برای دوستی نوشتم «تا اینجا، بهترین جلد مجموعه از نگاهِ‌ من، همین عزت و ذلت بوده.» البته هفت‌هشت جلسه پایانی به بحث سر انصاف با خدا پرداخته شد که خب به‌دردبخور بود‌. یکی‌دو جلسه آخر مجدد به عوامل عزت پرداخت که یک‌جورهایی مروری شد هر آنچه قبل گفته بود.
آنچه تهِ ذهنم از آخرین جلسات ته‌نشین شده این است: راهِ عزیز شدن از کظم غیظ و صفح و عفو می‌گذرد. همه‌ی این‌ها ریشه‌ای کنترل خشم است. خشم را مهار کنی، عزیز می‌شوی.
      

        بین این شش جلد، موضوع حق‌وباطل این جلد، اساسی‌ترین و زیربنایی‌ترین هدفِ قیام امام حسین بود. گرچه بیست‌ودو جلسه سخنرانی بود، ولی این‌قدر شیرین حرف می‌زند که آدم خسته نمی‌شود. مثال‌هایش نزدیک به ذهن عامه‌ی مردم است. حتی ‌وقتی می‌خواهد بحث علمی سنگین بکند، تا جایی که نیازِ جلسه‌اش هست، بحث را زا باز می‌کند. قصد ندارد بگوید من بلدم!
و در آخر؛ 
حق‌وباطل انگاری همه‌جای زندگیِ ما سر و کله‌اش پیدا می‌شود. هر جلسه‌اش، لحظه‌ای از زندگی‌ام می‌آمد جلوی چشم‌هایم. انگاری نمی‌شود زندگی کرد و یا حق یا باطل را انتخاب نکرد. راه سومی وجود ندارد. یا خق یا باطل.
      

        نویسنده در جلد ۲ که به ادبیات در دوران رضاشاه می‌پردازد، ابتدا مجلات و مطبوعات را بررسی می‌کند. خلاصه‌اش این می‌شود که مجلات و نویسندگان آن دوره، به دنبال فرنگی‌کردن تمام و کمال ایران بودند و زمینه‌سازی برای به قدرت رسیدن رضاشاه. که البته این شاه، چندی بعد علیه همین نویسندگان چه‌ها که نمی‌کند.
تقریبا همه‌ی نویسندگان و بعد همه‌ی شاعران این دوره را هم در همین گروهِ غرب‌زده، حالا کمی سفت‌وسخت‌تر یا آرام‌تر، دسته‌بندی کرده. ظاهراً هم در آن دوران همه کم‌وبیش این اقبال را به غرب داشته‌اند.
در بخش شاعران، پروین اعتصامی، علمی‌تر از باقی معرفی شده بود. چون خیلی از نویسندگان و شاعران این عصر یا وابسته به دربار بودند یا حزبی بودند یا سیاسی بودند یا مبارز و در زندان. همین، وجهه ادبیِ آن‌ها را تحت تأثیر قرار داده بود. و البته که به قدرت هم خیلی نزدیک بودند. یعنی در این دوره هنوز نویسندگی و شاعری چندان به سطوح پایین جامعه نرسیده بود.
جدا از اعتقاد و مرامِ نیما یوشیج و اهدافی که در شعر نو داشته، اینکه چه آدم تحول‌گرایی بوده که توانسته قالب شعریِ مدنظرش را به شاعران هم‌عصر و بعد از عصر خودش قالب کند، جای آفرین دارد.
      

        به‌امید اینکه نویسنده‌ای را کشف کنم، کتاب را در طاقچه انتخاب کردم. داستان اول شگفت‌زده‌ام کرد. با خودم گفتم «عجب داستانی...» و بعد هر چه جلوتر رفتم، با جهانِ داستانیِ مورد پسندم فاصله گرفت. نوع پرداختِ داستانی‌اش در جای خود مبتکرانه بود. اما من نپسندیدم. همین دو ستاره برای داستان اول و نیم‌ستاره برای باقی داستان‌ها.
      

        چه بنویسم درباره سعدی؟ همین بس که تصمیم گرفته‌ایم گعده‌ای برپا کنیم سه‌چهار نفری و یکی‌دو هفته یک‌بار سعدی بخوانیم و از سعدی حرف بزنیم. بعد یکی‌دو سال که از گعده گذشت، شاید بشود چند خطی از سعدی نوشت. فعلا باید بروم بخوانم.
      

        همین الآن از پای منبرهای گیاهی بلند شدم. این نکته‌های اخلاقی را باید مثل قرص روزی دو تا سه تایش را خواند. بعد هر کدامش باید فکر کرد. باید فکر کرد . خیلی باید فکر کرد که در جان نفوذ کند. خیلی سعی کردم آرام‌آرام بخوانمش. نشد. هی جذبم می‌کرد بروم جلو. تا اینکه توانستم در سه نوبت بخوانم و هی تلنگر پشت تلنگر. خصوصاً منِ زیست‌شناسی‌خوانده‌ی شکست‌خورده‌ی نگهداری از گل‌های خانگی. ابتکارِ نویسنده عالی بوده. گرچه تک‌وتوک شاید محتوای تکراری تویش پیدا می‌شد. اما همان محتوای به‌ظاهر تکراری، از زاویه دید گیاهی جدید پرداخته می‌شد. دوستش داشتم.
      

        این جلد دوست‌داشتنی‌تر از دیگر جلدها بود به دید من. چون فصل‌های پایانی به سمت‌وسوی کاربردیِ امروزی سوق پیدا می‌کرد. خصوصا بخش آخر. این را می‌نویسم که بهتر خاطرم بماند. آیه‌ای در قرآن هست که به پیامبر وحی می‌شود خودت و امتت باید استقامت کنید. در روایت است که این آیه پیامبر را پیر کرده. چرا؟ چون مسئولیت جامعه را هم برعهده‌اش گذاشته‌اند. و در ادامه گفته شده «اگر میان دستور خدا و خواسته‌های مردم تقابلی وجود داشت، باید دستور خدا را اطلاعت کنی.» آقامحتبی تهرانی از همین‌جا پل می‌زند به اینکه هر کسی سرپرستی جامعه را برعهده می‌گیرد، وظیفه شرعیِ بزرگی بر گردنش گذشاته می‌شود. آقامجتبی می‌گوید من نمی‌دانم چرا بعضی‌ها می‌آیند مسئولیت اجرایی برعهده می‌گیرند که بی‌واسطه تکلیف شرعی بیفتد روی دوش‌شان. اصلا رقابت می‌کنند برای اینکه وظیفه شرعی‌شان بیشتر شود!
و یک نکته دیگر: اگر کسی فرزنددار شد، باید و باید ابتدا خودش را اصلاح کند و بعد برود سراغ بچه‌اش. وگرنه روز قیامت مؤاخذه خواهد شد. این مسئولیت بی‌واسطه است. نکته‌های به‌دردبخوری داشت این جلد.
      

        ایمان و دین، با حب گره خورده است. آقامجتبی تهرانی در سیزده شب منبر، چنان این گره را آرام‌آرام می‌گشاید که وقتی کتاب را بستی با خودت می‌گویی «من دین‌دارم؟» «من مؤمنم اصلا؟»
      

        رمان صد صفحه‌ای که می‌شود تقریباً در یک نشست خواند، قیافه‌ی خوبی داشت. یعنی خوش‌دشت بود، سبک و کاغذ دوشت‌داشتی با ویراستاری نسبتاً خوب. اما رمان گرچه شخصت متحول‌شده داشت، اما تعلیقش کم بود. مشتِ نویسنده برای خواننده باز بود؛ چون هم در پیشگفتار و هم در متن رمان، نمادها را معرفی کرده و توضیح داده بود. لایه‌های زیرین نداشت. رو بود. همه‌اش رو. و عدم پرداخت به جزییات و ریزه‌کاری‌ها و دیالوگ‌ها، شخصیت‌های داستان را یک‌مدل نشان می‌داد و مصنوعی و شبیه به هم.
حرف‌های روانشناسانه و انگیزشی رمان بر قصه می‌چربید. در حالیکه رمانِ روانشناسانه اول باید یک رمان خوب باشد.
      

        در حال روحی مناسبی نخواندم. تمرکز نداشتم رویش. ولی کوتاه، برنده و عمیق بود. می‌شد در یک نشست خواند و به فکر فرو رفت. نمی‌دانم درباره داستایوفسکی بزرگ چه باید بنویسم.
      

        وقتی کتاب را شروع می‌کنی، انکاری یکی قلبت را گرفته توی دست، هی فشار می‌دهد، هی ول می‌کند. گاهی ناخن می‌کشد روی بطن راست و گاهی نیشگون می‌گیرد از دهلیز چپ. همه‌جای قلب می‌سوزد، درد می‌کند. ولی عقل به کمک نمی‌آید که «ببند کتاب را». و هی باز قلب به توش می‌افتد که «ادامه بده». نئوهاوکینک‌ها یک کلاس‌ درس است برای بیمارهای سرطانی است و البته صد کلاس درس برای همراهان بیماران سرطانی.
البته باید دقت کرد که نویسنده چطور این بازی‌های زبانی و داستانی را در جای‌جای کتاب آورده با اینکه ظاهراً هنوز در حالِ خراب بوده.
یک ناداستان بُرَنده بود. شاید به خیلی‌ها بتوانم پیشنهاد بدهم.
      

        اسلام، خصوصا شیعه، آن‌قدر معارفش در هم گره خورده است که آدم از این همه پیچیدگی در عین سادگی حیران می‌ماند. هجرت و جهاد باب تازه‌ و پر جزییاتی بود.
      

        منزل دوم، منزل امر به معروف و نهی از منکر بود. پر از نکته. پر از روایتِ کمتر شنیده‌ شده. این واجب، کمتر از آنچه که باید، می‌شناسیمش.
      

        چقدر ما کوچکیم و اسلام با عظمت و و جزییات. برای ریز ریزِ جزئیات زندگی حرف برای گفتن دارد. و این آقامجتبای تهرانی چطور با یک آیه توانست دوازده شب من را پای منبر خودش، با ذوق نگه دارد.
با این کتاب فهمیدم خیلی بیشتر از آنچه فکرش را می‌کنم پرونده‌ام خراب است. خودم خبر نداشتم. حالا دارم. باید بیشتر احتیاط کنم.
      

        این کتاب را با نیت نزدیکی روانم با زیارت اربعین شروع کردم. پیش‌آشنایی هم نداشتم. گرچه بخش اول کتاب که مقدمه‌ای برای پیاده‌روی بود، موضوعی تکراری برای من داشت، اما از باب تذکر مفید بود. 
بخش دوم کتاب که اختصاص به پیاده‌روی و زیارت اربعین اختصاص داشت، پر بود از نکات ریز و درشتی که دل را آماده می‌کرد‌ و معرفت‌افزا بود.