بریده‌ کتاب‌های خارپشت و روباه: در باب نگاه تولستوی به تاریخ

تولستوی چنین ادامه می‌دهد: تاریخ جدید مانند مرد کری است که دارد به سوال‌هایی که کسی از او نپرسیده جواب می‌دهد.

او [...] اعلام کرد که قوهٔ عاقلهٔ انسان،‌ در برابر قدرت نیروهای طبیعت، ابزار عاجز و درمانده‌ای بیش نیست؛ و توضیحات عقلانی دربارهٔ رفتار بشری کمتر چیزی را توضیح می‌دهند. مستر عقیده داشت که فقط امور غیرعقلانی،‌ درست به این دلیل که توضیح‌بردار نیستند و بنابرین از انتقادات عقلانی صدمه‌ای نمی‌بینند، می‌توانند باقی و استوار بمانند.

در خصوص اهمیتی هم که مورخان فرهنگ برای اندیشه‌ها قائل هستند، باید گفت هر کسی اهمیت متاع خود را به گزاف جلوه می‌دهد: اندیشه هم متاع روشنفکران است.

نادانی ما بر این که امور جهان چگونه روی می‌دهند ناشی از دست نیافتنی بودن علل نخستین نیست، بلکه فقط ناشی از کثرت و کوچکی واحد‌های نهایی علل است، و ناشی از ناتوانی خود ما در دیدن و شنیدن و به یاد سپردن و به یاد آوردن و هماهنگ کردن مقدار کافی از مواد موجود است. دانایی مطلق علی‌الصول امکان دارد، حتی برای موجودات واقعی، ولی البته در عمل قابل حصول نیست.

در صفحات جنگ و صلح بارها برمى‌خوريم به تقابل «واقعيت» — آنچه «در واقع» روى داده است - با تصرفاتى كه در گزارش‌هاى رسمى در آن رويداد صورت مى‌گيرد و به اجتماع عرضه مى‌شود، يا حتی با آنچه در ياد خود بازيگران رويداد مى‌ماند، زيرا كه خاطرات اصلى را ذهن فريبكار آنها دستكارى می‌كند؛ و ذهنْ ناگزير فريبكار است، زيرا كه خودبه‌خود جريانات را تحت نظم معقول و منطقى درمى آورد. تولستوى قهرمانان جنگ و صلح را مدام در اوضاعى قرار مى‌دهد كه اين نكته را آشكار مى‌سازند.

نويسندگان تاريخ‌هاى عمومى — در مقابل تاريخ ملل خاص — به نظر تولستوى اين مقوله را بسط مى‌دهند، بى آن که آن را روشن كنند: به جاى يک كشور يا ملت، بسيارى را وارد صحنه مى‌كنند، اما منظرهٔ باشكوه بازى «نيروها»ى مرموزْ اين نكته را هيچ روشن‌تر نمى‌سازد كه چرا پاره‌اى از افراد يا ملت‌ها از افراد يا ملت‌هاى ديگر اطاعت مى‌كنند، چرا جنگ مى‌شود، پيروزى به دست مى‌آيد، چرا مردمان بى‌گناهى كه عقيده دارند جنايت بد است با شوق و غرور همديگر را مى‌كشند، و به ياداش اين كار افتخار نثارشان مى‌كنند؛ چرا حركت‌هاى بزرگ توده‌هاى انسانى روى مى‌دهد، گاه از شرق به غرب و گاه برعكس؟ تولستوى مخصوصاً از اشاره به نفوذ مردان بزرگ يا انديشه‌ها سخت برآشفته مى‌شود. مى‌گويند كه مردان بزرگ نمايندگان حركات عصر خود هستند: بنابراین بررسی سيرت آنها آن حركات را «توضيح» مى‌دهد. آيا سيرت ديدرو يا بومارشه هجوم غرب به شرق را «توضيح» مى‌دهد؟

در کنار این دم و دستگاهی که برای پنهان داشتن منظره ناتوانی و ناسازی و نابینایی انسان ساخته شده است، جهان واقعی قرار دارد، سیل زندگی که مردم درک می‌کنند و پرداخت به جزئیات که مشغله روزانه مردم را تشکیل می‌دهد.

زندگی در نظر مستر در همهٔ سطوح جنگی است وحشیانه ــ چه میان گیان و جانوران، و چه میان افراد و ملت‌ها، آن هم جنگی که انتظار هیچ فایده‌ای از آن نمی‌توان داشت، بلکه از یک انگیزهٔ بدوی و مرموز برای قربانی کردن خویشتن که خداوند در خون ما سرشته است ناشی می‌شود. این غریزه بسیار نیرومندتر از تلاش‌های عاجزانهٔ بشر متعقل است که می‌کوشد به صلح و سعادت دست یابد (که به هرحال ژرف‌ترین تمایل قلبی انسان نیست ــ بلکه تمایل کاریکاتور قلب انسان است که همان عقل آزاد باشد) و راه این دست‌یابی هم برای او این است که زندگانی جامعه را بدون در نظر گرفتن نیروهای رام‌نشدنی طرح‌ریزی کند،‌ و این نیروها دیر یا زود بنای لرزان این خانه‌های کاغذی را به ناچار فرو خواهند ریخت.

کوشش برای «فهمیدن» قضایا به صورت عقلانی همان، و شکست همان.

اگر ما بپذیریم که زندگی بشر تابع دلیل است، امکان زندگی [یعنی فعالیت خودجوشی که مستلزم آگاه بودن از اختیار است] از میان می‌رود.

ادعا هر چه بزرگ‌تر، دروغ هم بزرگ‌تر خواهد بود.

حال که ما در حقیقت آزاد نیستیم اما نمی‌توانیم بدون اعتقاد به این‌که آزاد هستیم زندگی کنیم چه باید کرد؟ تولستوی به هیچ نتیجهً روشنی نمی‌رسد، فقط به نتیجه‌ای می‌رسد که... بهتر است متوجه باشیم که می‌فهمیم چه دارد روی می‌دهد، زیرا که در حقیقت می‌فهمیم __ چنان‌که مردم خودجوش و ساده و عادی که نه ذهنشان را نظریات فاسد کرده و نه چشمشان از گرد و غباری که مقامات علمی بلند کرده‌اند کور شده است در خقیقت زندگی را می‌فهمند__ و این فهمیدن بهتر است از کوشش برای خراب کردن فهم متعارف __ که دست کم این حسن را دارند که با تجربهً طولانی امتحان شده‌اند__ و نشاندن علوم کاذب به جای آن‌ها، علومی که چون بر معلومات بسیار ناچیز و مسخره‌ای بنا شده‌اند، چیزی جز دام و فریب نیستند. این است دفاع تولستوی در برابر همهً اشکالات عقلانیت خوش‌بینانه و علوم طبیعی و نظریات لیبرال ترقی و تخصص نظامیان آلمانی، جامعه شناسی فرانسوی و انواع و اقسام شیوه‌های حق به جانب گرداندن جوامع بشری.