یادداشت‌های پردیس (45)

          این کتاب جنجال‌برانگیز، همان ابتدا خمیر شد. هیچ‌وقت به بازار نیامد، نویسنده‌اش را هم به دادگاه برد. 


در وهله‌ی اول، سیروس شمیسا «معلم» ادبیات است. «معلم» خواندن ایشان نه در کاستن از شأن ایشان است، بلکه با نگاهی است به تلاش‌هایی که طی این سال‌ها برای آموزش ادبیات و مدون کردن دروس دانشگاهی این رشته داشته‌اند. ایشان در آموختن به‌خوبی عمل می‌کنند و از کتاب‌هایی که به‌عنوان درسنامه برای رشته‌ی ادبیات تألیف کرده‌اند، می‌توان نکات بسیاری آموخت. کتاب‌های دانشگاهی‌اش  حاصل تلاشی است برای آموزش مجموعه‌ای از سنن ادبی، قواعد هنری و موارد فنی‌تری چون عروض و سبک‌شناسی که قصد دارند دانشجوی ادبیات را از سردرگمی برای خواندن منابع متعدد و گیر افتادن در گردابی چنان هایل، برهانند.
در قدم دوم، احتمالاً کنجکاو باشید که «شاهد» به چه معناست؟ و اینک دهخدا:
شاهد:  مرد نیکوروی و خوش صورت . ریدک . نکل . نوخط. نوجوان.
در ادبیات فارسی، واژه‌ی «شاهد» در بسیاری از جای‌ها برای «محبوب» و «معشوق» به کار رفته است. مثل آن بیت مشهور سعدی:
شب است و شاهد و شمع و شراب و شیرینی / غنیمت است چنین شب که دوستان بینی
  و اما شاهدبازی در ادبیات فارسی، که کتابی است ایستاده در میانه، در میانه‌ی کارهای پژوهشی و کارهای درسی شمیسا، بیش‌تر از آن‌که خوانده شده باشد، درباره‌اش حرف زده‌اند. این سرنوشت بعضی از کتاب‌هاست که کم‌تر خوانده می‌شوند و بیش‌تر پیرامونشان حاشیه می‌سازند و قصه می‌گویند. نویسنده در این کتاب، ابتدا نیم‌نگاهی به عشق داشته و آن چیزی که در سنت‌ها، به‌ویژه سنت یونانی که جهان اسلام بسیار متأثر از آن است، «عشق» می‌خواندندش. خواهیم دید که اساساً این مفهوم  با چیزی که ما در  قرن‌های بیستم و بیست‌ویکم مراد می‌کنیم، مطابق نیست. رویکرد شمیسا در ادامه مبنای تاریخی دارد و از دوره‌ی غزنوی آغاز می‌کند و در این بین به رسوم و رویدادهای خاص که در هر دوره‌ حول این موضوع ایجاد شده است می‌رسد، مکث می‌کند. با بررسی شاعران و فضای ادبیات عاشقانه‌ی آن دوره در هر بخش می‌کوشد شمایی از تصویر معشوق و بازنمایی عشق در شعر آن دوران به دست دهد و در این مسیر، البته بسیاری از تصورات ذهنی افراد را به هم می‌ریزد. پس از خواندنی با درنگ و نگرشی انتقادی به این کتاب، پیشنهاد می‌کنم به سراغ بخش اول کتاب «هفتاد سال عاشقانه» از محمد مختاری فقید بروید.
        

          بهاریه از آن دسته کتاب‌های شیرین احمدرضا احمدی است که خواندن دارد. پر از نام است پر از خاطره، از جا، از افراد، از ابراهیم گلستان گرفته تا مسعود کیمیایی. بهار محور تمام نوشته‌های این کتاب قرار گرفته است.فضای رویایی همیشگی، توأم با حسرت و وهم و دریغ بر این نوشته‌ها نیز مانند دیگر نوشته‌های احمدرضا احمدی حاکم است. 
 بهاریه هنوز با قیمتی بسیار ناچیز، کم‌تر از قیمت یک بیسکویت، قابل خریداری است و برای هدیه دادن در بهار حتماً انتخاب مناسبی است.
        

          اگر بخواهم درباره‌ی تاریخ مطالعه‌ی این دفتر شعر کوچک و عجیب بنویسم، باید از ماه‌ها در کنار گرفتنش بگویم. به عادت مألوف نسیان ناخواستنی‌ام، یادم نمی‌آید کجا بود که گرفتمش. داد به دستم و شروع کردیم به خواندنش. ترم سوم کارشناسی. سرمای هزار و سیصد و نود و چند. هنوز شکاف‌های غیرقابل‌برگشت‌ اجتماعی به وجود نیامده بود، چنانکه می‌بینیم. مفتون بودم و هر صبح با انرژی بسیار بیدار می‌شدم، تمام روز با مرثیه‌های دوئینوی ریلکه در کوله‌پشتی‌ام داشتمش و از دانشکده تا انقلاب، از باغ فردوس تا هر جا که پایمان می‌کشید و زمان تن نمی‌زد، با من بود و تکه تکه می‌خواندم، فرو می‌رفتم و نه، دیگر نمی‌توانستم، کتاب را می‌بستم. مزه‌اش مثل انگور سیاه یاقوتی زیر زبانم است. شعرهایی که بندهایی میانشان آمده بود، سطرهای کوتاه و گاه یک بند بلند. شعرها را با برف به یاد می‌آورم، و با سبد میوه، چنانکه خود احمدرضا احمدی می‌خواست به یاد آورده شوند. آخرین تصویرم از این کتاب، پیش از تمام شدن آن روزهای خوش و طلایی، آن است که روی زانوهایم بود و نمی‌توانستم بازش کنم بخوانم، درحالی‌که در آستانه‌ی مسجد جامع عباسی میدان نقش جهان اصفهان، یحتمل در سرما، روی آن سنگ‌های مرمر همیشه پذیرا، نشسته بودم.
        

          فصل قحطی کنگر داستان محذوفان، طرشدگان و رنج‌بران تاریخ است. زنی در یکی از منزوی‌ترین مجامع انسانی است، آسایشگاه روانی، که برای جدا کردن عده‌ای از مردم ساخته شده است‌، راوی این قصه‌هاست. جایی که همیشه فراموش می‌شود و در کارهای خیرخواهانه هم مورد توجه قرار نمی‌گیرد؛ آسایشگاه روانی چنین جایی است.
او که به برادرش نامه می‌نویسد، انگار از رهگذر نامه می‌خواهد کاری دیگر کند. نامه برایش بهانه هست و واقعیتش حدیث نفس اوست. در خلال این حدیث نفس هم هست که با بلاهای گوناگونی که بر سر خانواده‌ی آن‌ها آمده آشنا می‌شویم، اتفاقاتی که مرتبط با شرایط اجتماعی و سیاسی هستند و با داستان‌های شخصی‌ پیوند خورده‌اند. در توضیح این کتاب جمله‌ای مختصر و به‌جا نوشته شده است از این قرار: «در این کتاب، مفاهیم عشق، مرگ، فقدان، حسرت و جدایی بر بستری از تاریخِ نانوشته روایت می‌شود».
        

          «اعدام سیاسی، منفورترین، فجیع‌ترین و مسموم‌ترینِ اعدام‌هاست و ریشه‌کن کردن آن بیش از دیگر اعدام‌ها، حیاتی و واجب است. گیوتینی که سر مجرمین سیاسی را قطع می‌کند، در زمین ریشه دوانده و در مدت‌زمانی اندک از همه‌جای خاک دوباره سر برمی‌آورَد. از همین رو، در زمان انقلاب مراقب اولین سری که از بدن جدا می‌کنید باشید. چرا که آن سر، اشتهای مردم را به انقلاب چند برابر می‌کند.

به‌راستی درک قانون‌گذاران و عوامل پادشاه از واژه‌ی تمدن چیست و ما با عدالتی مدفون در حیله و نیرنگ و قانونی تنزل‌یافته به تدابیر موقت در کجای مفهوم تمدن ایستاده‌ایم؟ واقعاً هولناک است».

ــــ از متن کتاب
        

          منوچهری دامغانی از شاعرانی بود که در دوره‌ی رونق وضع شعر و شاعری از دربار کوچکی به دربار غزنویان پیوست و به‌واسطه‌ی هنری که در شاعری داشت، بی‌پروایی و البته تسلطش بر زبان و ادبیات عربی توانست خیلی زود پیشرفت کند و البته شاعری ماندگار در تاریخ ادبیات فارسی شود. دیوان منوچهری تصحیحی کارآمد و دقیق به کوشش دکتر دبیرسیاقی دارد که هم‌او نیز به ساختن این گزیده همت گذاشته است. منوچهری، شاعر تصویر و طبیعت و شراب و عیش، جوانی که در اوج جوانی از دست رفت و میراثِ مانده از او تا شعر پروین اعتصامی نیز تأثیرگذار بود. با انتخاب هوشمندانه‌ی دبیرسیاقی و توضیحات درست و به‌جا، شناختی نسبی و در حد کفایت با خواندن همین گزیده نیز از منوچهری حاصل خواهد شد.
        

          مرثیه، در اصطلاح ادبی، شعری است که در سوگ و وصف کسی سروده می‌شود. بیش از کسان دیگر، مرثیه‌‌ی سعدی در رثای واپسین خلیفه‌ی عباسی، مرثیه‌ی خاقانی و مرثیه‌ی حافظ هر دو سوگ فرزند و مرثیه‌ی رودکی در سوگ شهید بلخی در پهنه‌ی ادبیات فارسی شهره‌اند و می‌درخشند. و اما ویژگی این دفتر آن است که به پدیده‌ای مهم در تاریخ ادبیات فارسی پرداخته و هم‌چون دفتر یازدهم، نمونه‌ی غزل فارسی، کوشیده است سیر مرثیه‌گویی و انواع آن را در این تاریخ پی گرفته و نشان دهد. این دفتر، از بهترین گزیده‌های این مجموعه است؛ با مقدمه‌ای مختصر در تاریخ مرثیه‌گویی به قلم ابوالقاسم رادفر، استاد دانشگاه و پژوهشگر ادبیات، که هم مخاطب عام را با مرثیه و مرثیه‌سرایی آشنا می‌کند و هم مخاطب حرفه‌ای ادبیات را کار ‌آید. ترتیبِ کارِ ادامه‌یِ کتاب بدین شرح است که از رودکیِ آدم‌الشّعرا تا واپسین سراینده‌ی کلاسیک شعر فارسی، ملک‌الشّعرای بهار، نمونه‌هایی چند از مراثی، به ترتیبِ تاریخیِ شاعران، آورده شده و طبق روال این مجموعه توضیحات و حواشی مورد نیاز به آن افزوده شده است. هم‌چنین پیش از رسیدن به مرثیه‌ی هر شاعر، در شناسان او چند سطری از منابع مرسوم ادبیات کهن ذکر شده که برای مخاطبان راهگشاست.
        

          شراب خام اولین کار نویسنده‌اش هست ولی به نظرم خوب توانسته از پس کارش برآِید. البته که خام‌تر از کارهای بعدی‌اش هست. من شانس این را داشتم که نسخه‌ی چاپ اول را کتابخانه‌ی مرکزی دانشگاه علامه بگیرم و بخوانم، متأسفانه نسخه‌های موجود در بازار سانسور شده‌اند و تا جایی که دیده‌ام تمام نسخه‌های قاچاق کنار پیاده‌راه‌های انقلاب و pdfهایی که هست، همه از قُماشِ همین نسخه‌ی سانسورشده‌ هستند. هنوز هم یاد یوسف و  یاد زهرا می‌افتم، تاریکی و سردی وضع هر یک، مثل سوزی که به داخل اتاق می‌خزد تا بگزد، مرا در خود فرو می‌برد.
        

          «باید به خاطر داشت که روایت‌های آزادی و روشنگری در نیرومندترین اشکال خود، روایت تجمیع‌اند و نه روایت تفرید. این روایت‌ها، در واقع حکایت مردمانی است که از گروه اصلی کنار گذاشته شده‌اند، اما در تلاشند تا جایی در میان گروه داشته باشند و در این میان اگر ایده‌های قدیمی و معمول گروه اصلی در راه دادن به گروه‌های جدید، چندان منعطف و گشاده‌دست عمل نکنند، آنچه باید تغییر کند این ایده‌هاست: تغییر این ایده‌ها به مراتب بهتر از پس‌راندن گروه‌های نوظهور است.»
ــ از متن کتاب
        

          «باید از عقل و وجدان و مسئولیت شخصی دست کشید، چون یکی از جنبه‌های ضروری و اصلی این ایدئولوژی وانهادن عقل و وجدان خویش به مقام و مرجعی بالاتر است. اصل اساسی در اینجا این است که صاحب قدرت صاحب حقیقت هم هست.»
ــ از متن کتاب
        

          دکتر زهرا کیا، پژوهشگر و استاد ادبیات، نویسنده، مترجم و فعال در عرصه‌ی مسائل زنان بود. از شاگردان نسل اول دانشکده‌ی ادبیات دانشگاه تهران که رساله‌ی دکتری خود را زیر نظر ملک‌الشعرای بهار به‌انجام رساند. وی هم‌نین سال‌ها در همراهی با همسر خود، دکتر پرویز ناتل خانلری، مجله‌ی سخن را منتشر کرد.

در این کتاب، به اختصار توضیحی درباره‌ی غزل، این قالب شعری پر رمز و راز با تاریخچه‌ای جالب توجه که در ابتدا گویی تغزّل ابتدای قصاید بوده و بعدها در گذر قرن‌ها رفته‌رفته در هیئت قالبی مستقل درآمده، و تاریخچه‌ی پیدایش آن آورده و پس از آن شاهد نمونه‌هایی چند از غزل‌های غزل‌سرایان مشهور ادبیات فارسی خواهیم بود که ضمیمه‌ی آن توضیح کوتاهی است درباره‌ی چگونگی غزل‌سرایی آن شاعر و تأثیرش بر سیرِ تاریخِ غزلِ فارسی. این غزل‌سرایان از این قرارند: سنایی غزنوی، سیدحسن غزنوی، انوری ابیوردی، عطار نیشابوری، مولوی بلخی، سعدی شیرازی، امیرخسرو دهلوی، خواجوی کرمانی، حسن دهلوی، سلمان ساوجی و حافظ شیرازی. طبیعی است که کتاب دربرگیرنده‌ی برخی از غزل‌سرایان متأخر نیست و در بررسیدنِ غزل‌هایی که انتخاب شده جانب اختصار را گرفته است؛ اما قطعاً برای آشنایی گذرا به‌ویژه برای افراد غیرتخصص در ادبیات یا نوجوانان بسیار مفید است.
        

          «رژیمی هم که دورانش به سر می‌رسد و مرگ خود را نزدیک می‌بیند آخرین حربه‌هایی را که برایش مانده به کار می‌گیرد، دست به مانورها و امتیازدادن‌ها و بندوبست‌ها و تهدیدهای پی درپی می‌زند و جنب وجوشی مجازی و گول‌زننده از خود نشان می‌دهد.»
ـــ از متن کتاب
        

          «جریان روزافزون هجوم مال وثروت به‌تدریج چهره جامعه اسلامی را عوض کرد. بسیاری از پارسایان و زاهدان شب‌زنده‌دارِ دوران پیامبر به افرادی مرفه و پولدار تبدیل شدند و مزه عیش و کامرانی و شادخواری را چشیدند.»
ــ از متن کتاب
        

          «حاکمان مستبد چون خوب‌اند نمی‌روند. می‌روند چون چاره‌ی دیگری ندارند، چون نبرد بر سر تصور آینده را باخته‌اند، چون میلیون‌ها نفر از هم‌وطنانشان توانسته‌اند رؤیای جهانی دیگر را در سر بپرورانند، در عمق دیوارهای خصوصی قلب‌هایشان و آن بیرون در خیابان‌های خطرناک شهرهایشان؛ جهانی که در آن مصونیت از مجازات تا ابد برقرار نیست و نباید باشد».
ــ از متن کتاب
        

          «بیشتر قدرتِ استبداد را آزادانه و با میل و رغبت به آن بخشیده‌اند. در این‌گونه بُرهه‌های زمانی، افراد پیشاپیش به این فکر می‌کنند که یک حکومتِ سرکوبگرتر چه خواهد خواست، و سپس خودشان بی‌آنکه از آنها خواسته شود همان را تقدیم می‌کنند. شهروندی که خود را این‌گونه تطبیق می‌دهد به قدرت می‌آموزد که چه کارها می‌تواند بکند».
ــ از متن کتاب
        

          «ما با اختیار کردن سکوت و امید بستن به این‌که قربانیان بعدی همسایگانمان خواهند بود و نه ما، آسان‌ترین راه را انتخاب کردیم. ما حالا حتا به دشواری می‌توانیم تشخیص دهیم در بین ما چه کسانی با سکوت خود در جنایت‌های رژیم شریک بودند و چه کسانی صرفا در صدد نجات جان خویش بودند».

ــ از متن کتاب
        

          دکتر محمد دبیرسیاقی که بیش از هفت دهه به فعالیت حرفه‌ای در حوزه‌ی زبان و ادبیات فارسی پرداخته است، در دهه‌ی شصت شمسی به تصحیح و توضیح دیوان عنصری بلخی همت گماشت و ازهمین‌رو شایسته‌ترین فرد برای برگزیدن اشعاری از زندگی او برای یک چکیده می‌نماید. عنصری که ملک‌الشعرای دربار محمود غزنوی بود، امروزه شاعری است مهجورمانده و کم‌تر خوانده‌شده است، با اشعار استادانه‌ی اغلب مدحی و وصفی. شاعری که بر معاصران و آیندگان خود تأثیر گذاشته و زبانی روان و مستحکم در شعر خود به کار بسته است. بهترین وصف را در مقدمه درباره‌ی او می‌خوانیم: «شاعری است سیراب-شده از سرچشمه¬ی حکمت، و سخنوری است نزدیک به مشربِ مردمِ چن و چرایی». دبیرسیاقی برخی از اشعار مشهورتر و روان‌تر را در این چکیده برگزیده، توضیحات نوشته و اگر لازم بوده بر شعر مقدمه‌ای از تحقیقات خود یا کتاب دیگری آورده؛ نمونه‌ی آن شرحی است شیرین که نظامی عروضی سمرقندی در کتاب چهارمقاله بر یکی از اشعار عنصری آورده است. گرچه کتاب کم‌حجم است، اما مقدمه و انتخاب‌های به‌جای دبیرسیاقی به شناخت عنصری، در یک نشست کوتاه، کمک شایانی می‌کند.
        

          من اوایل نوجوانی بودم که این کتاب را خواندم. دلیلش هم پدربزرگ مادری‌ام بود که با حسرت خاصی از عادل بودن کریم خان زند، به‌عنوان جد بزرگش، صحبت می‌کرد. حس می‌کردم دارم دنبال تبارم از سوی مادر می‌گردم و برای همین با دقت خواندم. کتاب دربرگیرنده‌ی هر آن جزئیاتی است که می‌توان درباره‌ی خاندان زند، با مرکزیت قرار گرفتن کریم‌ خان از نظر زمانی، یافت. از رسوم و قواعدی که وضع کردند، تا چگونگی به قدرت رسیدن خودش و رقابت بازماندگانش برای بر جای او نشستن، و آوارگی‌های لطفعلی خان و این پایان غم‌انگیز.
 در طول کتاب مشخص می‌شودکریم خان آن‌چنان هم که می‌خواسته جا بیندازد، «وکیل الرعایا» نبوده، کارهایش را طبق همه‌ی شاهان پیش می‌برده ولی ایده‌ی تبلیغاتی بی‌نظیری برای خود داشته، و حیف که نمی‌داند ایده‌اش تا همین امروز هم کار کرده است؛ پس از سقوط نظام سلطنتی در ایران، نام تمام خیابان‌های که به هر شاهی در طول دوران اشاره داشت عوض شد، نام تمام مساجد هم، تنها خیابانی که هم‌چنان به اسم یک پادشاه است، خیابان کریم‌خان در تهران است. 
جناب عبدالحسین نوایی هم از آن دست پژوهشگرانی است که به کارهای ایشان می‌توان اعتماد کرد و از آن‌ها آموخت.