بریده‌های کتاب خارپشت و روباه: در باب نگاه تولستوی به تاریخ

اگر ما از شبكهٔ بى‌نهايت متنوعِ علت‌ها اندكى سر در مى‌آورديم، دیگر نه كسی را ستايش مى‌كرديم و نه سرزنش، نه به خود مى‌باليديم و نه پشيمان مى‌شديم، و افراد آدمى را نه همچون قهرمان در نظر مى‌گرفتيم و نه همچون جانى، بلكه با كمال فروتنی در برابر ضرورت اجتناب‌ناپذير سر تسليم فرود مى‌آورديم.

"تاریخ اگر راست بود چیز بسیار خوبی بود."

سرانجام عقیده است که جنگ را می‌بازد، و عقیده است که جنگ را می‌برد. پیروزی یک امر معنوی و روانی است، نه یک امر مادی.

خردمندی ما فقط به همان اندازه است که با این دنیا سازش داریم.

و ذهن ناگزیر فریبکار است، چراکه خود به خود جزئیات را تحت نظم معقول و منطقی خودش درمی‌آورد ...

تولستوی چنین ادامه می‌دهد: تاریخ جدید مانند مرد کری است که دارد به سوال‌هایی که کسی از او نپرسیده جواب می‌دهد.

علت رنج کشیدن انسان این است که بیش از آن که باید می‌خواهد، و از روی ابلهی بلندپروازی می‌کند و به نحوی اغراق شده توانایی‌های خود را بیش از آنچه هست می‌پندارد.

او [...] اعلام کرد که قوهٔ عاقلهٔ انسان،‌ در برابر قدرت نیروهای طبیعت، ابزار عاجز و درمانده‌ای بیش نیست؛ و توضیحات عقلانی دربارهٔ رفتار بشری کمتر چیزی را توضیح می‌دهند. مستر عقیده داشت که فقط امور غیرعقلانی،‌ درست به این دلیل که توضیح‌بردار نیستند و بنابرین از انتقادات عقلانی صدمه‌ای نمی‌بینند، می‌توانند باقی و استوار بمانند.

در خصوص اهمیتی هم که مورخان فرهنگ برای اندیشه‌ها قائل هستند، باید گفت هر کسی اهمیت متاع خود را به گزاف جلوه می‌دهد: اندیشه هم متاع روشنفکران است.

نادانی ما بر این که امور جهان چگونه روی می‌دهند ناشی از دست نیافتنی بودن علل نخستین نیست، بلکه فقط ناشی از کثرت و کوچکی واحد‌های نهایی علل است، و ناشی از ناتوانی خود ما در دیدن و شنیدن و به یاد سپردن و به یاد آوردن و هماهنگ کردن مقدار کافی از مواد موجود است. دانایی مطلق علی‌الصول امکان دارد، حتی برای موجودات واقعی، ولی البته در عمل قابل حصول نیست.

کل معرفت ما ناگزیر ماهیت تجربی دارد اما این معرفت هرگز ما را به فهم حقیقی راهنمون نخواهد شد، بلکه فقط انباری از نکات پراکنده که به طور خودسرانه تجرید شده‌اندبرای ما فراهم خواهند کرد.

علت رنج کشیدن انسان این است که بیش از اندازه میخواهد!

حکمت معرفت علمی نیست. بلکه حساسیت خاصی است برای تشخیص دیوارهای شرایطی که ما در آن‌ها قرار گرفته‌ایم؛ توانایی زندگی کردن است، بدون این‌که شرایط یا عوامل همیشگی را که نمی‌توان تغییر داد یا حتی محاسبه و توصیف کردنقض کنیم؛ قابلیت هدایت شدن است در پرتو قوانین ساده در مواردی که قوانین علمی، اصولا، مصداق پیدا نمی‌کنند. این حس جهت یابی کلی، که قابل توصیف نیست، "حس واقعیت" و "معرفت " زیستن است.

ما جزئی هستیم از یک نقشهُ کلی که از حد فهم ما بالاتر است. ما نمی‌توانیم این نقشه را چنان توصیف کنیم که اشیای خارجی یا سیرت افراد را می‌توان توصیف کرد‌

در صفحات جنگ و صلح بارها برمى‌خوريم به تقابل «واقعيت» — آنچه «در واقع» روى داده است - با تصرفاتى كه در گزارش‌هاى رسمى در آن رويداد صورت مى‌گيرد و به اجتماع عرضه مى‌شود، يا حتی با آنچه در ياد خود بازيگران رويداد مى‌ماند، زيرا كه خاطرات اصلى را ذهن فريبكار آنها دستكارى می‌كند؛ و ذهنْ ناگزير فريبكار است، زيرا كه خودبه‌خود جريانات را تحت نظم معقول و منطقى درمى آورد. تولستوى قهرمانان جنگ و صلح را مدام در اوضاعى قرار مى‌دهد كه اين نكته را آشكار مى‌سازند.

نويسندگان تاريخ‌هاى عمومى — در مقابل تاريخ ملل خاص — به نظر تولستوى اين مقوله را بسط مى‌دهند، بى آن که آن را روشن كنند: به جاى يک كشور يا ملت، بسيارى را وارد صحنه مى‌كنند، اما منظرهٔ باشكوه بازى «نيروها»ى مرموزْ اين نكته را هيچ روشن‌تر نمى‌سازد كه چرا پاره‌اى از افراد يا ملت‌ها از افراد يا ملت‌هاى ديگر اطاعت مى‌كنند، چرا جنگ مى‌شود، پيروزى به دست مى‌آيد، چرا مردمان بى‌گناهى كه عقيده دارند جنايت بد است با شوق و غرور همديگر را مى‌كشند، و به ياداش اين كار افتخار نثارشان مى‌كنند؛ چرا حركت‌هاى بزرگ توده‌هاى انسانى روى مى‌دهد، گاه از شرق به غرب و گاه برعكس؟ تولستوى مخصوصاً از اشاره به نفوذ مردان بزرگ يا انديشه‌ها سخت برآشفته مى‌شود. مى‌گويند كه مردان بزرگ نمايندگان حركات عصر خود هستند: بنابراین بررسی سيرت آنها آن حركات را «توضيح» مى‌دهد. آيا سيرت ديدرو يا بومارشه هجوم غرب به شرق را «توضيح» مى‌دهد؟

در کنار این دم و دستگاهی که برای پنهان داشتن منظره ناتوانی و ناسازی و نابینایی انسان ساخته شده است، جهان واقعی قرار دارد، سیل زندگی که مردم درک می‌کنند و پرداخت به جزئیات که مشغله روزانه مردم را تشکیل می‌دهد.

زندگی در نظر مستر در همهٔ سطوح جنگی است وحشیانه ــ چه میان گیان و جانوران، و چه میان افراد و ملت‌ها، آن هم جنگی که انتظار هیچ فایده‌ای از آن نمی‌توان داشت، بلکه از یک انگیزهٔ بدوی و مرموز برای قربانی کردن خویشتن که خداوند در خون ما سرشته است ناشی می‌شود. این غریزه بسیار نیرومندتر از تلاش‌های عاجزانهٔ بشر متعقل است که می‌کوشد به صلح و سعادت دست یابد (که به هرحال ژرف‌ترین تمایل قلبی انسان نیست ــ بلکه تمایل کاریکاتور قلب انسان است که همان عقل آزاد باشد) و راه این دست‌یابی هم برای او این است که زندگانی جامعه را بدون در نظر گرفتن نیروهای رام‌نشدنی طرح‌ریزی کند،‌ و این نیروها دیر یا زود بنای لرزان این خانه‌های کاغذی را به ناچار فرو خواهند ریخت.

کوشش برای «فهمیدن» قضایا به صورت عقلانی همان، و شکست همان.

این مردان بزرگ خردمندترند، نه این‌که دانش بیشتری داشته باشند؛ آن‌چه به آن‌ها مرتبه استادی می‌دهد استدلال قیاسی یا استقرایی آن‌ها نیست، بینش آن‌ها ژرف تر است؛ آن‌ها چیزی را می‌بینند که دیگران نمی‌بینند، آن‌ها نحوه گردش جهان را می‌بینند.