، مس کم آورد! 
به مردم گفتند هرکس دیگ مسی اضافی دارد بیاورد یا به دولت بفروشد! 
انگلیس ها شایع کردند که: "آی ملت! امیرکبیر می‌خواهد شما گرسنه بمانید و در عوض سلاح بسازد!" 
امیرکبیر در ساخت توپخانه شکست خورد
چرا انگلیس چنین کاری کرد؟
چند وقت بعد کشتی‌های توپ دار انگلیس بوشهر را گرفتند و شرط خروج را واگذاری هرات و قندهار اعلام کردند! ارتش قاجار توپی برای دفاع نداشت بوشهر اشغال و هرات از ایران جدا شد! 
این دو قطبی سابقه تاریخی دارد!
توپ می‌خواهيد یا دیگ غذا؟ 
قتصاد میخواهید یا جنگ؟
و مردم عامی گفتند دیگ و اقتصاد!! ولی آنچه رخ داد جنگ بود!
بله! ... هیچ صلحی در تاریخ بدون آمادگی برای جنگ و هزینه
برای امنیت ماندگاری ندارد؛ 
و این داستان همچنان ادامه دارد...! ) 

در کل خیلی جذاب بود اصلا فکر نمیکردم این قدر ازش خوشم بیاد. پیشنهاد میکنم حتما بخونیدش.
          

            مثل سایر کتاب‌های جلال آل احمد یک کتاب ساده و روان و پرمغز
داستان از این قرار است که نویسنده به یک روستا برای معلمی اعزام شده است پس از آنکه در یکی از شهرهای مازندران مدیر مدرسه بوده. در آن ده اتفاقات زیادی در حال رخ دادن است، از اینکه دیگر به رعیت باید دهقان بگویند تا آمدن تراکتور و موتور و ایجاد تعاون روستایی. تغییرات فرهنگی برای تبدیل شدن به یک کشور مترقی در داستان جلال به وضوح مشهود است و بارها به مطایبه و طعنه به اینکه بدون فکر برخی از تغییرات را ایجاد میکنیم پرداخته شده است
          

            «نفرین زمین»
شاید سلیس ترین اثر جلال ال احمد نباشد اما بی شک یکی ازآثار پخته ی اوست.
جلال در این کتاب به تقابل دو فرهنگ «روستا نشینی» و «شهر نشینی» می پردازد، ودر آن به ماجرای آقا معلمی که به اجبار به روستایی فرستاده شده تا تدریس کند می پردازد. معلمی که همچون مصلحی خارجی و ناظری بی طرف شاهد اعمال و تفکرات و اعتقادات مردم ده می باشد و در عین تلاش برای تغییر فرهنگ آن خطه ناگهان خود را میان اختلافات عمیقی که بر سر یک زمین بین روستاییان درگرفته است می بیند و در انتها با وجود اینکه جوانه های تلاش های او‌ (یعنی شاگردان) به همراه محصولات روستا به بار نشستند اما سایه اختلافات و تفکرات مردم ده بی هیچ تغییری در نقطه ی پایانی داستان درامی غمگین را نتیجه می دهد.
نگاه بینای تیزبین حلال به محیط اطراف،شخصیت ها،اتفاقات به همراه قلم صریح او باعث واقع گرایانه بودن هرچه بیشتر اثر شده است.
و دوباره مفاهیمی همچون«پارتی بازی»،«خرافات»،«تحجر»،«تعصب» و... از تیغ قلم جلال در امان نمانده اند، البته عادت کردن به اصطلاحات محلی و خاص کتاب نیازمند رجوع چندباره به لغت نامه است.
          

            در این رمان جلال هم یک معلم (سپاه دانش؟!) را میبینیم که به روستایی آمده و ورودش همزمان با اصلاحات ارضی فرمایشی شاه است. معلم به همه این تحولات مشکوک است و گاه تند و گاه با کنایه آنها را نقد میکند.
در عین حال به وضعیت عقب مانده فرهنگ وسبک زندگی مردم هم تسخر میزند و اگرچه اهالی روستا یک بیوه را بهش میبندند و به عقدش درمی‌آورند اما معلم دل به این فضا نمیدهد و در پایان داستان زن را طلاق میدهد و پی کار خودش میرود.
طبق معمول آدمهای جلال خیلی واقعی نیستند و تقریبا نزدیک به تیپ هستند. قطعا در ساخت شخصیت های داستانی سیمین دانشور چند قدم از جلال پیش تر بود و آدمهایش واقعی و گرم و ملموس بودند. اما آدمهای جلال این طور نیستند و خیلی ها دقیقا مثل خود جلال نطق میکنند و نظریه میدهند. بارزترین فراز رمان که این شکل را دارد فرازی است که دارند موتور آب کار میگذارند
به هر حال رمان خواندنی از آب درآمده و از جهت تحلیل اوضاع دهه 40 قابل ملاحظه است.
          

            کتاب جلال رو مگه میشه دوست نداشت؟؟؟؟
فقط من از انتشارات هرم خوندم و افتضاح بود چاپ و کیفیت و ویراستاریش
دیگه یاد گرفتم کتاب‌های جلال رو دست دوم میخرم هم ارزون‌تره هم باکیفیت‌تر
          

            داستان این کتاب در یک فضای تاریخی  شکل می‌گیره .
جلال آل احمد خیلی خوب تونسته به واسطه جایگزین کردن افراد در نقش‌های مختلف (قراول ، قلندر ، میرزا بنویس و ...) ، اوضاع سیاسی و اجتماعی رو به نمایش بگذاره .
حقیقتاً همراه شدنم  با حرفهای میرزا بنویس ها لذت بخش بود .
و در آخر این هم اضافه کنم که "نیمه دوم کتاب از کشش بیشتری برخورداره" ، بهمین دلیل توصیه می‌کنم کتاب رو نیمه رها نکنید .

          

            .

این کتاب بیش از آنکه ارزش ادبی داشته باشد، ارزش فکری و فرهنگی دارد. البته نویسنده تلاش هایی برای نزدیک شدن به قصه گویی حکایت گونه کهن داشته ولی کار از آب در نیامده است. به خصوص از نیمه دوم اثر، جملات در دهان شخصیت ها سنگینی می کنند و حتی زبان کهن داستان، با نظریات روز در می آمیزد. 


اما از نظر فکری، کار قابل تأملی است. نشان می دهد که جلال چقدر به آینده فکر می‌کرده و چقدر دغدغه اجتماعی داشته است. انقلاب برای او صرفا یک مرحله گذر یا یک مفهوم نبوده است، بلکه بخشی از یک زندگی ممکن بوده که آینده ای را می ساخته است. در این کتاب، جلال به یک نوع شورش فکر می کند و نیروهای اجتماعی را در ترازوی عمل متهورانه قرار می دهد تا نتیجه را بررسی کند. نوعی کشف جامعه و خود به صورت همزمان است. 


یکی از مهمترین مفاهیمی که جلال این جا به آن توجه می کند، عدم پایداری ایرانیان است. چه نظام کهن و چه متجددین، هردو به بادی بندند. تمام آتش نظام قدیم با فوتی خاموش می شود و تمام آرمان گرایان عملی بیش از یک جهیدن جرقه ندارند. نه ساختار کهن دوامی دارد و نه جدیدی ها می توانند ساختار خویش را بنا نهند. ما چون باد در آمد و شدیم و چیزی را برای افقی دور نمی سازیم. 

نشانه های این دریافت جلال، در جامعه ما بسیار زیاد است. هم در فرهنگ عمومی و هم در تاریخ ما و هم در متون ادبی. بر سر کاری می شویم و بعد از مدتی کوتاه، رهایش می کنیم و هوسی دیگر می پرورانیم. بیش از همه هم این خصلت ما، خود را در متجددین نشان داده. روزی سر تا پا مارکسیستیم، و ده سال بعد، یقه‌دران سرمایه داری و کارآفرینی. ازا ین رو چیزی در ایران مستقر نمی شود جز کپی ظواهر تمدن غرب. 


اما ایران در سال 57 مسیری غیر از داستان نون و القلم را پیمود. انقلابی کرد که همه ساختارها را به هم ریخت و ساختار جدیدی بنا کرد که تا همین امروز پای آن ایستاده است. این استقامت از کجا آمده؟ آیا ریشه در سنت ما ندارد؟ چرا. آیا ما هیچ بنای کهنی نداریم؟ چرا. داریم، آن هم عمدتا از خشت نه سنگ. ایده ما جاودانه کردن خاک است نه تراشیدن سنگ. گو این که در بسیاری از مناطق ما سنگ فراوان یافت می شود. ما بادیم و خاک. رفتنی هستیم و مانا. این تضادها در دل سنت ما چگونه هم نشین شده اند؟ باید اندیشید به این سوال.
          

            این رمان، داستان به قدرت رسیدن گروهی از قلندرها را روایت می کند که با جلب حمایت مردم، شهر را به تصرف خود درمی آورند و به حاکمیت می رسند. اما پس از مدتی، چرخه ی نارضایتی و مخالفت های گروهی از جامعه دوباره تکرار می شود و شهر، دوباره فضایی پرتلاطم و ناآرام به خود می گیرد. شخصیت های اصلی این کتاب، دو کاتب یا میرزابنویس هستند که یکی، در زمینه ی موضوعات سیاسی و اجتماعی حرف هایی برای گفتن دارد و دیگری، مردی است که توانایی چندانی در این مباحث ندارد و به نوعی با حرف حساب، کاملاً ناآشناست. آل احمد در کتاب نون والقلم، به مخاطبین خود یادآوری می کند که انسان باید پای ارزش های خود بایستد و قبل از فکر کردن به تغییر دنیای پیرامون، به فکر ایجاد تغییر در خودش باشد...
#نشر_مجید
#جلال_آل_احمد
#مصطفی_مَدمُلی