بریده‌های کتاب حکمتها و اندرزها

از مولی الموحدین علی(ع) نقل شده که فرمود : ای انسان! تو می‌پنداری که همین جثه کوچک هستی؟ جهان بزرگ در وجود تو خلاصه شده است.

رسول اکرم فرمود: «هر کس همان روش و رویه را دارد که معاشرش دارد.»

صبر در قرآن مجید یک معنا دارد و در نظر مردم عامی معنای دیگری. صبر در قرآن به معنای مقاومت و ایستادگی در برابر انواع شداید و مشکلات است ولی در قاموس مردم عامی به معنای دست روی دست گذاشتن و به انتظار نشستن است. صبر در قرآن جنبه مثبت دارد و اراده و نیرو می‌خواهد ولی در نظر مردم عادی جنبه منفی دارد، زیرا از خود دفاع نکردن و تسلیم حوادث شدن مظهر بی‌ارادگی و سستی است.

علی علیه‌السلام می‌فرماید: اَوَّلُ الدّینِ مَعْرِفَتُهُ[1] پایه اول دین و سنگ اول بنای دین، معرفت و شناسایی ذات احدیت است. شخصی آمد خدمت مولای متقیان علی علیه‌السلام و عرض کرد : هَلْ رَأیتَ رَبَّک آیا پروردگار خویش را دیده‌ای؟ فرمود: لَمْ أعْبُدْ رَبّآ لَمْ أرَهُ من هرگز خدایی را که ندیده باشم بندگی نکرده‌ام. لَمْ تَرَهُ الْعُیونُ بِمُشاهَدَةِ الْعِیانِ وَ لکنْ رَأتْهُ الْقُلوبُ بِحَقائِقِ الاْیمانِ[2] اما ای مرد! بدان که این چشمها که در سرها قرار گرفته نمی‌تواند خدا را ببیند، دلهاست که با نور ایمانْ او را مشاهده می‌کنند. لا تُدْرِکهُ الاْبْصارُ وَ هُوَ یدْرِک الاْبـْصارَ وَ هُوَ اللَّطیفُ الْخَبیرُ[3]. چشم دل باز کن که جان بینی. دل اگر به نور عرفان منوّر شد اوج می‌گیرد، شادی خاطر می‌آورد، مانند این است که از حجره تاریکی به گلستان مصفایی قدم گذاشته باشد، آلام و کدورتها و رنجها که نتیجه محدودیت روح است از بین می‌رود، خوش‌بینی پیدا می‌شود و به همه چیز مهر می‌ورزد : به جهان خرّم از آنم که جهان خرّم از اوست عاشقم بر همه عالم که همه عالم از اوست

دیوان منسوب به امام علی علیه‌السلام [من چنین دریافته‌ام ـ آری، در روزهای عمرآزمونها نهفته است ـ که شکیبایی را فرجامی ستوده است / اندکند کسان که در راه چیزی کوشیدند و شکیبایی ورزیدند و بدان نرسیدند.]  

حسین علیه‌السلام می‌فرمود : اگر بدنها برای مُردن آفریده شده، پس چه بهتر آنکه در راه خدا با شمشیر قطعه‌قطعه گردد.

کلمه آزادی از کلماتی است که این بلا بر سرش آمده. پیش مردمان جاهل، آزادی یعنی پشت پا زدن به حکم محکم عقل و روگرداندن از دین و غوطه‌ور شدن در منجلاب فحشا و رذالت و پستی، آزادی یعنی به هیچ اصلی از اصول محکم اخلاقی پابند نبودن، آزادی یعنی خاموش کردن وجدان و کشتن فطرت و سقوط به حضیض حیوانیت. آری مردمی که از عقل و تحقیق بدورند هر حقیقتی را از هر منبعی بگیرند، چه از منبع دین و اسلامیت و چه از منبع تمدن و تجدد، به بدترین صورتی آن را مسخ می‌کنند و قلب ماهیت می‌دهند. برای چنین مردمی به جای آن که کلمه صبر معنای ثبات و استحکام روحی بدهد معنای زبونی و سستی و دست روی دست گذاشتن می‌دهد، به جای آن که زهد و ترک دنیا معنای علوّ روح و رُقاء نفس بدهد معنای بیکاری و بیعاری و کلّ بر غیر شدن می‌دهد، کلمه آزادی به جای آن که معنای وارستگی از پستی و از تعلق خاطر به اباطیل و اوهام را بدهد معنای لاابالیگری و غوطه‌ور شدن در منجلاب فحشا و بی‌عفتی و فساد اخلاق می‌دهد، و این است که خدا می‌فرماید: وَ یجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَی الَّذینَ لا یعْقِلونَ.

مردن در این است که زنده بمانید و مغلوب و محکوم و محتاج باشید، و زندگی در این است که بمیرید ولی با فتح و ظفر و غلبه امام علی علیه السلام

اشتباه اصلی فرزند آدم که در جست و جوی سعادت جان به لب رسانیده همین است که تشنگی و احتیاج روح را می‌خواهد با سیر کردن جسم و بدن تأمین کند، یعنی جست و جوی امر محالی را می‌کند. درست مثل این است که یک نفر گرسنه باشد و برای سیر شدن او به یک نفر دیگر نان بدهیم : استاد مطهری، حکمت‌ها و اندرزها، ج 2، ص148

کار سبب می‌شود که انسان خودش را کشف کند و این مهمترین و بالاترین کشفهاست. استاد مطهری، حکمت‌ها و اندرزها، ج 2، ص177

رسول اکرم صلّی الله علیه و آله به ابوذر غِفاری فرمود: «درباره عمر بیش از مال امساک داشته باش، برای صرف وقت بیش از صرف مال بخل بورز.» و نیز به ابوذر فرمود: «مبادا که وقت را به امید آینده تلف کنی، تو متعلق به امروز هستی نه به فردا.»

اساسا آن کس که تقوا فروش است متقی نیست و آن کس که هنر فروش است هنرمند نیست و آن کس که علم فروش است عالم نیست. استاد مطهری، حکمت‌ها و اندرزها، ج 2، ص135

این قلبِ پر از عجایب و استعداد انسان، بر راه راست آفریده شده، یعنی طوری آفریده شده که بالفطره عادل است نه ظالم، امین است نه خائن، راستگوست نه دروغگو، موحد است نه مشرک. در آثار دینی وارد شده: کلُّ مَوْلودٍ یولَدُ عَلَی الْفِطرَةِ[1] یعنی هر نوزادی بر راه راست آفریده شده، انحرافات و گمراهیها در اثر عوامل خارجی است از تعلیم و تربیت‌ها و القاء و تلقین‌های فاسدکننده.

در حین این که غمها و ناامیدی‌ها از هر طرف بر دل سایه می‌افکند، یک مرتبه از یک گوشه از گوشه‌ها و یک زاویه از زوایای دل ـ که خود انسان هم بی‌خبر است ـ برق امیدی می‌جهد و سایه‌های غم و اندوه را زایل می‌سازد. 

اگر در میان طبقه مقدس‌مآب جامعه ما قدم بگذارید با یک سلسله کلمات و جملات از قبیل کلمات مقدس صبر و توکل و زهد و ترک دنیا روبرو می‌شوید که حقایق عالیه خود را از دست داده است، هنگامی هم که در محیط به اصطلاح تمدن و تجدد قدم بگذارید با یک سلسله کلمات و جملات دیگری روبرو می‌شوید که می‌بینید متأسفانه این کلمات نیز در این محیط مسخ شده و حقیقت خود را از دست داده است.

هرودوت، مورخ معروف یونانی که در حدود قرن چهارم و پنجم پیش از میلاد مسیح می‌زیسته و از نزدیک ناظر اوضاع و احوال ایرانیان بوده، ... در باب ایرانیان و ارزشی که برای مقام ارجمند اخلاق قائلند می‌گوید: ایرانیان در هر کسی که صفات نیک می‌یابند به دیده احترام می‌نگرند، هرچند که دشمنشان باشد. کوروش می‌گوید : ایرانیان صفات نیک خود را با تمام ثروت شام و آشور برابر نمی‌کنند. استاد مطهری، حکمت‌ها و اندرزها، ج 2، ص13

انسان در ناحیه روح و ضمیر عینا مانند بدن محتاج به تغذّی است. اگر به بدن غذا نرسد لاغر می‌شود و اگر مدتی نرسیدن غذا ادامه پیدا کند، بدن می‌میرد و از بین می‌رود. اگر به روح نیز غذا نرسد لاغر و ناتوان می‌شود و اگر نرسیدن غذا برای همیشه ادامه پیدا کند، روح می‌میرد. غذای روح البته از جنس گندم و برنج و روغن نیست، غذای روح علم و عشق و امید و ایمان است. اشتباه اصلی فرزند آدم که در جست و جوی سعادت جان به لب رسانیده همین است که تشنگی و احتیاج روح را می‌خواهد با سیر کردن جسم و بدن تأمین کند، یعنی جست و جوی امر محالی را می‌کند. درست مثل این است که یک نفر گرسنه باشد و برای سیر شدن او به یک نفر دیگر نان بدهیم : گر خورد نان این، نگردد سیر آن     ور کشد بار این، نگردد آن گران

احترام زورمند به خاطر زور نشانه جبن و ترس و یا تملّق و چاپلوسی است و احترام ثروتمند به خاطر ثروتش نشانه طمع و آزمندی است، اما احترام دانشمند به خاطر دانش نشانه دانش‌خواهی و حقیقت‌جویی است و احترام پاکدامن و پارسا به خاطر پاکدامنی و پارسایی نشانه علاقه به تقوا و پارسایی است

غذای روح علم و عشق و امید و ایمان است.