یادداشت‌های احمد رضائیان (25)

            .
به زور جای پارک ماشین را پیدا کرده بودم که تازه فهمیدم چند ساعتی باید در صف دکتر بمانیم! چون کتابی همراهم نبود به اولین کتابفروشی سر زدم و بالاخره در آن جهنمِ بی‌کتابی، خواستم «مرگ وزیرمختار» خنکای قلبم باشد. شد؟! نشد؟!
.
همانطور که خود مرحوم سحابی در مقدمه مترجم هم اذعان می‌کند، کتاب در ابتدا ضرباهنگ بسیار کندی دارد بالاخص که یکدفعه‌ای وسط خانه‌ای همراه مادری و بعدش هم بین دوستانی در شهری که دیگر در کتاب تکرار نمی‌شوند، ما با جناب گریبایدوف آشنا می‌شویم!
انگاری سردی و رخوت سن‌پترزبورگ و مسکو را آقای نویسنده ریخته باشد لای سطرهای کتاب، هر کاری بکنیم این کتاب تا یک سوم ابتدایی گرم‌شدنی نیست که نیست!
همین که پای گریبایدوف به سمت شرق باز می‌شود و جغرافیای آشنای این تکه از قصه کم‌کم برای ما رنگ و بوی آشنایی می‌گیرد، نویسنده انگاری خودش هم دارد گرم می‌شود و کتابش جان می‌گیرد؛ پس دو سوم میانی کتاب تازه ما سر کیف می‌شویم و بر جد اندر جد این روس‌ها شروع می‌کنیم لعن و نفرین فرستادن!
و امان از «تبریز» و «تیران» -یا همان تهران خودمان به قول گریبایدوف-؛ نویسنده مثل اینکه فقط همین تکه از داستان را بلد بوده و بعد زوری بقیه قصه را برایش ساخته و پرداخته است، یکهو موتورش روشن می‌شود و لحظه به لحظه برای ما اتفاقات جدیدی رو می‌کند، آن‌قدر جدید که از دلش «میرزا مسیح مجتهد» و  «ظل‌السلطان» و «حمله به سفارت روسیه» و «مرگ وزیرمختارش» بیرون می‌آید و اعصاب آدم سر «الماسِ فتحعلی‌شاه» که حالا در مسکو است به هم می‌ریزد. در نهایت نویسنده کاری می‌کند که سه سوم انتهایی کتاب یک خاطره خوش از خواندش برایمان به ارمغان می‌گذارد و لعن و نفرینمان به روس‌ها و قاجار‌ها شدت بیشتری می‌گیرد!
.
خلاصه اینکه باید تحملش کنید تا خنکای کتابش را بچشید؛ یکدفعه‌ای شدنی نیست!
.
          

            اگر نویسندگان روس را خالق بی‌چون‌وچرای «روابط درونی» افراد بدانیم، بی‌شک نویسندگان فرانسوی خالق بی‌بروبَرگرد «روابط بیرونی» افراد‌ می‌شوند!
انتظار نابجایی است که از بالزاک و رولان و هوگو و پروست کتابی بخوانید و فکر کنید که نویسنده بی‌خیال ترسیم نقطه به نقطه زندگی سینوسی قهرمانانش شود و فقط به رسم بر مبنای نمونه‌برداری کفایت کند؛ پس برای خواندن هر کتاب قطور فرانسوی ابتدا چند روزی مراقبه کنید تا آمادگی آنالیز هزاران هزار جزئیات ریز و درشت -اما مؤثر- در روند داستان را داشته باشید...
.
بالزاک در «آرزو‌های بر باد رفته» ماجرای دو رفیق را روایت می‌کند، هر دو سرشار از هنر اما بدون ذره‌ای روحیه تحلیل: یکی «ساده» و دیگری «ساده‌تر». دستِ روزگار یک رفیق را از شهرستان به «پاریس» می‌کشاند و آنجا در زرق و برق پاریس دچار استحاله می‌کند و رفیق دیگر با اینکه در شهرستان مانده اما شهرستانی‌های «پاریس رفته» او را دچار استحاله می‌کنند؛ هر دو هم چوب یک چیز را می‌خورند: «سادگی». سادگی‌ای که برای «لوسین دوروبامپره»  با طمعِ شهرت پیوند خورده و برای «داوید سشار » با طمعِ ثروت!
.
خلاصه اینکه:
از امیرِ کلام (علیه السلام) منقول است که: «و لا أفسَدَ الرَّجُلَ مِثلُ الطَّمَعِ»، گمانم همه حرف بالزاک همین است؛ چه آرزوها و چه رؤیاها و چه جان‌ها و چه جهان‌هایی که به خاطر طمع از بین نرفته است...
          

            مرحوم حائری شیرازی را از قبل با تمثیلاتش می‌شناختم، سبک حرف زدن و محاسنِ حنا گذاشته‌اش هم مزید بر علتی شده بود برای اینکه همیشه در ذهنم ماندگار باشد!
تک عنوان‌هایی پراکنده از او خوانده بودم و مجذوب روانی کلام و تمثیل‌های به‌جایش شده بودم؛ اما روزی رفیقی پیشنهاد خواندن «تعلق» را داد و شد آنچه باید می‌شد!
خواندن «تعلق» همان و پی بردن به حکیم بودن این مرد همان؛ دل‌بسته‌اش شدم، آن‌قدر که جمع کتابخوانی را با محوریت آن کتاب سامان دادم و چه لذتی داشت دیدن تعجب آن جمع از عمقِ نگاه این مرد!
حالا نوبت «تفکر» رسید و باز هم حکمتی که از کلام مرحوم حائری شیرازی می‌جوشید؛ کتابی که می‌خواهد بگوید زود به نتیجه رسیدن، زود جواب دادن، پاسخ فوری خواستن، آماده‌خوری کردن نتیجه‌اش تعطیلی فکر است و چه ضربه‌ها که ما ندیده‌ایم از این مشکل!
بخوانید، بخوانید و فکر کنید که چرا فکر کردن برایمان اینقدر غریب است...
          

            یک‌جایی آیت‌الله جوادی آملی -حفظه الله- گفته بود: اینکه آمریکایی‌ها قدشان بلند است به‌خاطر این است که روی قبر میلیون‌ها کشته جنگ و تجاوز و غارتگری ایستاده‌اند؛ و الحق و الانصاف که چه تعبیر لطیف و دقیقی است!
گاهی گریه کردم، گاهی عصبانی شدم، گاهی چشم‌هایم را بستم؛ اینقدر که اطرافیانم هم متوجه می‌شدند حالم دست خودم نیست حین خواندن این کتاب!
آخرش هم فقط می‌توانم بگوییم لعنت به این یانکی‌ها با این سابقه کثیفِ قدیمی‌شان و این ژست‌های تمیزِ جدیدشان...
.
یک نکته از کتاب که برایم آموزنده بود و اصلاً داستان کتاب را هم رقم می‌زد، اعتقاد و پایبندی خانوادگی برای نقل خاطرات و اسامی اجدادشان بود؛ چیزی که شاید ما امروز خیلی به آن بها نمی‌دهیم!
          

            بعد از یادداشت‌های یک دیوانه، این دومین اثری بود که از گوگول خواندم؛ این‌بار هم در وصف گوگول و کتابش باید بگویم «ساده، سرراست و اعجاب‌آور»!
گوگول قلم‌فرسایی نمی‌کند، خودش را به آب و آتش نمی‌زند، داستان را عقب و جلو نمی‌کند اما در همین حین داستان و آدم‌های داستانش را جوری جلوی چشمت قرار می‌دهد که مدام به خودت بگویی «عجب، که این‌طور»!
داستان یک ایده عجیب و غریب دارد: خرید و فروش رعیت‌هایی مرده که عمرشان به دنیا نیست اما اعتبارشان چرا! و امان از آدمی مثل چیچیکف که برای رسیدن به امیال و آرزویش می‌‌نشیند و چه فکر‌ها که نمی‌کند و این هنر گوگول است که وقتی قصه‌اش تمام شد -اگر آدم منصفی باشی- آخرش بگویی «اِ، پس منم که دست کمی از چیچکف ندارم»!
خلاصه اینکه بخوانید و لذت قصه را ببرید و بابت طعنه‌ها و تکه‌ها و تلنگر‌های وقت و بی‌وقت گوگول کیف کنید...
          

            اول اینکه مخاطب جدی و دقیقی برای فلسفه نیستم!
دوم اینکه به نظر من اسم و رسم این کتاب در بازار نشرِ ما، بیش از خودِ کتاب هست!
سوم اینکه کتاب حاضر ترتیب موضوعی داره، نه تاریخی؛ مثلاً فلسفه دین، فلسفه اخلاق، فلسفه علم و غیره. خود نویسنده هم اذعان داره که قصدش گفتن تاریخ فلسفه نبوده اما بستر‌های تاریخی-اجتماعی نظریه‌پردازی هر فیلسوفی رو هم از نظر دور نداشته. از طرف دیگه وقتی مثلاً در باره عدالت در بخش «فلسفه و سیاست» سه نظر از سه فیلسوف متفاوت کنار هم بیان میشه، خواننده تا حدودی سیر تطور اندیشه رو حس می‌کنه! البته ای کاش بخش فلسفه قاره‌ای کمی مفصل‌تر نوشته شده بود، حیف!
چهارم اینکه نکات و تأملات قابل توجهی رو بیان می‌کنه ولی خب، من آثار نایجل واربرتون، مارک وودهوس و ویل دورانت رو بیشتر پسندیدم!
پنجم و آخر اینکه انصافاً ترجمه عالی و ماهرانه صورت گرفته!
          

            از قاضی مرادی قبلاً کتاب «درآمدی بر تفکر انتقادی» را دیده، مجذوب قلم دقیق و عمیقش شده بودم؛ این یکی هم به همان اندازه پر مغز بود و جان‌دار!
.
کتاب دو بخش کلی دارد: اول به ریشه‌های تک‌گویی در ما ایرانیان از منظر تاریخی و جامعه‌شناختی می‌پردازد و بعد می‌رود سراغ بخش دوم و اصلی کتاب که همان «نظریه گفت‌وگو» است.
شاید بخش اول برای بعضی حوصله سر بر باشد اما بخش دوم به‌اندازه کافی سرحالتان می‌کند.
به نظرم اگر جای بخش اول و دوم جابجا می‌شد، بیشتر می‌شد معرفی‌اش کرد!
ولی در هر حال برای اینکه بدانیم گفت‌وگو چیست و چرا باید گفت‌وگو کنیم و حالا چگونه گفت‌وگو کنیم، خواندن این کتاب لازم است...
          

            بعد از خواندنش، چهار «خوشحالی» نصیبم شد:
اول اینکه کتاب را ۲ روزه خواندمش، نه بیشتر!
دوم اینکه سال ۹۸ با قیمت ۲۱ هزار تومان خریدمش، نه بیشتر!
سوم اینکه در این ۵ سال سراغش نرفته و نخوانده بودمش!
چهارم اینکه از «چشمه» کتاب تألیفی دیگری در کتابخانه ندارم!
.
دو ستاره به‌خاطر ساختار بدیع کتاب و قدرت به نمایش کشیدن احساسات یک ذهنِ محصور!
          

            یک شاهکار تمام عیار!
تزلزل عقیده آدمی در بستر اجتماع؛ حتی اگر آن بستر ماحصل عقیده خودت باشد!
«دادرسی دوم» و مکالمه بین روباشف و ایوانف مسحور کننده بود!
.
خلاصه اینکه انتظار همه چیز از این کتاب داشتم مگر اینکه عاشقش شوم...
          

            اگر بتوانید ۸۰ صفحه اول را تحمل کنید، باز هم نمی‌توانید ۲۰۰ صفحه بعدی را تحمل کنید!!😶
.
به‌نظرم جز شخصیت «لنی» -آن هم به ندرت- با چیز دیگری از این کتاب نمی‌توان هم‌ذات‌پنداری کرد...
          

            امروز عصری با کلی عجز و لابه، از منشی سرخاب سفیداب کرده دکتر نوبت گرفتیم. می‌دانستیم به این راحتی‌ها کارمان را راست و ریست نمی‌کند و باید عینهو مرغِ پرکنده هی این پا و آن پا کنیم؛ از آنجا که حوصله ادا و اطوار بچه مزّلف های کف خیابان را هم نداشتیم دست انداختیم بیخ کتابخانه همایونی خودمان تا کتابی برداریم و حین بیکاری ورقی  بزنیم، بلکه کشِ تنبانِ مطالعه مملکت -که همیشه خدا پایین است!- را کمی بکشیم بالا!
خلاصه دیدیم «تالستوی» و «داستا» و مابقی که کسر شأن ملوکانه‌شان است دنبال ما راه بیفتند داخل مطب دکتر، «گچ پژ» صاحاب مرده را دیدیم که داخل هیچ قفسه‌ای جا نشده بل کجکی افتاده یک گوشه؛ همین را برش داشتیم تا حداقل بعد خواندن به زور هم که شده بچپانیمش قاطیِ باقیِ کتب!
القصه، دو ساعت تمام، یک‌بند خواندیمش و یک‌بند لب هایمان مثل همان آدم های پسته‌صفت اول کتاب باز ماند و تلخی اخلاق دخترکِ ورپریده منشی دکتر را گرفت...
.
دستت درست شازده که خوب نواختی!
زیاده جسارت است.
یا علی...
          

            سال ۹۳ چاپ دوم بود، همان موقع یکی از دوستان مشهدی به من معرفی کرد؛ آن موقع نه حوصله این حجم از مطالعه را داشتم و نه احساسِ عطشی برای «اندیشه اسلامی»، این شد که تا سال ۹۵ سراغش نرفتم!
بهار ۹۵ بالاخره خواندمش؛ خواندن که نه، نیوشیدم، جرعه جرعه سر کشیدم، کلمه کلمه مزه کردم!
بعد از مطالعه تا همین امروز دو حسرت برای این کتاب دارم:
اول اینکه چرا دو سالی خواندنش را به تعویق انداختم؟!
و دوم اینکه چرا خیلی‌ها هنوز خواندنش را به تعویق می‌اندازند؟!
.
یک تکه‌ای از این کتاب همیشه در ذهنم ماندگار است، رهبری می‌فرمایند: «در نگاه الهی ما بن‌بست نداریم، همه بن‌بست ها به اذنِ خدا بن‌باز است!»
عالی بود این جمله...
          

            پروردگارا! ما را سربازان جهادِ عظیمِ این روزگار که «جهاد تبیین» است، قرار بده.
(رهبر انقلاب، ۱۴۰۰/۱۱/۳)
.
منظومه جامعی بود به گمانم، خیلی از صحبت ها و موضوعات رو قبلاً هم شنیده‌ایم اما گردآوری‌اش در جای خود، لذتی دیگر دارد.
همانطور که از حجم کتاب و سال انتشار مشخص هست، برای کلیات و راهبرد خوبه اما برای عملیاتی کردن باید مطالعات بیشتر و بیشتری داشت...
          

            اگر محتوا را کنار بگذاریم، خود سبک نگارش کتاب به تنهایی شایسته ۴ ستاره هست؛ سخنرانی های پراکنده در طول حدود ۳۰ سال را اینقدر مرتب به یکدیگر وصل کرده‌اند که انگاری کتاب حاصل یک سخنرانی تک جلسه‌ای است!
.
۲۰ صفحه اول کتاب پیوند عقد و زوجیت دو انسانی که از این به بعد قرار است سکینه یکدیگر شوند را به زیبایی ترسیم کرده است...
          

            اگر به مثابه «دستورات فرماندهی» در میدانِ جهادِ فرهنگی دیده شود؛ اثری است لازم برای هر که دغدغه فرهنگِ انقلابِ اسلامی را دارد!
.
موقع خواندنش یک غصه‌ای هم دائم می‌خوردم: چقدر بین عمق دید و نظرات «این مرد» با کارگزارانش فاصله وجود دارد...حیف، حیف، حیف!
          

            پذیرفتن اینکه در جزوه‌ای به این کوچکی، نکاتی به این بزرگی جای داده شود هنوز هم برایم جای تعجب است!
دو روزه تمام شد، اما مدت هاست جای خودش را در دلم محکم کرده...
.
معمولاً صبر در فکر و بیان ما یک حالت «تخدیری» دارد؛ اما خب همانطور که انتظار می‌رفت طبق نگاهِ کلان حضرتِ آقا، صبر هم یک حالت «تحریکی» پیدا می‌کند برای مبارزه‌ای بهتر و عمیق‌تر...
          

            بزرگی بهم گفت: «آدمی از ۴۰ سالگی که رد شود، روز هایش انگار ۲۰ ساعت بیشتر نیست!»
حالا ربطش به «اُوه» چیست دقیق نمی‌دانم جز اینکه موقع شنیدن این حرف، داستان کتاب آمد جلوی چشمم!
به گمانم باید از همین ۲۴ ساعت فعلی حسابی استفاده کنیم که انگاری کم کم، کم می‌شود؛ شاید بتوانیم قبل از سن «اُوه» سر عقل بیاییم...
          

            می‌گویند به جای «تراژدی» از غم‌نامه یا سوگ‌نامه استفاده کنید!
لطفاً برای این یک کتاب اجازه دهید بی‌خیال پاسداشت زبانِ شیرینِ فارسی شویم و بگوییم این اثر یک «تراژدی» بی‌نظیر است!
در هر سنی بخوانید، غیرممکن است صحنه تراژدیک‌اش از یادتان برود...
          

            ساده، سر راست، اعجاب آور!
به هر کسی خواسته‌ام معرفی کنم با همین سه واژه معرفی کرده‌ام!
برای من مثل قصه های شب بود، یعنی اینقدر نویسنده خودش را نزدیک می‌کند که فکر نمی‌کنی قصه برای یک مملکت و ملت دیگر است و شاید برای تو موضوعیت نداشته باشد؛ بلکه مجبور می‌شوی به خواندنش از بس که صمیمانه است!
داستان «ماجرای نزاع ایوان ایوانویچ و ایوان نیکیفورویچ» هم حسابی دلنشین بود...
          

            من این رو بیشتر از  سایر آثار پادآرمان‌شهر پسندیدم، احتمالأ به خاطر استفاده زیاد از تمثیلات و ترکیبش با ریاضیات بود که به دل من نشست و شاید به همین دلیل هم به دل بعضی نشینه!
البته  یک مقدمه تاریخی از زمانه خود زامیاتین و انقلاب بلشویک ها داشت که پر از نکات جذاب و تاریخی بود...