بریده‌های کتاب بیست گفتار

شک مقدس کدام شک است؟ آن شکی است که به صورت پاره کردن زنجیرهای تقلید باشد ولی به شرط آنکه انسان را به سوی تحقیق و کشف حقیقت سوق بدهد و در روح او درد ایجاد کند.

در حدیث است: خداوند دو حجت دارد؛ یکی حجت باطن؛ دیگر حجت ظاهر؛ حجت باطن عقل است و حجت ظاهر پیغمبران.

نام علی(ع) بعد ها با نام عدالت قرین شد.عمر بن عبدالعزیز گفت: علی پیشینیان را فراموشاند و بعدی ها را در زحمت انداخت؛ مردم روش و سیره او را وسیله ملامت و سرکوفت خلفا قرار می دادند.

علی می‌فرمود نگویید : اَللّهُمَّ اِنّی اَعوذُ بِک مِنَ الْفِتْنَةِ خدایا به تو از فتنه‌ها و مایه گرفتاریها پناه می‌برم، زیرا هیچ کس نیست که با گرفتاریها مواجه نباشد؛ بگویید: اَللّهُمَّ اِنّی اَعوذُ بِک مِنْ مُضِلّاتِ الْفِتَنِ«1» خدایا از فتنه‌های گمراهکننده، از جنبه‌های گمراهکننده‌ی فتنه‌ها به تو پناه می‌برم. استاد مطهری، بیست گفتار، ص150

عمر بن عبدالعزیز گفت: علی پیشینیان را فراموشاند و بعدیها را در زحمت انداخت؛ استاد مطهری، بیست گفتار، ص62

یا اَیهَا الَّذینَ امَنوا کونوا قَوّامینَ بِالْقِسْطِ شُهَداءَ لِلّهِ وَ لَوْ عَلی اَنْفُسِکمْ اَوِ الْوالِدَینِ وَ الاَْقْرَبینَ اِنْ یکنْ غَنِیاً اَوْ فَقیراً فَاللهُ اَوْلی بِهِما فَلا تَتَّبِعُوا الْهَوی أنْ تَعْدِلوا[1]. ای مردم در کار بپاداشتن عدالتْ زیاد بکوشید، گواهی را فقط به خاطر خدا بدهید هرچند علیه خود شما یا پدر و مادر یا نزدیکان شما باشد، غصه اینکه فلان خویشاوند غنی یا فقیر است نخورید، خداوند که خالق آنهاست از شما که فقط رابطه خویشاوندی دارید اولی است به اینکه حال آنها را رعایت کند، مبادا به پیروی از هوای نفس از حق انحراف پیدا کنید. یکی از فواید اینکه تربیت مردم تربیت دینی باشد همین است که مردم را در باطن روح و ضمیرشان عادل و منصف می‌کند. البته فرق است بین کسی که از ایمان بهره‌ای داشته باشد و خدا را ناظر و شاهد اعمال و نیات خود بداند و آن کس که محض مصلحت اجتماع کاری را بکند. ۱. نساء / 135.

حدیث معروفی است که علم سه پله و سه مرحله دارد. انسان همینکه به مرحله اول آن می‌رسد مغرور می‌شود و تکبر می‌کند، معلوماتش در نظرش جلوه می‌کند، خود را از همه چیز و همه کس برتر و بالاتر می‌بیند. این مرحله مرحله علم‌بینی و خودبینی است. تا به مرحله دوم می‌رسد. در این مرحله بر معلوماتش افزوده می‌شود، عظمت خلقت و آفرینش در برابرش نمودار می‌شود، خود را و معلومات خود را در برابر دستگاه عظیم آفرینش کوچک می‌بیند و حالت تواضع در او پیدا می‌شود. این مرحله مرحله واقع‌بینی و جهان‌بینی است، از علم‌بینی به جهان‌بینی می‌رسد، به جای آنکه به معلومات خود نظر افکند به جهان نظر می‌کند و با آن معلومات جهان را اندازه می‌گیرد. تا آنکه قدم به مرحله سوم می‌گذارد. در این مرحله می‌فهمد که هیچ چیز نمی‌داند. این مرحله مرحله بهت و حیرت است. می‌داند و می‌فهمد که مقیاس‌های علم و فکر او برای یک محیط محدود زندگی خودش فقط صحیح است به کار برده شود نه بیشتر.  

زندگی مسابقه بقا هست. زندگی اگر بخواهد بر محور صحیح قرار بگیرد باید بر اساس مسابقه بقا باشد. لازمه مسابقه دو چیز است: آزادی افراد و دیگر نظم اجتماعی که جلو هرج و مرج را بگیرد.

توکل یعنی چه؟ توکل در مقابل جهد و سعی نیست که آیا جهد و سعی کنیم یا توکل؟ توکل یعنی انسان همیشه به آنچه مقتضای حق است عمل کند و در این راه به خدا اعتماد کند که خداوند حامی و پشتیبان کسانی است که حامی و پشتیبان حق می‌باشند. توکل تضمین الهی است برای کسی که همیشه حامی و پشتیبان حق است. استاد مطهری، بیست گفتار، ص116

علی مرتضی فرمود : اِنَّ اَعْظَمَ الْخِیانَةِ خِیانَةُ الاُمَّةِ وَ أفَظعُ الْغِشِّ غِشُّ الاَْئِمَّةِ«2». بزرگترین خیانتها خیانت به امت است و بدترین دغلکاریها دغلکاری با پیشوایان مسلمین است استاد مطهری، بیست گفتار، ص61

اِنَّ اللهَ اِذا اَحَبَّ عَبْدآ غَتَّهُ بِالْبَلاءِ غَتّآ. «غت» به معنی غمس و فرو بردن در آب است. یعنی خداوند وقتی که کسی را دوست بدارد او را در شداید فرو می‌برد، به میان شداید می‌اندازد، چرا؟ برای اینکه راه بیرون شدن از شداید و راه شناوری در دریای گرفتاری را یاد بگیرد. استاد مطهری، بیست گفتار، ص150

بشر گاهی مرض تصدیق پیدا می‌کند، در مواردی که خدا دستوری نداده و مردم را روی مصالح و حکمی آزاد گذاشته می‌خواهد از پیش خود دستوری وضع کند و به خدا نسبت دهد، و یا گاهی کارهای زشتی که فقط موافق شهوات اوست و میل دارد آن کارها را انجام دهد، می‌آید دستورهایی از پیش خود وضع می‌کند و آنگاه می‌گوید خدا این طور دستور داده.

مردان سرد و گرم چشیده و فراز و نشیب دیده و زحمت کشیده و با سختی‌ها و شداید و مشکلات دست و پنجه نرم کرده نیز طاقت و قدرتشان از مردهای نازپرورده بیشتر است. فرق است بین نیرویی که از داخل و باطن بجوشد با نیرویی که از خارج کمک بگیرد. عمده این است که استعدادها و نیروهای بی‌حد و حصر باطنی بشر بروز کند.

از سخنان رسول اکرم است: ما اَخافُ عَلی اُمَّتِی الْفَقْرَ وَ لکنْ اَخافُ عَلَیهِمْ سوءَ التَّدْبیرِ[1] یعنی نگرانی من بر امتم از ناحیه فقر نیست، فقر دردی است که علاجش دشوار نیست، نگرانی من از ناحیه سوء تدبیر و قلّت میزان منطق و استدلال است.

حقی برای کسی نیست مگر آنکه به عهده‌اش هم حقی هست و به عهده کسی حقی نیست مگر آنکه برای او و به نفع او هم هست؛ یعنی تکلیف و حق از یکدیگر جدا نیستند، اگر کسی حقی دارد تکلیفی همراه آن حق دارد. استاد مطهری، بیست گفتار، ص59

علی(ع) در آن نامه‌ای که به والی بصره،عثمان بن حنیف، نوشته پس از آنکه او را نصیحت می‌کند که گرد تنعم نرود و از وظیفه خودش غفلت نکند،وضع زندگی ساده و دور از تجمل و تنعم خودش را ذکر می‌کند که چگونه به نان جوی قناعت کرده است و خود را از هر نوع نازپروردگی دور نگه داشته.آنگاه می‌فرماید:شاید بعضی تعجب کنند که چطور علی با این خوراک‌ها، توانایی برابری و غلبه بر شجاعان را دارد،قاعدتاً باید این طرز زندگی او را ضعیف و ناتوان کرده باشد. خودش این طور جواب می‌دهد که اینها اشتباه می‌کنند، زندگی سخت نیرو را نمی‌کاهد، تنعم و نازپروردگی است که موجب کاهش نیرو می‌گردد.می‌فرماید: اَلا وَ اِنَّ الشَّجَرَةَ الْبَرِّیةَ اَصْلَبُ عوداً، وَ الرَّوائِعَ الْخَضِرَةَ اَرَقُّ جُلوداً وَ النَّباتاتِ الْبَدَوِیةَ اَقْوی وُقوداً[1]. چوب درخت‌های صحرایی و جنگلی که نوازش باغبان را ندیده است محکم‌تر است،اما درخت‌های سرسبز و شاداب که مرتب تحت رعایت باغبان و نوازش او می‌باشند نازک‌تر و کم‌طاقت‌تر از کار در می‌آیند. گیاهان صحرایی و وحشی نسبت به گل‌های خانگی،هم قدرت اشتعال و افروزش بیشتری دارند و هم آتششان دیرتر خاموش می‌شود.

وَ لکنَّ اللهَ یخْتَبِرُ عِبادَهُ بِاَنْواعِ الشَّدائِدِ وَ یتَعَبَّدُهُمْ بِاَنْواعِ الْـمَجاهِدِ وَ یبْتَلیهِمْ بِضُروبِ الْمَکارِهِ، اِخْراجآ لِلتَّکبُّرِ مِنْ قُلوبِهِمْ وَ اِسْکاناً لِلتَّذَلُّلِ فی نُفوسِهِمْ وَ لِیجْعَلَ ذلِک اَبْواباً فُتُحاً اِلی فَضْلِهِ وَ اَسْباباً ذُلُلا لِعَفْوِهِ[1]. خداوند همواره بندگان خود را به انواع شداید مواجه می‌کند و اقسام کوشش‌ها و مجاهدت‌ها جلو پای آنها می‌گذارد، تکالیفی گوناگون برخلاف طبع آسایش‌طلب آنها بر آنها مقرر می‌دارد تا غرور و تکبر از دلشان بیرون رود، نفوسشان عادت کند به عبودیت خدا، و این وسیله‌ای است برای اینکه درهای فضل و رحمت و عنایت پروردگار به روی آنها گشوده شود. ۱ . نهج‌البلاغه، خطبه 190.

اگر عقل انسان آزاد باشد، در امور آن طور قضاوت می‌کند که در واقع و نفس‌الامر چنان است: خوب را خوب و بد را بد می‌بیند. اگر تحت تأثیر و نفوذ کانون خواهش‌های دل باشد آن طور قضاوت می‌کند که دل می‌خواهد و می‌پسندد نه آن طوری که حقیقت هست. عقل در ذات خود قاضی عادلی است ولی باید استقلال این قوّه قضایی محترم باشد، قوّه مجریه (یعنی میل‌ها و خواهش‌ها و تصمیم و اراده‌ها) او را دست‌نشانده خود قرار ندهد؛ اگر دست‌نشانده شد انتظار عدالت از او نمی‌رود. از سخنان مولای متقیان علی(ع) است، می‌فرماید: مَنْ عَشِقَ شَیئاْ اَعْشی بَصَرَهُ وَ اَمْرَضَ قَلْبَهُ[1]. هرکس که به چیزی عشق بورزد و خواهش دلش نسبت به آن چیز طغیان کند، آن عشق موجب شب‌کوری او می‌شود و روحش را مریض می‌کند. مقصود از این شب‌کوری این است که در تاریکی‌های حوادث که احتیاج به هدایت و روشنایی عقل و منطق است دیگر نمی‌بیند. حب و بغض و دوستی و دشمنی در طرز قضاوت مؤثر است.

فرق بین فلسفه اجتماعی و مبانی حقوقی اسلامی که بر اصل علت غایی مبتنی است با مبانی حقوقی مادی، یکی در همین جاست. مطابق مبانی حقوقی الهی اسلامی واقعآ بینوایان ذی‌حق‌اند. اما طبق مبانی حقوقی غیر الهی، حقوق فقط و فقط با فعالیت و تولید و کار و صنعت ایجاد می‌شود. استاد مطهری، بیست گفتار، ص60

حکما می‌گویند:... اگر تضاد و تصادمهای حاصل از تضاد نبود فیض وجود از ناحیه ذات اقدس فیاض علی‌الاطلاق امکان دوام نداشت.