سنت معصومان «ع»، بعد از قرآن، دومین منبع شناخت دین است. این منبع از راه‌های مختلف و در طول تاریخ به دست ما رسیده است. سنت نیز مانند هر امرِ تاریخی دستخوش آسیب‌ها و تغییرات سهوی و عمدی شده است. بنابراین برای فهم و استناد به سنت معصومان باید با استفاده از روش‌ها و معیارهای علمی و معتبر این متون تاریخی را ارزیابی کنیم. عالمان پرتلاش شیعه در گذر زمان با تلاش‌های بی‌دریغ خود این میراث مکتوب را به نسل‌های بعد به شایستگی منتقل کرده‌اند. شیخ کلینی، شیخ صدوق، شیخ طوسی، علامه مجلسی و فیض کاشانی از جمله این عالمان هستند. حال به فرض صحت انتساب این احادیث (که از عالمان معتبر و ثقه نقل شده‌اند) به معصومان، گاهی فهم آن‌ها نیز به بررسی دقیق نیاز دارد و باید با به کارگیری علوم و فنون مختلف آن‌ها را مطلق، مقید یا محدود به شرایط زمانی و مکانی خاص و مانند آن معنا و تفسیر کرد. حفظ میراث مکتوب شیعه و جلوگیری از نابودشدن منابع روایی کار آسانی نبوده. دست‌بردن در روایات و محتوای آن‌ها، اعمال سلیقه و نظر شخصی، خدشه‌دارشدن سندی یا محتوایی روایات و اسباب مغالطه ذهنی از جمله آسیب‌هایی هستند که احادیث مطلقاً از آن‌ها مصون نبوده‌اند. بنابراین تحلیل و ارزیابی میراث حدیثی در روزگار ما تبدیل به رسالتی کلامی و از وظایف مهم عالمان دین برای حفظ اصل تشیع از باورهای خرافی و مطالب بی‌سند و غیر مستند شده است. عالمان شیعه از ابتدا در کتاب خود به وجود احادیث جعلی اشاره کرده‌اند و به نقد روایات نیز پرداختند اگر چه اثر مستقلی درباره روایات جعلی نداشته‌اند.
مراد از کلمه مشهور در عنوان کتاب هر خبر و روایت دینی است که در محافل مذهبی یا عموم جامعه به درجه قابل توجهی از اشتهار رسیده باشد. تمرکز کتاب بر روایات مشهور در میان شیعیان و منابع شیعی است، گرچه مقایسه تطبیقی و ریشه‌یابی روایات در منابع اهل سنت نیز اهمیت دارد که کتاب از این مهم فروگذار نکرده است. در فصل اول توضیح کلیاتی در علوم حدیث و بیان روش ارزیابی و اعتبارسنجی احادیث آورده شده. در این فصل ضمن بیان قواعد نقد محتوایی حدیث، احادیثی را هم به عنوان نمونه بیان و نقد کرده است. نویسنده گوشزد می‌کند که نگاه سندی صرف، بدون نگاه به محتوای روایت و قرائن آن در منابع و نگاه محتوای صرف بدون نظر به سند و نقد رجالی، هر دو خطاست و آفات متعددی در پی دارد. در فصل دوم برخی از احادیث موجود در کتب تفسیری و روایاتی که به تفسیر و تطبیق آیات قرآن می‌پردازند بررسی شده‌اند. فصل سوم راجع به احادیث اعتقادی است منظور از روایات اعتقادی هر روایتی است که به شکلی متضمن یک عقیده یا باور است. در فصل چهارم به نقد روایات تاریخی پرداخته است روایاتی که داستانی را به امامان «ع» نسبت می‌دهند یا سیری را از ایشان نقل می‌کنند. فصل پنجم راجع به روایات عاشورا است که روایات عاشورا نیز جزو روایات تاریخی هستند اما به دلیل اهمیت عاشورا و مقتل امام حسین «ع» بررسی جداگانه به آن اختصاص داده شده است‌.
        

          کتاب خوبی است که البته خواندنش نیازمند مطالعۀ قبلی در حوزۀ رجال و درایه و فقه‌الحدیث است.
البته این در صورتی است که می‌خواهید ماهی‌گیری یاد بگیرید وگرنه مقدمۀ خود همین کتاب کفایت می‌کند برای ماهی‌گیری.
        

          در مسیر پیوند با دین!


روایات و احادیثِ دینی به عنوان پیام‌هایی حاکی از سنت‌ها و رخدادهای تاریخی، به مانند هر روایت تاریخیِ دیگری می‌تواند به ترازوی اندیشه و نقد تاریخی گذاشته شود.

علمای اسلام و بالاخص مذهب شیعه، در طول تاریخِ خود روش‌ها و قواعد بسیاری را برای تدوین احادیث به کار برده اند. برای نمونه، چرا در اغلب کتب روایی و تاریخی مشهورِ متقدم، بدین میزان اهتمام بر بیان سلسه راویان حدیث منقول بوده است؟ علت وجود این میزان کتاب رجالی متقدم از برای چه است؟ چرا علم رجال، درایه الحدیث و دیگر علوم حدیثی بدین میزان گسترده شده اند؟
جواب به سوال آخر، به عنوان روش‌های فهم صدور و متن حدیث، باعث انشقاق‌های تاریخی مهمی در تاریخ اسلام شده است. برای نمونه سهل‌گیری در قبول روایات، یا بسیار سخت‌گیر بودن در این مسئله، وجه تمایزِ مهمی در انشقاق‌های فرقه‌ای در اسلام است. این مهم در تمام طول تاریخ اسلام، یکی از وجوه تمایزِ گروه‌های مختلف اشاعره، معتزله، اخباری، وهابی، اصولی و... بوده است. برای نمونه میزان اعتنا به احادیث و سهل‌گیری در قبول ایشان بعضا رابطه‌ای قوی با قرآن بسندگی در فرقه‌های مختلف دارد. اما موضوع اساسی این متن، بر بیان اهمیت این عنوان نیست.
احادیث و روایاتِ دینی به عنوان یکی از اساسی‌ترین وجوهِ یک زیست دینی، بر لبه تیغی از حقایق و جعلیات قرار دارد. به بیان شفاف‌تر، دین به عنوان امری اجتماعی شده، بعضا متمایز از دیگر انحاء خبر تاریخی که شاید بدین میزان تبدیل به امری اجتماعی نشده باشند، بسیار در گزند تحریف و مصادره به مطلوب در تفسیر قرار دارند. این تحریفات هم می‌تواند توسط افراد قائل به آن دین و یا حتی بدخواهان آن دین(مانند اسرائیلیات در اسلام) گسترده شود. مستعد تحریف بودن روایات دینی، و اهمیت صحت ارجاع این احادیث به ائمه، علمای اسلام، به ویژه تشیع را بر این داشته است که با تدوین اصولی، تا جای ممکن احادیث را از گزند تحریف مصون نگه دارند. حاشا از اسلام، که بخواهد اعتبار خود را از جعلیات کسب کند.
برای نمونه از صادق آل محمد (علیه السلام) نقل شده است : «ما خاندانی راستگو هستیم، اما در امان نیستیم از دروغگویانی که به ما دروغ می‌بندند و با دورغ‌های خود راستی‌ ما را از بین می‌برند» (کشی، رجال، ص305.). اگر این حدیث صحیح الصدور باشد و از معصوم صادر شده باشد، نشان از احتمال تحریف احادیث دارد، و اگر این روایت مجعول باشد، خود نمونه‌ای از تحریف است. برای همین بررسی و پالایش دین از جعلیات گریز ناپذیر است.

اگر تلاش شود روایات دینی تا جای ممکن، از جعلیات زدوده شوند، خود به خود تصویری واقعی‌تر از دین هویدا می‌شود و اگر از الهی بودن دین اطمینان داشته باشیم، می‌توان با آرام دلی مشاهده کنیم که دین راه خود را در دل مردم پیدا می‌کند. برای همین است که می‌گویم  این گونه از کتاب‌ها «در مسیر پیوند با دین!» قرار دارند.
به بیان محمدهادی یوسفی غروی، پژوهشگر تاریخ اسلام:
«در این اثر معتبر آقای مهدی سیمایی سیمای نقلی شیعیان را از زوائد بی‌فواید بلکه پرضرر و زیان زدوده است؛ نه با استبعاد و ذوق و سلیقه که با اندازه‌ای بسنده از دلایل نقلیِ معتبر و گاه با برهان خرد.
در نتیجه، سیمایی از تشیع نشان داده است که از زوائد زیان‌بار پیرایش شایسته‌ای شده است.»

در ادامه مختصری از مفاد و ساختار این کتاب را شرح می‌دهم.
نویسنده در فصل اول کتاب، با بیان مختصری از روش‌های فهم حدیث، هم روش‌شناسی پژوهش خود را شفاف می‌کند هم نشان می‌دهد که در طول تاریخ، این روش‌ها چگونه به دست دین‌داران امروزی رسیده است.
در ادامه‌ی دفتر نخستِ «مشهورات»، نویسنده تلاش می‌کند به دسته‌بندی روایات در 4 دسته کلی، به بررسی برخی مشهورات حدیثی نامعتبر بپردازد.
این چهار دسته، روایات اعتقادی، تفسیری، تاریخی و روایات مربوط به عاشورا می‌باشند.
در این مختصر یارای بیان یکی از مصادیق کتاب نیست، اما شرح و بررسی‌های کتاب بسیار دقیق و عالمانه نگاشته شده است. البته در برخی عناوین، نویسنده بسیار مختصر از مفاهیم گذر کرده است و بدین جهت برای خواننده‌ی عامی که من باشم، بسندگی استدلال متن کفایت لازم را ندارد. بدین جهت نیم ستاره کم داده‌ام.
در پایان مطالعه  این کتاب هم برای متدینین مفید فایده است، هم برای کسانی که رابطه‌ی خوبی با دین به علت برخورد با جعلیات را نداشته اند. 
در ضمن کسانی هم که با تاکید بر هر روایتِ خارج از عرفی از دین، سعی می‌کنند وجه‌ی دین را خراب کنند، مطالعه این کتاب نشان می‌دهد در شیعه، لااقل در برخی گرایش‌ها، تلاش شده است سره از ناسره و صحیح از ناصحیح تمیز داده شود و هر نقلِ تاریخی‌، محلی از اعراب ندارد.

در این بررسی کمتر به نقد و بررسی متن کتاب پرداختم و بیشتر سعی بر این داشتم بر اهمیت این کتاب و چنین پژوهش‌هایی تاکید کنم؛ زیرا متن کتاب خود شرح و بسط بسیار دارد و خود بهتر می‌تواند از خود دفاع کند!
        

          این کتاب ارزشمند در 352 صفحه در قطع رقعی و در انتشارات کتاب طه منتشر شده است.

کتاب در 5 فصل با عناوین زیر:
فصل اول: روش ارزیابی و فهم حدیث
فصل دوم: روایات تفسیری
فصل سوم:روایات اعتقادی
فصل چهارم: روایات تاریخی
فصل پنجم: روایات عاشورا
به همراه فهرست منابع مرکب از 388 جلد کتاب و نمایه به چاپ رسیده است.

نویسنده در این کتاب، به نقد و بررسی احادیث و روایات مشهوری پرداخته است که در ظاهر صحیح و کلام معصوم علیه‌السلام به نظر می‌رسند؛ اما با دلایل علمی و روش‌های بررسی علوم حدیث، ایرادها و اشکالات و میزان اعتبار آنها روشن می‌شود.

در این کتاب به افرادی اشاره می‌شود که در نخستین سال‌های گسترش اسلام در زمان خلفا و پس از سقیفه؛ مانند وهب ابن منبه، کعب‌الاحبار و ابوهریره و دیگران، به صورت وسیع مطالب خرافی و ضعیف از تورات و کتاب‌های پیشینیان یا آنچه را خود می‌خواستند، وارد مطالب و احادیث دینی که از پیامبر نقل شده بود، کردند که امروز به نام اسرائیلیات معروف است.

تشخیص سخن درست از نادرست و کلام معصوم از غیر آن، کاری دشوار است و با دقت و وسواس و دانش‌ها و روش‌های علمی انجام می‌شود، هر چند نتیجۀ کار صد در صد مورد قبول نیست؛ اما اکثر محققان، دانشمندان و علمای مسلمان این روش را می‌پذیرند و بر سودمند بودن آن اتفاق نظر دارند.

در این مسیر علاوه بر آموختن علوم مربوطه، به ریزبینی، تیزبینی و دقت و وسواسی بسیار نیاز است که بتوان سره را از ناسره تمیز و تشخیص داد و جدا کرد.

البته سلایق افراد نیز در این کار تاثیر دارد و گاه دو نفر محقق با روش‌هایی یکسان به نتایجی متفاوت دست می‌یابند و البته هیچ‌گاه نتایج به دست آمده، متضاد و مخالف هم نخواهد بود.

نیاز به این کار؛ از روزهای نخست پس از وفات پیامبر و قرون اولیۀ هجری، به شدت احساس شد و دانشمندان مسلمان و خصوصا شیعیان در این راه زحمات زیادی کشیدند که به نام آنان و اسامی کتاب‌های‌شان در اینجا اشاره شده است.

اهل‌سنت معمولا در این مورد حساسیت از خود نشان نمی‌دهند و کمتر به دنبال این دردسرها برای یافتن حدیث اصل و درست از غیر آنند و آسانتر برخورد می‌کنند و بیشتر احادیث و روایات را می‌پذیرند.

این کتاب نشان می‌دهد که گاه سخنی به نقل از معصوم علیه‌السلام، بسیار مشهور بین امت اسلامی است؛ اما وقتی به دقت بررسی می‌شود، روشن می‌شود که از معصومین علیهم‌السلام نیست!

احادیث در علوم مربوطه به چند نوع تقسیم شده‌اند که مهم‌ترین و بهترین و مطمئن‌ترین آنها حدیث صحیح است و برای مشاهدۀ دیگر تقسیم‌بندی‌ها و توضیحات مربوطه، باید به کتاب مراجعه نمود.

در بررسی اصل و درست بودن روایات؛ دو نکتۀ مهم وجود دارد:

یکم: بررسی سلسلۀ راویان حدیث از امروز تا زمان پیامبر صلی‌الله علیه و آله و سلم یا امام معصوم علیه‌السلام که سخن به نقل از ایشان نقل و ثبت شده است.

یعنی اگر راوی معروف نباشد، یا نامش در کتب رجال نیامده باشد و یا به خوبی از او نام نبرده باشند، حدیث یک درجه افت می‌کند و کار ادامه می‌یابد ... .

دوم: بررسی محتوای حدیث و مقایسۀ آن با قرآن‌کریم که کلام الهی است و روایات متواتر و قطعی‌الصدور از معصوم علیه‌السلام.

در صورتی که این دو نکته روایت را تایید کرد، در مراحل بعدی به نکات دیگری برای تایید بیشتر و قطعیت یافتن این بررسی توجه می‌شود و در نهایت ما متوجه می‌شویم که این کلام معصوم علیه‌السلام هست یا نه!

البته ما مراحل و نکات را به طور خلاصه و نقل به مضمون، با برداشت شخصی خودمان گفتیم و اصل ماجرا بسیار دقیق و حساب شده و متقن و مفصل‌تر است.

سخن در باب این کتاب ارزشمند بسیار است؛ اما در مجموع به علاقه‌مندان کتاب‌های تحقیقی و مذهبی، خواندن این کتاب را توصیه می‌کنم.
        

          این‌گونه می‌نویسم که اهداف نویسنده در این کتاب برآورده می‌شود.
ابتدایی ترین نکته‌ی قابل اشاره در مورد کتاب، طرح سوال به جا و همه گیری است که در اذهان علاقه مندان و معتقدان و پژوهش‌گران ادیان همیشه پر رنگ بوده است با چه متن و با چه نگاهی و از همه جدی‌تر با چه روشی به خوانش متن‌های مقدس می‌خواهیم رو به رو شویم؟ 

به صورت خاص و در موضوع اساسی کتاب، هیچ یک از حافظان و حاملان حدیث، دعوی قطعیت صدور تمام احادیث منقول و مکتوب در مجامع حدیثی خود را نکرده و راه را برای ارزیابی و اعتبارسنجی خبرگان حدیث و روایت بازگذاشته‌اند.

همچنین روشن است که حتی به فرض صحت انتساب حدیثی به معصومان، گاه فهم آن نیاز به بررسی دقیق دارد و باید با به‌کارگیری علوم و فنون مختلف آن را مطلق، مقید یا محدود به شرایط زمانی و مکانی خاص و مانند آن معنا و تفسیر کرد.

پالایش میراث حدیثی سنت دیرینه تشیع بوده و از وجوه متمایزکننده شیعه از اهل سنت بوده است، امری که عالمان شیعی از شیخ مفید، شیخ صدوق و سیدمرتضی تا محدث نوری و علامه شعرانی بدان پرداخته‌اند و گاه به دلیل اختلاف نظرهایی، آرای یکدیگر را نیز نقد کرده‌اند که بسامدهای آن همیشه احساس می‌شود.

در ادامه‌ی سنت عقلانی و شرعی، یکی از وظایف عالمان دین، پالایش منابع حدیثی شیعه از روایاتی است که به جهتی بی‌اعتبارند و نباید مستند عقیده یا رفتار قرار گیرند؛ مثلاً از آن جهت که حدیث مزبور سابقه‌ای در منابع کهن نداشته و با تأخیری چند صد ساله وارد متون کلامی یا تاریخی شده است، یا محتوایی خرافی، غالیانه و انحرافی یا مغایر با اصول قطعی عقلی، کلامی و الهیاتی دارد.

نویسنده در بخشی از این کتاب می‌نویسد: امروز از آنجا که برخی عامدانه یا ناشیانه با دستاویز قرار دادن روایات خرافی و ضعیف سعی در بی‌اعتبار جلوه دادن تمام مجموعه‌های حدیثی گران‌بهای شیعه دارند، ضرورت نقد حدیث از سوی آشنایان با علوم اهل بیت(ع) دوچندان شده است. اگر اینان در اقدام خود توفیق یابند، نه فقط جامعه اسلامی که بشریت از گنجینه عظیمی از معارف ناب الهی محروم خواهد شد.

نویسنده در فصل اول به توضیح کلیاتی در علوم حدیث و بیان روش ارزیابی و اعتبارسنجی احادیث پرداخته است. 
در فصل دوم برخی از احادیث موجود در کتب تفسیری و روایاتی که به تفسیر و تطبیق آیات قرآن می‌پردازند، نقد و بررسی شده است.
فصل سوم اختصاص به احادیث اعتقادی دارد. مراد از روایات اعتقادی در اینجا هر روایتی است که به شکلی متضمن یک عقیده یا باور است، نه صرفاً روایات کلامی.
در فصل چهارم به نقد روایات تاریخی پرداخته است، روایاتی که داستانی را به امامان(ع) نسبت می‌دهند یا سیره‌ای را از ایشان نقل می‌کنند.
فصل پنجم درباره روایات عاشوراست. روایات عاشورا نیز جزء روایات تاریخی هستند، اما به جهت اهمیت عاشورا و مقتل امام حسین(ع)، نویسنده فصل جداگانه‌ای به آن اختصاص داده است.

روش نگارنده در ارزیابی روایات، روش متداول و مقبول غالب عالمان شیعی در طول تاریخ بوده است، یعنی بررسی سند و محتوا به صورت توأمان و بررسی پیشینه روایت در منابع حدیثی و تاریخی. همانطور که در فصل اول آمده، نگاه سندی صِرف، بدون نگاه به محتوای روایت و قرائن آن در منابع و نگاه محتوایی صِرف بدون نظر به سند و نقد رجالی هر دو خطاست و آفات متعددی در پی دارد.
        

          از بعضی‌ها حرف‌هایی شنیده بودم دربارهٔ این کتاب. به نظرم بعضی از اظهارنظرهایی که شنیده بودم، واقعاً کم‌لطفی در حقّ کتاب و نویسنده بودن؛ مثل اینکه یه منبری گفته بود: «این کتاب هر چی ما سَرِ منبر میگیم رو آورده اعلام کرده به عنوان بی اعتبار» یا اینکه کسی گفته بود این کتاب صِرفاً روی سندپژوهی تکیه داره و اعتبارسنجی رو ناقص انجام می‌ده).

شاید توی بعضی موارد بشه به نویسنده نقد وارد کرد. با وجود این، به نظرم توی غالبِ موارد، نویسنده درست عمل کرده و بیشتر مواردی که توی این کتاب ذکر شده، واقعاً بی اعتبار هستن.

البته در هر صورت، نقد مشهورات کار مشکلی هست؛ هم برای نقد کننده، هم برای کسی که اون مطلبِ مشهور رو جزئی از هویت خودش به شمار میاره؛ امّا به نظرم باید باب این کار رو باز کرد و پیش رفت...

موقع مطالعهٔ کتاب، یادداشت‌هایی توش نوشتم. از حجم فعالیت و تحقیق حدیثی نویسنده خبر ندارم. ظاهر کتاب این بود که تتبع ایشون زیاده؛ امّا به نظرم بهتر بود روی محتوا توی بعصی جاها بیشتر کار بشه. به عنوان مثال، بعضی جاها نویسنده از معیار مخالفت با قرآن برای ردّ روایت استفاده کرده، در حالی که خودِ این مخالفت به نحوهٔ شایسته بیان نشده ظاهراً (بخش نقد حدیث باهِتوهُم، ص ۱۷۲) یا بعضی جاها می‌شد نقدهای بیشتری ذکر کرد؛ مثل نقد روایت تکبّر یوسف(ع) در مواجهه با حضرت یعقوب(ع)، ص ۱۲۷-۱۲۸.

بعصی قاعده‌ها در نقد حدیث هم واقعاً نیاز به تنقیح دارن، در حالی که نویسنده مدام از اون‌ها استفاده کرده؛ مثال: یکی از نشانه‌های کذب خبر، اینه که متواتر نشده باشه، در حالی که محتواش به گونه‌ای هست که شأن تواتر داره (مِن عَلائِمِ کِذبِ الخَبَرِ عَدَمُ تَواتُرِ ما مِن شَأنِهِ أن یَتَواتَرَ). به نظر میاد «شأنیّت تواتر» باید مشخص بشه. کجا چنین شأنی وجود داره و کجا وجود نداره؟ در واقعهٔ کربلا هم به نظر میاد خیلی از اتفاقات، به نحو متواتر نقل نشده‌ن، در حالی که خیلی عیان و عَلَنی پیش اومدن. آیا «شأنیت تواتر» اینجا هم وجود داره؟ اگه وجود داشته باشه، یعنی باید خیلی از اتفاقاتی که توی منابع قدیمی ذکر شده‌ن رو منکر بشیم؟ آیا کسی به همچین مطلبی ملتزم می‌شه؟

در هر صورت، به نظرم نقد حدیث، کار مشکلی هست. نویسنده هم این کتاب رو توی سال ۱۳۹۷ چاپ کرده‌ن، در حالی که فقط حدود ۲۰ سال سنّ داشته‌ن. حقیر به عنوان کسی که همسنّ ایشون هستم و چند ساله مطالعات و تحقیقات حدیثی دارم، فکر می‌کنم کار نقد حدیثی، احاطه و تسلّط و تتبّع بسیار زیادی می‌خواد. ممکنه شخصی بهرهٔ هوشی بالایی هم داشته باشه و بتونه توی سنین پایین‌تر، به درجات علمی خاصّی برسه، امّا به نظر میاد بهرهٔ هوشی بالا، برای خیلی کارها «کافی» نیست.

در هر صورت، با وجود اینکه با نویسنده اختلافاتی دارم (چه علمی، چه حتی سیاسی)، براشون دعای موفقیت دارم.
        

          با خواندن این کتاب متوجه خواهیم شد بسیاری از مطالب مشهوری که شنیده‌ایم جعلی و بی‌اعتبار است. مثل این جمله که از حضرت امیر نقل می‌شود: «ای مالک! اگر شب کسی را در حال گناه دیدی، صبح به چشم گناهکار به او نگاه نکن؛ شاید توبه کرده باشد و تو ندانی» یا مثلاً «نحس بودن ماه صفر»