بریده‌ کتاب‌های نمایش در ایران (یک مطالعه)

در عصر ما، در روزگاری که این نوشته نوشته می‌شود(سال 1344)، نقالی هم دارد فراموش می شود. و و اگر نقالی فراموش می‌شود این از خواص شهرهائیست که می‌خواهند تمدن اروپائی به خود بگیرند، و تمدن اروپائی را از ظاهر آن بگیرند و می‌گیرند. در دِه ها این تغییر کمتر پیش آمده، در شهرها بیشتر و در طهران بسیار. در هر قهوه خانه جعبه ی کوچکی هست که هم فیلم پخش می‌کند هم آواز، هم اخبار و هم تفسیر اخبار. و نقالان کم کم می‌روند خانه هاشان و می‌میرند.

در طهران از سال ۱۳۲۰ تا نزدیک به پانزده سال «کافه ی شهرداری» هم در بیشتر برنامه های شبانه ی تابستانی خود یک برنامه خیمه شب بازی داشت، ولی امروزه هیچ نمایشخانه ی رسمی یا ثابتی برای این بازی‌ها وجود ندارد. زیرا پس از غلبه ی تمدن غربی در اینجا و پیدایش عوامل تازه ئی برای سرگرمی و تخدیر، بازی‌های عروسکی هم مثل خیلی چیزهای دیگر از نظر افتاد. تقریباً از پنجاه سال پیش تاکنون[1344سال نوشتن این کتاب] به طور آشکار فصل به فصل از درخشش نمایش‌های عروسکی کاسته شده و برخی از انواع آن به تمامی از میان رفته است. شهرهائی که دارای روش و سلیقه ای در این بازی بوده اند، یعنی تبریز و طهران و اصفهان و شیراز هم این بازی‌ها را تقریباً کنار گذاشته اند.

اسلام در آغاز تحول هایی عمیق در روابط اجتماعی ایران پدید آورد؛ طبقات بسته ی قدیم در هم شکست. اشرافیت عتیق را منحل کرد، طبقات پایین را از زندگی برده وار رهانید، و با آوردن خطی مشترك در يك پهنه ی وسیع و تا حدودی همجنس، و بخشیدن زبانی مشترک(به صورت زبان اول یا دوم) به آن‌ها سیلان و مبادلات مواریث فرهنگی را در قسمت بزرگی از سه قاره ی بین اقیانوس ساکن و اقیانوس اطلس ممکن ساخت. بسط تجارت میان ملت‌های مسلمان در سه قاره و آمد و شد کشتی‌ها میان دریای چین و دریای هند و دریای روم و آمد و رفت کاروان‌ها ثروت و فرهنگ را مبادله می‌کرد که ایران از مهمترین معابر آن بوده است.

گرچه جنبش‌های آزادی‌خواهی مقدس است ولی گفتنی است که تلقین کنندگان شکوه موهومی عتیق[ایران باستان] خاندان‌های قدرتمندی[غیرمسلمانِ ضد اسلام] بودند که در نظام جدید[ایران پس از اسلام] امتیازات طبقاتی خود را از دست داده بودند. ایشان گرچه ظاهراً با دفاع از سنن و نوامیس باستانی که (نقالان ندانسته از مهمترین واسطه های تبلیغاتی آن بین عوام بوده‌اند) پشتیبانی توده را نسبت به فکر تجدید عهد گذشته جلب می‌کردند ولی عملاً می‌خواستند که با رجعت به دوره ی پیش از اسلامی امتیازات و حقوق طبقاتی سابق را بدست بیاورند. بدین ترتیب پس منافع توده در این بازگشت امری فرضی و مشكوك بود و شاید همین فاصله بین ایشان و سردمداران بود که سبب می‌شد هر بار این جنبش‌ها نافرجام بماند. از اواخر قرن پنجم شکست جنبش‌هایی که حامی اندیشه رجعت به روزگار باستان بودند یک نوع بدبینی و واپس زدگی در اغلبی از طبقات پدید آورد که نشانه هایش اندك اندك در آثاری که بجا ماند ظاهر شد...

سلسله ی بعدی[هخامنشیان] سلطه ی خود را گسترش داد و به هر سو تاخت؛ از اقوام وحشى شمالی تا به یونان و حتی مصر، مرزها را توسعه داد بی آنکه بداند برای نگهداری این مرزها همیشه باید در حال آماده باش یا جنگ باشد، و بود! قلمرویی تشکیل داد مرکب از حدود بیست ملت خراجگزار نامتجانس و منتظر فرصت که هیچ وجه اشتراکی در زبان و خط و فرهنگ و آداب و غیره نداشتند و به همین دلیل رانده می‌شدند به سوی پراکندگی و استقلال طلبی و شورش و در نتیجه فرسوده کردن قدرت مرکزی و آماده کردنش برای زوال و انقراض. هر گوشه ی این دیار به کسی سپرده شد که به میل خود و با اعمال زور آنرا به پا نگه می‌داشت، و گاه میان این فرماندهان داعیه ها بر می خاست، همیشه یا طغیان داخلی بود یا جنگ با خارجیان. و چنین بود که یونانیان از گرد راه رسیدند.

نمایش‌های عروسکی را ما امروزه با به کار بردن دو عنوان یکی «سایه بازی» و یکی «خیمه شب بازی» از هم جدا می‌کنیم، اما در قدیم این دو نمایش به دلیل شباهت‌های ظاهری مجموعه واحدی بشمار می رفته است، و هنوز دانش نظری نمایش آن دقت را نیافته بود که به هر يك نامی جداگانه بدهد. در سایه بازی داستان با حرکات چند عروسک که در برابر یک منبع نور سایه هاشان بر پرده می افتاد نشان داده می‌شد. اما در خیمه شب بازی تماشاگر مستقیماً عروسک‌های متحرك با بعد و رنگ را بر صحنه می‌دید نه سایه هاشان را. به ظاهر عوامل و وسایل هر دو بازی یکی است، ولی عملاً در نوع عروسک‌ها تفاوتی است که تفاوت‌های فرعی تری را به دنبال می آورد: عروسک در سایه بازی از چرم کدر، و گاه به عکس از پوستی شفاف و ظریف( که نور از آن بگذرد) ساخته می‌شد، به این ترتیب ساختن مفاصل حركتی عروسك سایه بازی کاری ظریف و مشکل و حرکت دادنش با نخ ناممکن بوده است؛ زیرا سبک وزنی عروسک سبب می‌شد که حرکت دادن یکی از اعضاء تمامی بدن را به حرکت آورد، پس در سایه بازی عروسک‌ها با نی های نازک حرکت داده می‌شدند. اما عروسك خيمه شب بازی با پارچه و چوب و غیره ساخته می‌شد و به نسبت بلندیش دارای ابعاد طبیعی بود و نیز دارای رنگ و لباس و چهره سازی نسبتاً طبیعی و ساختن مفاصل حرکتی و جنباندن دست و سر و پا در آن اشکال عروسك سایه بازی را نداشت، و چون وزن کافی عروسک مانع از تکان‌های زائد می‌شد می توانستند آنرا با نخ یا رشته هائی دیگر حرکت دهند و می‌دادند.

سنتی است در اینجا[ایران] که اگر بخواهند چیز تازه ای را به دست بیاورند، اول آنچه را که دارند از دست می دهند و بعد هم آن چیز تازه را به دست نمی آورند.

نقال یکی از چهره های مهم و اصیل بازیگری در نمایش ایران است و برخی واقعه خوانان به راستی از چیره دست ترین بازیگرانند. واقعه خوانی کاری سخت و تخصصی ست و بر پایه ی اصول و سنن یا به بیانی دیگر هنری است محتاج پختگی و دانستن فنون و شگردها. هر نقال متخصص در کاری است: حمزه خوانی، حمله خوانی، شاهنامه خوانی و... کارشان آنچنانکه دیده ایم و می‌دانیم برخوردار از يك نوع آگاهی دقیق و آموختگی پیش خود از روانشناسی مردم است و تسلط عجیب ایشان بر و بر جمع خود از همین ناشی می‌شود. مختصر باید گفت که اینان به درستی می‌دانند که کجای قصه شان برای مردم هیجان انگیز است و چگونه بگویند تا بیشتر برانگیزد؛ با به وجود آوردن وقفه هایی در بیان، آهنگ دادن به کلام، بالا و پائین بردن به موقع دست و سر، کش دادن مطلب، گاه نجوا کردن و بی صدا فریاد کشیدن، گاه لرزاندن صدا و نیز عوض کردن صدا، خصوصاً کوفتن کف دست‌ها بهم و پا بر زمین زدن، و همچنین با معلق نگه داشتن واقعه در جائی حساس، تماشاگر را در هیجانی مطبوع نگه می‌دارند. به اضافه ی این‌ها نقال با آنچه از بازیگری و حرکات بیانی چهره می‌داند و خوب می‌داند ، و نیز با قرار دادن خود در موقعیت‌های حاد قهرمانان_ که آنها را خوب حس می‌کند و خوب منتقل می‌کندـ در واقع برای تجسم داستان خود نهایت توانائی را به کار می برد. همین پشتوانه ی مکتب نقالی بود که در قرن‌های اخیر روش بازیگری یک نمایش نوظهور یعنی «تعزیه» را یاری کرد تا از لحاظ شکل به آن درجه از کمال برسد.

در نخستین قرن‌های تاریخ پیش از اسلام، در خوشترین ایام، نظم و اساس و دین و شهرها و تشکیلات و قوانین و طبقاتی- آن طور که لازمه استبداد بود- درست شد. و این نظام مستبد و تأثیر ناپذیر تا رسیدن اسلام کم و بیش بر جا ماند. ثروتی که از چهارگوشه ی دنیای آن روز به عنوان باج می‌رسید صرف تجمل و تزیین کاخ‌های شاهان و نیز چند خاندان معروف و حواشی آنها می‌شد، امتیازات در دست طبقات حاکم مثل اشراف و موبدان و سپاهیان بود. از طرفی چشم و گوش‌ها در کار تفتیش و از طرفی شاهان غرق در غرور و ثروت و سرگرم به کار کندن چشم و سر و گوش و پا و ابداع شکنجه های باور نکردنی و خاموش کردن آتش شورش‌های داخلی. خط به کار نمی‌رفت مگر برای کتیبه نویسی و هنر به کار نمی‌رفت مگر برای کنده کاری برج‌های عاج و هنرمندان صنعتکاران دست چندمی بودند که پیکر افتخارات را به خرده زیورهای تازه می آراستند. دانش در انحصار موبدان بود و عامه را به آن دسترسی نبود تا مبادا از ایشان بی نیاز شوند. خط ثابت و مدون و پرداخته یی وجود نداشت تا بتوان از راه آن هنرنمایی کرد و نویسندگی کار زنان و مردان پست بود؛ حتی اوستا سینه به سینه نقل می‌شد تا ده قرنی بعد ثبت شود. فرصت تعالی و ترقی برای استعداد وجود نداشت، و سیر درجات برای رسیدن به طبقه ی برتر ممکن نبود. همه چیز انتسابی بود و انتساب به درجات عالی را فکر مردود اصالت خانوادگی مقدور می‌ساخت؛ بدین ترتیب هر کس به سبب اصل و نسبش خوشبختی یا شوربختی را به ارث می‌برد. قسمت عمده یی از درآمد زمین سهم سلم طبقات استثمار کننده بود و کارگران زمین مانند شیئی با زمین خرید و فروش می شدند.

روشنفکران_بدون داشتن شناخت درستی_به نفی ارزش های گذشته پرداختند و برخی واسطه ها، مظاهر فرهنگ غرب را_بدون درک عمیق مبانی آن ها_تبلیغ کردند. غرب که شناختن شرق را از چند قرن پیش آغاز کرده بود، در آنچه گرفت دقت نظری به خرج داد و آن را از صافی شخصیت و فکر انتخابی و انتقادی خود گذراند و با روحیه و بینش و مسائل خود تطبیق داد و عاقبت از آن عنصری غربی بیرون آورد، اما ایران تنها به تقلید سطحی و دربست و بی دخالتی از غرب اکتفا کرد.

نقالی عبارتست از نقل یک واقعه یا قصه، به شعر یا به نثر، با حرکات و حالات و بیان مناسب در برابر جمع. نقالی از آن جهت که قصد القاء اندیشه ی خاصی را با توسل به استدلال ندارد و تکیه ی آن بیشتر بر احساسات تماشاگران است تا منطق ایشان، نیز از آنرو که موضوع آن داستان‌ها و قهرمانان بزرگ شده ی فوق طبیعی هستند، و یا قصد واقع بینی صرف را ندارد، با خطابه متفاوت است. منظور از نقالی سرگرم کردن و برانگیختن هیجان‌ها و عواطف شنوندگان و بینندگان است به وسیله ی حکایت جذاب، لطف بیان، تسلط روحی بر جمع، و حرکات و حالات القاء کننده و نمایشی نقال، به آن حد که بیننده او را هردم به جای یکی از قهرمانان داستان ببیند، و به عبارت دیگر بتواند به تنهائی بازیگر همه ی اشخاص بازی باشد.

در دوره ی رضا شاه، به نظر اولیای وقت رسید شور و خشونتی که دامنگیر اغلب دسته های عزاداری است ممکن است در نظر خارجیان به وحشیگری تعبیر شود. بنابراین در ۱۲۹۹ شمسی همه گونه تظاهرات مذهبی از جمله نمایش تعزیه ممنوع شد. ممنوعیت ممکن است دسته ها را از میان نبرد ولی نمایش را بی شک متلاشی می‌کند. دسته های تعزیه گردان از شهرها به قصبه ها و کوره ده ها رو کردند تا شاید آنجا به مدد مومنان محل - دور از مراکز ممنوعیت - بتوانند به حیات خود ادامه بدهند. این آغاز یک دوران رکود و رجعت و قهقرا بود. ... پس از کناره گیری رضا شاه در ۱۳۲۰، تعزیه که تقریباً شکوه سابق خود را از دست داده بود به قصد تجدید حیات دوباره به شهرها روی آورد ولی دیگر رسم و پسند روزگار عوض شده بود و مردمی که بین دو تمدن و فرهنگ[تمدن اسلام و غرب] سرگردان مانده بودند آنرا آنطور که باید نپذیرفتند. در ۱۳۲۷ ناظران ساختمانی دولت با ویران کردن تکیه ی دولت( که سالها غریب مانده و فرسوده گشته بود) نمایشخانه ای را فرو ریختند که معلوم نیست دیگر هرگز بتوانند نظیرش را بسازند. از سوی دیگر فاصله ی مردم با تعزیه به واسطه ی ظهور سرگرمی‌های پرزرق و هیاهوی تازه دائماً بیشتر شد، اینک تنها ایمان دورانی برخی از خرده کاسبان و بزرگان محلی و اقبال گروهی از عوام حامی این نمایش بود. تعزیه سال به سال فقیرانه تر شد، و اگر گاه جنبشی کرد طرفی نبست. (این کتاب در سال 1344 چاپ شده است.)

بر چنین زمینه ای نمایش های عامیانه، درست در حالی که می خواست و می توانست تحولی اساسی را طی کند، منقرض شد و اگر امروزه چیزی از آن به جاست نفس های آخر است. و آنچه به جایش آمد نمایشی بود که دیگر به ما مربوط نبود. تحسین حتی مهمل ترین ساخته ی فرنگ، منسوب داشتن خود به تقلید از سبک هر صاحب مکتب فرنگی، منکر امکان ایجاد ارزش های ملی شدن، و سطحی بودن در کسب و اقتباس چارچوب ها و قالب های غربی و نظایرش که سال ها در اینجا بوده است و هست، نمایشی پیش آورد که نه نمونه ی نمایش غرب است و نه نمونه ی نمایش ایرانی، و در جای دیگری به آن خواهم پرداخت. این نمایش بعد از همه ی پیشرفت هایش تازه ضمیمه ای از نمایش غرب خواهد شد، و این نهایتی است که اغلب کشور های کم رشد به آن می رسند. به این ترتیب_همچنانکه زمزمه اش در غرب بلند است_نمایش و شاید روزی فرهنگ متحدالشکل خواهد شد، و غرب را به نتیجه داشتن یک هدف تبلیغاتی دیگرش_که عبارت از جدا کردن شخصیت و استقلال معنوی ملت ها از ایشان باشد_امیدوار خواهد ساخت.

در اواخر قاجاریه، یعنی دوره ی برخورد مردم ایران با سیاست و تمدن غرب و خصوصاً در عهد احمد شاه قاجار برخی خیمه شب بازی‌های سیاسی در اطراف اجرا می شده است که در آن‌ها از روش حکومت وقت انتقاد می‌شد. در تعداد انگشت شماری از این نمایش‌ها، عروسک‌هایی شبیه به احمدشاه و اطرافیانش می‌ساختند و کسی که سر نخ عروسک‌ها را به دست می‌گرفت هم لباسی مشابه با لباس‌های اروپائی - خصوصاً انگلیسی - می پوشید و شاه و همراهانش را حرکت می‌داد و به جایشان صدا در می آورد. با این نمایش می‌خواستند نشان بدهند که سر نخ این‌ها بدست خارجیان است. اهمیت نمایشی این اجرا در آنست که عروسک باز هم در اصل نمایش نقشی بازی می کرده است و مردم او را روی صحنه ی خیمه می دیده اند.