بریده‌های کتاب تاریخچه ادبیات معاصر ایران: از آغاز تا سال 1300 شمسی

مقصودمان از رمان واره، اثری است که ساخت رمان را الگو و مبنا قرار داده و کوشیده است تا با نزدیک شدن به الگوی رمان، اثری منثور پدید آورد، اما در عمل در آفرینش رمان در معنای دقیق کلمه ناموفق بوده است.

میرزا حبيب اصفهانی نویسنده ی روشن فکر شبه مدرنیستی بود که در مسیر ترویج مشهورات سکولار_اومانیستی و بسترسازی برای غرب زدگی شبه مدرن در ایران فعالیت می کرد. او در سرگذشت «حاجی بابا» همه ی عداوت و کینه و نفرتش علیه روحانیت(که چونان سدی محکم علیه استعمار انگلیس ایستاده بود) و اسلام و مسلمانان ایرانی را در هیئت یک رمان واره نوشت و منتشر کرد.

عالم ایرانِ پس از اسلام همان عالَمی است که فارابی و ابن سینا و سهروردی و خواجه نصیرالدین طوسی و فردوسی و سنایی و رودکی و نظامی و سعدی و حافظ و جامی و جلال الدین مولوی و میرداماد و ملاصدرا و سید حیدر آملی و صائب تبریزی و بیدل دهلوی و شیخ بهایی را پرورانده و ظاهر کرده بود.

مرعوبیت و مجذوبیت ادیب الممالک نسبت به غرب، آن قدر زیاد بود که وی حتی از مهد و موطن اولیۀ غرب (یعنی یونان و روم باستان) نیز با نوعی شیفتگی سخن می گفت و اشعاری در مدح یونان باستان نیز سروده است. (یونان و روم باستان دو صورت از ظهورات عالم غرب باستان اند و هر دو ماهیتی استکباری و مشرک داشته اند و مبتنی بر مناسبات ظالمانه ی برده دارانه بوده اند.) ادیب الممالک در برخی اشعار ،خود به ستایش صریح و آشکار غرب مدرن می پرداخت و اروپای مدرن را «شمع تمدن» و «چراغ تربیت» روشنی بخش ایران می نامید: به ایران از اروپا گشت روشن چراغ تربیت شمع تمدن

حقیقت این است که در دوران نسبتاً طولانی گذار از تاریخ به تمامیت رسیده ی غرب به سوی احیا و طلوع تاریخ دینی، رمان (همچون بسیاری دیگر از ساخت های برآمده از عالم مدرن نظیر سینما، رادیو و تلویزیون، ژورنالیسم، صور و مراتبی از تکنیک و علم مدرن و...) می تواند در چارچوب و محدوده ای در مقام «ماده» برای حمل «صورت» دینی قرار گیرد.

در واقع آخوندزاده از طریق نگارش این رمان واره[یوسف شاه]، به دنبال ابراز دشمنی خود با تشیع و روحانیت شیعه و ترویج رویکرد انحرافی اش تحت عنوان «پروتستانتیسم اسلامی» است. آخوندزاده در پروتستانتیسم اسلامی، تحریف و مسخ حقیقت اسلام به نفع مدرنیته و ارائه ی نوعی تفسیر التقاطی مدرنیستی از اسلام را دنبال می کند.

او[عبدالرحیم طالبوف] از روشنفکران شبه مدرنیست تأثیرگذار در پروژه ی غرب زدگی شبه مدرن در ایران بود و در عرصه ی ادبیات غرب زده ی شبه مدرن ایران نیز داستان نویسی نه چندان توانا، اما به هر حال تأثیرگذار، مطرح بوده است. البته در مقطعی که او می نوشت، دیگر نویسندگان داستانی ادبیات معاصر ایران نیز از توانایی و قدرت تکنیکی چندانی برخوردار نبودند.

میرزا ملکم در دلالی قرارداد استعماری و واگذاری امتیاز به بیگانگان فعال بود. ملکم واسطۀ واگذاری «امتیاز لاتاری» از طرف ناصرالدین شاه قاجار بود و آن گاه که به واسطه ی فشارها و اعتراضات روحانیون و گروه هایی از مردم (و در پی کلاهبرداری میرزا ملکم)، شاه قاجار ناگزیر از ابطال امتیاز گردید، میرزا ملکم خشمگین شد و به تلافی از دست دادن موقعیت مالی و اداری، با انتشار روزنامه ی «قانون»، طریق مخالفت با دولت قاجار و باج گیری را در پیش گرفت.

در نیمۀ دوم قرن سیزدهم هجری قمری و به موازات گسترش نفوذ غرب زدگی شبه مدرن و برخی مظاهر آن در ایران، طیفی از فراماسون ها در داخل برخی خانقاه ها و محافل و حلقه های صوفیه نفوذ کردند و حتی بعضی قطب های متصوفه به عضویت لژهای ماسونی درآمدند. به موازات این امر، به تدریج حالتی پدیدار شد که برخی روشن فکران یا روشن فکر زده های مأیوس و گرفتار نیست انگاری ابسورد شبه مدرن کوشیدند تا از طریق برخی وجوه تصوف و نوعی تفسیر مدرنیستی از صوفی گری مفری[گریزگاهی] برای اضطراب و بحران های ناشی از یأس انگاری شبه مدرن پیدا کنند.

او[طالبوف] به تبعیت از آخوندزاده و میرزا ملکم خان ناظم الدوله، به الفبای فارسی حمله می کند و به ترویج مدعای به اصطلاح «اصلاح الفبا» می پردازد. طالبوف مدعی می شود که «علت عقب ماندگی کشور، الفبای مندرس ماست» و بر لزوم تغییر الفبا اصرار می نماید.

کاست (caste) روشن فکری ایران نقش مهمی در زمینه سازی و چه بسا معماری فرماسیون غرب زدگی شبه مدرن و پیشبرد پروژه ی استعماری تأسیس و تحكيم غرب زدگی شبه مدرن در این کشور بازی کرده است. ادبیات غرب زده ی شبه مدرن ایران(آنچه مسامحتاً ادبیات معاصر می نامیم) نیز نوعاً و اساساً محصول کاست روشن فکری غرب زده ی ایران است. اصلی ترین چهره های ادبیات معاصر ایران(ادبیات غرب زده ی شبه مدرن ایران) را نیز روشن فکران متعلق به گرایش های ایدئولوژیکی مختلف تشکیل می دهند. ادبیات غرب زده ی شبه مدرن توسط روشن فکران شبه مدرنیست ایرانی و همزمان با فراهم کردن زمینه ها و بسترهای تأسیس فرماسیون غرب زدگی شبه مدرن در این کشور پدیدار گردید و در مقطع مشروطه و پس از آن از ظهور و بروز و تأثیرگذاری بیشتری برخوردار شد. با سیطره ی فرماسیون شبه مدرن در ایران (در هیئت رژیم پهلوی) این ادبیات از حمایت ها و امکانات گسترده و تمام عیار مالی و تبلیغاتی و سیاسی بهره مند گردید و با کنار زدن ادبيات كلاسيك فارسی، از اقتدار و نفوذ روزافزونی بهره مند شد. از آن پس، ادبیات غرب زده ی شبه مدرن تحت عنوان ادبیات معاصر به صورت اصلی و حاكم و مطلق العنان حیات ادبی کشور بدل شد. ادبیات معاصر ایران مقوم ذات فرماسیون غرب زدگی شبه مدرن است و در دهه های پیش و پس از انقلاب اسلامی، نقش مهمی در بسط و تحکیم و فرهنگ و هویت بحران زده و منحط غربزدگی شبه مدرن در ایران داشته است. در حال حاضر نیز نویسندگان و شاعران و مترجمان و دیگر فعالان این حوزه نقش بسیار مهمی در تهاجم فرهنگی علیه انقلاب اسلامی(از طریق ترویج آرا و اقوال و عادات و مشهورات شبه مدرنیستی) بر عهده دارند...

مجموعه ی ادب کلاسیک فارسی[از نیمه ی اول قرن سوم هجری قمری تا دهه های پایانی قرن سیزدهم هجری قمری] اگر چه تماماً اسلامی نیست و برخی جنبه های ناهنجار متأثر از فرهنگ های دیگر در آن حضور دارد.

میرزا آقاخان کرمانی اگر چه بیشتر به واسطه ی آثار منثور کفر آلود و مروج ناسیونالیسم باستان گرا شناخته شده است، آثار منظومی نیز با همین مضامین دارد که درآنها به ایده آل سازی بی اساس از «عظمت» موهوم ایران باستان می پردازد. این به اصطلاح عظمتی که نویسندگان و شاعران ادب زمینه ساز مشروطه از آن سخن می گویند، مدعای بی اساس است که در جعلیات سرجان ملكم (مأمور و فرستادۀ دولت استعماری انگلیس به ایران در اوایل سلطنت قاجاریه) و فرضیات بی پایه و مردودِ نژاد پرستانه ی چمبرلین و گوبینو (فیلسوفان نژاد پرست اروپایی که از طریق فرضیه های نژادی به تئوریزه و توجیه کردنِ استعمار مردمانِ غیر غربی توسط غرب مدرن می پرداختند) درباره ی به اصطلاح «آریایی ها» ریشه دارد. غرض اصلی مستشرقین از ترویج این گونه موهوماتِ ناسیونالیستی باستان گرا، هویت زدایی و اسلام زدایی از جامعه ی ایرانی و پیشبرد اغراض استعمارگرانه شان بوده است.

آخوندزاده دیدگاه هایی فاجعه بار در خصوص تغییر الفبا و خط فارسی عنوان کرده بود که اگر محقق می شد، منجر به قطع کامل ارتباط مردم با پیشینه ی فرهنگی و ادبی شان می گردید. آخوندزاده گرایش های شدید ضداسلامی و ضدروحانیت داشت و خواهان به قدرت رسیدن نوعی رژیم سکولار_لیبرال شبه مدرنیست در ایران بود.... آخوندزاده اشعاری هم به زبان ترکی در اهانت نسبت به عزاداری محرم سروده است. او همچنین در اشعار خود، روحانیت و مجتهدان و اصل «تقلید» و تبعیت مقلِّد از مقلَّد را مورد حملات هتاکانه قرار می دهد....

ناسیونالیسم باستان گرا در آثار اصلی ترین نمایندگانش در ادبیات، یعنی نویسندگان و شاعرانی چون زین العابدین مراغه ای، فتحعلی آخوندزاده، عبدالرحیم طالبوف، میرزا آقاخان کرمانی، ادیب الممالک فراهانی، میز را حبیب اصفهانی و ... و نیز آرای اصلی ترین تئوریسین غرب زدگی شبه مدرن در این مقطع(یعنی میرزا ملکم خان ناظم الدوله) صبغه ی ضد استعماری جدی ای ندارد و در اکثر موارد از طریق ترویج تجدد مآبی (خواسته یا ناخواسته) مبلغ سیطره ی استعمار سرمایه داری مدرن غربی می گردد. این ناسیونالیسم باستان گرایِ شووینیستی(برتری طلبانه) بر مجموعه ای از مدعاهای بی اساس نژاد پرستانه در خصوص قوم مجعولی به نام «آریایی» و خیال بافی های بدون پشتوانه ی تئوریک و غیر مستندی درباره ی به اصطلاح «عظمت ایران باستان» قرار دارد که ساخته ی ایدئولوگ ها و مستشرقین فراماسون و اغلب مأمور دولت های استعماری بریتانیا و فرانسه ی قرن نوزدهم بوده است. مورخانی چون گیرشمن و گلدزیهر و مولر و عده ای دیگر و دیپلمات های جاسوسی مثل سرجان ملکم و سرهارفورد جونز و فریزر بر پایه ی مفروضات غیر مستند و بی پایه ی نژاد پرستانه ای که امثال چمبرلین و گوبینو و تئوریسین های وابسته به محفل «تئوسوفی» و برخی شرق شناسان اوایل قرن نوزدهم به هم بافته بودند،ایدئولوژی برتری طلبانه ی «ناسیونالیسم باستان گرا» را(به عنوان یک ایدئولوژی ناسیونالیستی شبه مدرن) تدوین کردند تا از آن به عنوان محملی فکری و نظری به منظور مبارزه با میراث معارف و وجوه اسلامی فرهنگ و تمدن ایران و بسترسازی برای تأسیس و بسط فرماسیون غرب زدگی شبه مدرن و تحمیق مردم ایران و متشکل کردن کاست روشن فکری بهره گیرند.

در تفکر اسلامی، «ملت» نوعاً جوهری ایمانی-اعتقادی و ولایی دارد و در نسبت با پیروی از دین و پیامبر معنا می شود و «وطن» نیز در نسبت با مرزهای اعتقادی و میزان نفوذ عقاید اسلامی و در پرتو یک همبستگی اسلامی(ورای جغرافیا و نژاد و زبان و رنگ پوست) تعریف می شود. حال آنکه اساسِ مفهوم «ملت» و ملی گرایی (ناسیونالیسم) مدرن مبتنی بر نوعی تلقی خودبنیادانگارانه و اومانیستی از «حاکمیت» است. در تفکر غربی مدرن، مفهوم اومانیستی «ملت» (فارغ از مؤلفۀ اعتقاد و ایمان دینی) به عنوان مبنا و معیارِ نحوی و وجهی از هویت بشر مدرن (وجهی از هویت انسان مدرن که در ذیل دولت_ملت فعلیت می یابد)، اساس وحدت و مرزبندی ها و افتراق ها قرار می گیرد. این مفهوم مدرنیستی ملت، نوعاً و ذاتاً صبغه ای سکولاریستی دارد.

منظومه ی «سرزمین هرز» تی اس الیوت و برخی اشعار سیلویا پلات، به گونه های مختلف از انحطاط و احتضار و آغاز زوال غرب مدرن سخن می گویند

در ادبیات فارسی دری کلاسیک و در آثار عاشقانه ی منظومی نظیر «خسرو و شیرین» و «لیلی و مجنون» و یا حتی در متون منثور عارفانه ی روزبهان بقلی و احمد غزالی و نمونه های دیگر، عشق در هاله ای از تقدس قرار دارد و رابطه ی عاشق با معشوق(حتی در زمینی ترین صورت آن) در تلازم با مجموعه ای از تعهدات اخلاقی و میل به ایثارگری و فداکاری است. معشوق در ادبیات کلاسیک فارسی موجودی کامل و آرمانی است و عشقِ عاشق به معشوق با بارقه هایی از معنویت و قداست در آمیخته است. در ادبیات عاشقانه ی کلاسیک فارسی، حرکت عاشق و معشوق نحوی سیر به سمت وحدت و یگانگی است و در مناسبات عاشقانه ی میان آن دو، ردپایی از تزاحم فردیت ها و اصطکاکِ منافع و احساس ها و تنش برخاسته از خودخواهی های فردی و شخصی دیده نمی شود. در «شمس و طغرا» به مثابه ی یک رمان تاریخی شبه مدرن، عشق حالتی زمینی پیدا می کند و حالت مطلق و بی عیب خود را از دست می دهد. در «شمس و طغرا» عشق پیوند آشکاری با نیازهای جسمی و جنسی پیدا می کند و تصویر کلاسیک معشوق و وفاداری تام و تمام به معشوق، متزلزل می شود و تَرَک بر می دارد و تا حدودی کنار زده می شود.

[محمدعلی] سیاح در اثر خود به ستایش برخی چهره های لیبرال و ناسیونالیستِ اروپایی نظیر گاریبالدی و نیز نحوه ی زندگی و سلوک سیاسی مردم انگلستان می پردازد. او صراحتاً می گوید: ما باید انسانیت و مآل بینی را از این مردم[انگلیسی ها] بیاموزیم.

از نویسندگان و شاعران ادبیات زمینه ساز مشروطه[1261 شمسی تا 1285 شمسی] می توان به میرزا فتحعلی آخوندزاده، محمد حسن خان اعتمادالسلطنه، زین العابدین مراغه ای، میرزا حبيب اصفهانی، عبدالرحیم طالبوف، حاج سیاح، میرزا علی اکبر طاهرزاده صابر، ادیب الممالک فراهانی و میرزا آقاخان کرمانی اشاره کرد.