{داشتن شنوندهٔ اتفاقی برای فرهاد ناخوشایند بود. میلی به افزایش مخاطبانش نداشت. اصلا به این موضوع فکر نمی‌کرد.}

فرهاد، نماد اصالت نیست، خود اصالت است. ممکن است، جاهایی (کم یا زیاد) با منش یا روش او هم‌سو نباشیم؛ اما زیستِ هنری او واقعا درس‌آموز و غبطه‌برانگیز است. مسیری که طی کرده، اوج و فرودهایی که داشته و انتخاب‌هایی که کرده، نشان از یک سرسختی و دقت نظر فوق‌العاده دارد.
من این کتاب را یک‌روزه خواندم. بس‌که شیرین بود و حسابی، مثل خود آقای صدای بی‌صدا.
کتاب، مملو از مستندات و اطلاعات دست اول از فرهاد مهراد است. اگر به موسیقی، هنر، یا خود فرهاد علاقمندید، این کتاب را واقعا توصیه می‌کنم.
البته ممکن است علاقهٔ من به این کتاب، ناشی از علاقه‌ام به فرهاد، صدا و آثارش هم نشأت گرفته باشد. خدا عالم است.
        

          خواندن زندگی نامه ها مرا زنده می کنند.
فرهاد را از شنیدن بوی عیدی در شادمانی روزهای آخر اسفند از همان کودکی دوست داشته ام،
اما فرهاد برای من از آهنگِ آوار شروع شد، در یک پاییزِ پر بارانِ نوجوانی وقتی که از مدرسه بر می گشتم و بابا این آهنگ را در ضبط ماشین گذاشته بود، شکوهِ موسیقی آغازین در حین تماشای ریختن برگ ها و بارانی که به شیشه می زد، شبیه یک کنسرت تمام عیار در خیابان بود و بعد، آن صدایِ گرم در آن روزِ سرد شروع کرد به خواندنِ شعری که به مذاقم عجیب خوش آمد، آن طور که هنوز بعد از سال ها آن خوشایندی باقیست و البته باقیِ هنوزها.
از آن روز نزدیک به یک ماه هر روز وقتی سوار ماشین می شدم، آن آهنگ را در ضبط پیدا می کردم و می گذاشتم که بخواند.

فرهادِ آن روزها تنها صدا بود، ولی این روزها و به خصوص بعد از خواندن این کتاب دانستم که تنها آن صدای عمیق و بی تکرار فرهاد را نمی سازد، بلکه آن علاقه، آن اشتیاق و آن شخصیتی که پشتِ این صدا خانه داشت، فرهاد را ساخته است.

شهریور۱۴۰۰
        

          هوالغفور الشکور*

فرهاد برای من فراتر از یک خواننده بزرگ است، فرهاد برای من و خیلی‌های دیگر یک هنرمند تمام‌عیار است، یک هنرمند با تمام مشخصه‌های ماندگاری، بهتر است که بگویم یک هنرمند صاحب سلوک و همین امر است که او را از دیگران جدا می‌کند و اصولاً نمی‌توان او را با فرد دیگری مقایسه کرد، بله او از لحاظ هنری هم تافته جدابافته‌‌ای است ولی آنچه که او را فرهاد می‌کند سلوک شخصی اوست.

چون بوی تلخ خوش کندر کتابی‌ست درباره‌یِ همین سلوک شخصی درباره چگونه زندگی کردن این هنرمند بزرگ، درباره تصمیمهایی که او در طول زندگی می‌گیرد و او را به این فرهادی که ما می‌شناسیم و دوست داریم تبدیل می‌کند. وحید کهندل با همکاری همسرِ فرهاد مهراد، پوراندخت گلفام زندگی او را از خردسالی تا مرگ از زبان همکاران و خانواده‌اش روایت می‌کند و تصویر نسبتاً روشنی را از او ارائه می‌دهد. از سالهای رشد و به اوج رسیدنِ پیش از انقلاب و سالهایِ عزلتِ پس از آن.

من پیش از خواندنِ این کتاب اطلاعات کمی نسبت به جزئیاتِ زندگی فرهاد داشتم ولی با توجه به کلیات زندگی او و اصلا جنس هنرش بسیاری از ویژگی‌های او برایم ملموس بود، مثلاً تعجب نکردم که او آدم فوق‌العاده کتابخوانی بوده است، در بسیاری از حوزه‌ها مطالعات عمیق داشته و صاحب‌نظر بوده است (تصویر حاشیه‌هایی که او بر کتابهای مختلف از جمله قرآن به ترجمه خرمشاهی نوشته است در آخر کتاب آورده شده است) یا اینکه او هم پیش و پس از انقلاب آدم متشرع و مذهبی بوده است، یا خصوصیتهایِ خوب دیگری مثل وطن‌دوستی، سخاوت، مهربانی و چیزهای دیگر 
اصلاً فرهادی که من در ذهن داشتم باید چنین انسانی می‌بود کسی که آن شعرها را می‌خواند نمی‌توانست انسان کتاب‌خوان و فرهیخته‌ای نباشد.
به هر رو کتاب تا حد بسیار خوبی صداقت به خرج می‌دهد و تمام زوایای زندگی او را به مخاطب نشان می‌دهد.

من پس از خواندنِ این کتاب دو فرهاد را در ذهن خود ترسیم کرده‌ام، اول فرهاد یک خواننده با سواد و درجه یک که در پیش از انقلاب در مدت کوتاهی اوج می‌گیرد و به یکی از مهمترین چهره‌های موسیقی روز تبدیل می‌شود و آثار بسیار مهمی را اجرا می‌کند.
دو فرهادِ پس از انقلاب که همان هنرمند بزرگی‌ست که در ابتدای یادداشت به آن اشاره کردم یعنی یک خواننده‌ای با سابقه درخشان که علی‌رغم بی‌مهری‌هایِ فراوان از عقاید و آرمانهایش پا پس نمی‌کشد و آنها را به شهرت و ثروتی این‌دنیایی نمی‌فروشد در کشورش می‌ماند نامردمی می‌بیند بی‌مهری می‌بیند ولی "وطنش را همچون بنفشه‌ها با خود نمی‌برد به هر آن کجا که دلش خواست" نمی‌برد و فرهاد می‌ماند. و به نظرم آثاری هم که در پس از انقلاب از خود به یادگار می‌گذارد به مراتب عمیق‌تر از کارهای پیش از انقلاب اوست هرچند که آنها هم شاهکار است. کلا فرهاد به غیر از دو سه آهنگ ناخوب اولیه اش همه کارهایش درجه یک است‌.

در آخر به مناسبت تقارن شب اول محرم‌الحرام و سالگرد مرگ فرهاد بخشی از کتاب را که مرتبط به این موضوع است و از زبان همسرش روایت شده، با هم می‌خوانیم:
《فرهاد چای را با رسم و رسوم خاصی درست می‌کرد. قوری را با آب داغ می‌شست، اما چای را نه. بعد از دم کردن چای، به ساعتش نگاه می‌کرد و پیش از موعد مقرر، که احتمالا پنج دقیقه بعد بود، اجازه نمی‌داد به قوری نزدیک شوم بعد چای را هم می‌زد و دو دقیقه بعد چای آماده بود چای ترش فرهاد با لیموعمانی معروف بود. ظاهراً در سالهای دور در هیئت های عزاداری یا وقتی در خانه‌شان مجلس روضه خوانی برپا می‌شد فرهاد مسئول چای بوده و خودش هم سینی را می‌چرخانده است این را یکی از معاونان کرباسچی موقع برگزاری کنسرت هتل شهر گفت فرهاد هم به این ادعا اعتراضی نکرد بنابراین احتمالاً روایت درستی است》

*: عنوانی که فرهاد با آن یادداشتهاییش را شروع می‌کرد
        

          روایتی کامل از زندگی شخصی متفاوت، مهجور در موسیقی ایران. 
شخصیتی دوست داشتنی و آموزنده.
        

          همین امشب این کتاب رو سفارش دادم و دل توی دلم نیست که سریع به دستم برسه . عمیقاً راجع به فرهاد مهراد کنجکاوم و دلم می‌خواد بیشتر این مردِ تنها رو بشناسم :")
        

          ستاره‌ها شاید نه منحصراً برای کتاب و شیوه نگارشش، که برای ارادت و عشقیه که به فرهاد پیدا کردم‌.

سوال ذهنیِ شاید مسخره: آیا در حال حاضر همچین آدم‌هایی وجود دارن؟
        

          چون بوی خوش کندر
کمتر کسی هست که فرهاد رو نشناسه. این کتاب دربار‌ه‌ی سبک موسیقی فرهاد نیست. درباره‌ی خودِ فرهاد هست.
درباره ی علاقه ی فرهاد به سعدی، عکس های سیاه و سفید، نوع چای دم کردنش، عکس هایی که از آسمان ثبت کرده، شوخ طبع بودن و کتاب خواندنش و ... .
پیشنهادم این است که بعد از خواندن این کتاب، " مرد تنها" از پادکست جعبه را گوش کنید. به گوش هایتان این لطف را کنید و موسیقی فرهاد را در کنار زندگی‌اش بشنوید.

ای کاش آدمی وطنش را
مثل بنفشه ها در جعبه های خاک
یک روز می توانست
همراه خویشتن ببرد هر کجا که خواست
در روشنای باران
در آفتاب پاک
(شعر محمدرضا شفیعی کدکنی)
        

          واقعیتش اینکه از همون اول که شروع به خوندن زندگی‌نامه ی فرهاد کردم دفعات زیادی یاد کتاب «تیستوی سبز انگشتی» افتادم.
انسان هایی در این دنیای غریب متولد میشن، که به احتمال زیاد خودشون هم از اول میدونستن که خیلی زیاد موندگار نیستند. افرادی که زمان کمی دارند ولی میدونن در همین زمان کم چه چیزی رو به یادگار بذارند و چگونه زندگی کنند.
فرهاد برای ما صداش رو به یادگار گذاشت و آقای کهندل هم بهمون نشون داد فرهاد واقعی، فرهاد مهراد چه کسی بود.