بریده‌های کتاب hotarou

تابوت‌ساز با سری مست و اوقاتی تلخ به خانه رفت، درحالی‌که با صدای بلند به خود می‌گفت: «یعنی چه، مگر کار من چه کم از کار آنها دارد؟ نکند تابوت‌ساز و جلاد را یکی فرض کرده‌اند؟ به چه می‌خندند این اجنبی‌ها؟ نکند فکر کرده‌اند تابوت‌ساز دلقک جشنشان است؟ چقدر دلم می‌خواست آنها را به ضیافت خانهٔ جدیدم دعوت می‌کردم؛ چنان سوری می‌گرفتم که به عمرشان ندیده باشند، اما نه، این کار را نمی‌کنم! من همان کسانی را که برایشان کار می‌کنم دعوت می‌کنم، همان اموات آمرزیده را.»

یورکو هنگام این تعظیم‌های متقابل خطاب به کناردستی‌اش گفت: «خب،‌ پدرجان، شما هم بنوش به سلامتی امواتت.» همه با صدای بلند خندیدند، اما تابوت‌ساز رنجید و اخم کرد.

آدریان پرسید: «خب، حضرت عالی کسب و کارتان چطور است؟» شولتز پاسخ داد: « ای آقا، بدک نیست من که راضی‌ام. اگرچه جنس من با جنس شما فرق می‌کند، چون آدم زنده بدون کفش هم می‌تواند سر کند، اما آدم مرده بدون تابوت اموراتش نمی‌گذرد.» آدریان گفت: «کاملاً درست است، اما اگر آدم زنده پول نداشته باشد کفش بخرد، پای برهنه هم می‌تواند راه برود، ولی به یک مرد مفلس مجبورند مجانی هم که شده تابوت بدهند.»

و مردمان را خواهی پادشاه و خواهی جز پادشاه هر کسی را نفسی است و آن را روح گویند، سخت بزرگ و پرمایه و تنی است که آن را جسم گویند سخت خرد و فرومایه و چون جسم را طبیبان و معالجان اختیار کنند تا هر بیماری یی که افتد زود آن را علاج کنند و داروها و غذاهای آن بسازند تا به صلاح باز آید سزاوارتر که روح را نیز طبیبان و معالجان گزینند تا آن آفت را نیز معالجت کنند که هر خردمندی که این نکند بد اختیاری که او کردست که مهم تر را فرو گذاشته است و دست در نامهم تر زده است و چنانکه آن طبیبان را داروها و عقاقیر است از هندوستان و هرجا آورده این طبیبان را نیز داروهاست و آن خرد است و تجارب پسندیده چه دیده و چه از کتب خوانده.

و در اخبار ملوک عجم خواندم، ترجمه ابن مقفع، که بزرگتر و فاضل تر پادشاهان ایشان عادت داشتند که پیوسته به روز و شب تا آنگه که بخفتندی با ایشان خردمندان بودندی نشسته از خردمندتران روزگار بر ایشان چون زمامان و مشرفان که ایشان را باز می نمودندی چیزی که نیکو رفتی و چیزی که زشت رفتی از احوال و عادات و فرمانهای آن گردن کشان که پادشاهان بودند پس چون وی را شهوتی بجنبد که آن زشت است و خواهد که آن حشمت و سطوت براند که اندران ریختن خونها و استیصال خاندانها باشد. ایشان آن را دریابند و محاسن و مقابح آن او را باز نمایند و حکایات و اخبار ملوک گذشته با وی بگویند و تنبیه و انذار کنند از راه شرع تا او آن را به خرد و عقل خود استنباط کند و آن خشم و سطوت سکون یابد و آنچه به حکم معدلت و راستی واجب آید بر آن رود مثل وی چون مثل آن پادشاه باشد جبار و کامران و وقتی که او در خشم شود و سطوتی در او پیدا آید در آن ساعت بزرگ آفتی بر خرد وی مستولی گشته باشد و او حاجتمند شد به طبیبی که آن آفت را علاج کند تا آن بلا بنشیند.

و مرد خردمند با عزم و حزم آن است که ا او به رای روشن خویش به دل یکی بود با حمیّت، و حِمْیَت آرزوی محال را بنشاند. پس اگر مرد از قوت عزم خویش مساعدتی تمام نیابد تنی چند بگزیند هر چه ناصح تر و فاضل تر که او را می بازنمایند عیبهای وی که چون وی مجاهدت با دشمنان قوی میکند که در میان دل و جان وی جای دارند اگر از ایشان عاجز خواهد آمد با این ناصحان مشاورت کند تا روی صواب او را بنمایند که

از مردم یادگار ماند نیکوتر و بسیار خردمند باشد که مردم را بر آن دارد که بر راه صواب بروند اما خود بر آن راه که نموده است نرود و چه بسیار مردم بینم که امر معروف کنند و نهی از منکر و گویند بر مردمان که فلان کار نباید کرد و فلان کار بباید کرد و خویشتن را از ان دور بینند همچنان که بسیار طبیبان اند که گویند فلان چیز نباید خورد که ازان چنین علت به حاصل آید و آنگاه ازان چیز بسیار بخورند و نیز فیلسوفان هستند و ایشان را طبیبان اخلاق دانند که نهی کنند از کارهای سخت زشت و جایگاه چون خالی شود آن کار بکنند و جمعی نادان که ندانند که غور و غایت چنین کارها چیست چون نادانند معذوراند و لکن دانایان که دانند معذور نیستند.

و هر بنده که خدای عزوجل او را خردی روشن عطا داد و به آن خرد که دوست به حقیقت اوست احوال عرضه کند و با آن خرد دانش یار شود و اخبار گذشتگان را بخواند و بگردد و کار زمانه خویش نیز نگاه کند بتواند دانست که نیکوکاری چیست و بدکرداری چیست و سرانجام هر دو خوب است یا نه و مردمان چه گویند و چه پسندند و چیست که از مردم یادگار ماند نیکوتر.

و این مسأله ناچار روشن تر باید کرد. اگر طاعنی گوید که اگر آرزو و خشم نبایستی خدای عزوجل در تن مردم نیافریدی جواب آن است که آفریدگار را جل جلاله در هرچه آفریده است مصلحتی است عام و ظاهر اگر آرزو نیافریدی کس سوی غذا که در آن بقای تن است و سوی جفت که در او بقای نسل است نگرایستی و مردم نماندی و جهان ویران گشتی و اگر خشم نیافریدی هیچ کس روی ننهادی سوی کینه کشیدن و خویشتن را از تنگ و ستم نگاه داشتن و به مکافات مشغول بودن و عیال و مال خویش از غاصبان دور گردانیدن و مصلحت یکبارگی منقطع گشتی اما چنان باید و ستوده آن است که قوت آرزو و قوت خشم در طاعت قوت خرد باشند و هر دو را به منزلت ستوری داند که بر آن نشیند و چنانکه خواهد میراند و میگرداند و اگر رام و خوش پشت نباشد به تازیانه بیم میکند در وقت و وقتی که حاجت آید میزند و چون آرزو آید شکالش کند و بر آخورش استوار ببنددچنانکه گشاده نتواند شد که اگر گشاده شود خویشتن را هلاک کند و هم آن کس را که بر وی بود و چنان باید که مرد میبداند که این دو دشمن که با ویاند دشمنانی اند که از ایشان صعب تر و قوی تر نتواند بود تا همیشه از ایشان برحذر میباشد که مبادا وقتی او را بفریبانند و بدو نمایند که ایشان دوستان وی اند چنانکه خرد است تا چیزی کند زشت و پندارد که نیکوست و به کسی ستمی رساند و چنان داند که داد کرده است. و هرچه خواهد کرد بر خرد که دوست به حقیقت اوست عرضه کند تا از مکر این دو دشمن ایمن باشد.

و حکما تن مردم را تشبیه کرده اند به خانه‌یی که اندران خانه مردی و خوکی و شیری باشد و به مرد خرد خواستند و به خوک آرزوی و به شیر خشم و گفتند ازین هر سه تن هر که به نیروتر خانه او راست و این حال را به عیان میبینند و به قیاس میدانند که هر مردی که او تن خویش را ضبط تواند کرد و گردن حرص و آرزو بتواند شکست رواست که او را مرد خردمند خویشتن دار گویند و آن کس که آرزوی وی به تمامی چیره تواند شد چنانکه همه سوی آرزوی گراید و چشم خردش نابینا ماند او به منزلت خوک است. همچنان که آن کس که خشم بر وی دست یابد و اندر آن خشم هیچ سوی ابقا و رحمت نگراید به منزلت شیر است.

و چون مرد افتد با خردی تمام و قوت خشم و قوت آرزو بر وی چیره گردند تا قوت خرد منهزم گردد و بگریزد ناچار این کس در غلط افتد؛ و باشد که داند که او میان دو دشمن بزرگ افتاده است و هر دو از خرد وی قوی ترند و خرد را بسیار حیله باید کرد تا با این دو دشمن بر تواند آمد که گفته اند ویل للقوی بین الضعيفين پس چون ضعیفی افتد میان دو قوی توان دانست که حال چون باشد و آنجا معایب و مثالب ظاهر گردد و محاسن و مناقب پنهان ماند.

و چون این حال گفته شد اکنون دو راه یکی راه نیک و دیگر راه بد، پدید کرده می آید. و آن را نشانیهاست که بدان نشانیها بتوان دانست نیکو و زشت باید که بیننده تأمل کند احوال مردمان را هر چه از ایشان او را نیکو می آید بداند که نیکوست و پس حال خویش را با آن مقابله کند اگر بران جمله نیابد بداند که زشت است که مردم عیب خویش را نتواند دانست و حکیمی خوش به رمز وانموده است که هیچ کس را چشم عیب بین نیست.

پس اگر در مردم یکی از این قوا بر دیگری غلبه دارد آنجا ناچار نقصانی آید به مقدار غلبه و ترکیب مردم را چون نیکو نگاه کرده آید - بهائم اندران با وی یکسان است لیک مردم را که ایزد عز ذکره این دو نعمت که علم است و عمل عطا داده است لاجرم از بهائم جداست و به ثواب و عقاب میرسد پس اکنون به ضرورت بتوان دانست که هر کس که این درجه یافت بر وی واجب گشت که تن خویش را زیر سیاست خود دارد تا بر راهی رود هر چه ستوده تر و بداند که میان نیکی و بدی فرق تا کدام جایگاه است تا هرچه ستوده تر سوی آن گراید و از هرچه نکوهیده تر ازان دور شود و بپرهیزد.

پس بباید دانست نیکوتر که نفس گوینده پادشاه است مستولی قاهر غالب، باید که او را عدلی و سیاستی باشد سخت تمام و قوی نه چنانکه ناچیز کند و مهربانیی نه چنانکه به ضعف ماند و پس خشم لشکر این پادشاه است که بدیشان خللها را دریابد و تغور را استوار کند و دشمنان را برماند و رعیت را نگاه دارد باید که لشکر ساخته باشد و با ساختگی او را فرمان بردار و نفس آرزو رعیت این پادشاه است باید که از پادشاه و لشکر بترسند ترسیدنی ،تمام و طاعت دارند و هر مرد که حال وی برین جمله باشد که یاد کردم و این سه قوت را به تمامی به جای آرد چنانکه برابر یکدیگر افتد به وزنی راست، آن مرد را فاضل و کامل تمام خرد خواندن رواست.

اما قوت خرد و سخن او را در سر سه جایگاه است یکی را تخیل گویند، نخستین درجه که چیزها را بتواند دید و شنید؛ و دیگر چیز آن است که تمیز تواند کرد و نگاه داشت، پس ازین تواند دانست حق را از باطل و نیکو را از زشت و ممکن را از ناممکن و سیوم درجه آن است که هر چه بدیده باشد فهم تواند کرد و نگاه داشت. پس ازین بباید دانست که ازین قیاس میانه بزرگوارتر است که او چون حاکم است که در کارها رجوع با وی کنند و قضا و احکام به وی است. و آن نخستین چون گواه عدل و راستگوی است که آنچه شنود و بیند با حاکم بگوید یا چون باز خواهد باز دهد این است حال نفس گوینده و اما نفس خشم گیرنده؛ به وی است نام و ننگ جستن و ستم ناکشیدن و چون بر وی ظلم کنند به انتقام مشغول بودن و اما نفس آرزو به وی است دوستی طعام و شراب و دیگر لذتها.

و آنگاه وی بداند که مرکب است از چهار چیز که تن او بدان به پای است و هرگاه که یک چیز از آن را خلل افتاد ترازوی راست نهاده بگشت و نقصان پیدا آمد. و در این تن سه قوت است یکی خرد و سخن و جایگاهش سر به مشارکت دل؛ و دیگر خشم، جایگاهش دل و سه دیگر آرزو و جایگاهش جگر و هر یکی را ازین قوتها محل نفسی دانند هرچند مرجع آن با یک تن است و سخن اندر آن باب دراز است که اگر به شرح آن مشغول شده آید غرض گم شود پس به نکت مشغول شدم تا فایده پیدا آید.

حکمای بزرگتر که در قدیم بوده اند چنین گفته اند که از وحی قدیم که ایزد، عز وجل فرستاد به پیغمبر آن روزگار آن است که مردم را گفت که ذات خویش بدان که چون ذات خویش را بدانستی چیزها را دریافتی و پیغمبر علیه السلام گفته است: مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ فَقَدْ عَرَفَ ربه، و این لفظی است کوتاه با معانی بسیار که هر کس که خویشتن را نتواند شناخت دیگر چیزها را چگونه تواند دانست؟ و از شمار بهائم است بلکه نیز بتر از بهائم، که ایشان را تمیز نیست و وی را هست پس چون نیکو اندیشه کرده آید در زیر این کلمه بزرگ سبک و سخن کوتاه بسیار فایده است که هر کس که او خویشتن را بشناخت که او زنده است آخر به مرگ ناچیز شود و باز به قدرت آفریدگار جل جلاله ناچار از گور برخیزد، و آفریدگار خویش را بدانست و مقرر گشت که آفریدگار چون آفریده نباشد او را دین راست و اعتقاد درست حاصل گشت.

چون رسول به غزنین رسید باد تخت و ملک در سر برادر ما شده بود و دست به خزانه ها دراز کرده و دادن گرفته و شب و روز به نشاط مشغول شده راه رشد را بنه دید. و نیز کسانی که دست بر رگ وی نهاده بودند و دست یافته نخواستند که کار ملک به دست مستحق افتد که ایشان را بر حد وجوب بدارد و برادر ما را بر آن داشتند که رسول ما را بازگردانید و رسولی با وی نامزد کردند با مشتی عشوه و پیغام که «ولی عهد پدر وی است و ری از آن به ما داده تا چون او را قضای مرگ فراز رسد هر کسی بر آنچه داریم اقتصار کنیم. و اگر وی را امروز بر این نهاد یله کنیم، آنچه خواسته آمده است از غلام و پیل و اسب و اشتر و سلاح فرستاده آید، آنگاه فرستد که عهدی باشد که قصد خراسان کرده نیاید، و به هیچ حال خلیفت ما نباشد، و قضاة و اصحاب برید فرستاده نیاید.»

رسول فرستادیم نزدیک برادر به تعزیت و تهنیت نشستن بر تخت ملک و پیغام ها دادیم رسول را که اندران صلاح ذات البین بود و سکون خراسان و عراق و فراغت دل هزار هزار مردم و مصرح بگفتیم که مرما را چندان ولایت در پیش است، آن را به فرمان امیرالمؤمنین می‌بباید گرفت و ضبط کرد که آن را حد و اندازه نیست، همپشتی و یکدلی و موافقت می‌باید میان هر دو برادر و همه اسباب مخالفت را برانداخته تا جهان آنچه به کار آید و نام دارد ما را گردد. اما شرط آن است که از زرادخانه پنج هزار اشتر بار سلاح و بیست هزار اسب از مرکب و ترکی دو هزار غلام سوار آراسته با ساز و آلت تمام و پانصد پیل خیاره سبک جنگی به زودی نزدیک ما فرستاده آید و برادر خلیفت ما باشد چنانکه نخست بر منابر نام ما برند به شهرها و خطبه به نام ما کنند آنگاه نام وی و بر سکه درم و دینار و طراز جامه نخست نام ما نویسند آنگاه نام وی و قضاة و صاحب بریدانی که اخبار اِنها می‌کنند اختیار کرده حضرت ما باشند، تا آنچه باید فرمود در مسلمانی می فرماییم و ما به جانب عراق و به‌غزوِ روم مشغول گردیم و وی به غزنین و هندوستان، تا سنت پیغمبر ما صلوات الله علیه، به جا آورده باشیم و طریقی که پدران ما بر آن رفته اند نگاه داشته آید که برکات آن اعقاب را باقی ماند و مصرح گفته آمده است که اگر آنچه مثال دادیم به زودی آن را امضا نباشد و به تعلل و مدافعتی مشغول شده آید ناچار ما را باز باید گشت و آنچه گرفته آمده است مهمل ماند و روی به کار ملک نهاد که اصل آن است واین دیگر فرع، و هرگاه اصل به دست آید کار فرع آسان باشد و اگر فالعیاذ بالله میان ما مکاشفتی به پای شود ناچار خونها ریزند و وزر و وبال به حاصل شود و بدو بازگردد که ما چون ولی عهد پدریم و این مجاملت واجب میداریم جهانیان دانند که انصاف تمام داده‌ایم.

و مرد آنگاه آگاه شود که نبشتن گیرد و بداند که پهنای کار چیست.