مردان سرد و گرم چشیده و فراز و نشیب دیده و زحمت کشیده و با سختی‌ها و شداید و مشکلات دست و پنجه نرم کرده نیز طاقت و قدرتشان از مردهای نازپرورده بیشتر است. فرق است بین نیرویی که از داخل و باطن بجوشد با نیرویی که از خارج کمک بگیرد. عمده این است که استعدادها و نیروهای بی‌حد و حصر باطنی بشر بروز کند.

از سخنان رسول اکرم است: ما اَخافُ عَلی اُمَّتِی الْفَقْرَ وَ لکنْ اَخافُ عَلَیهِمْ سوءَ التَّدْبیرِ[1] یعنی نگرانی من بر امتم از ناحیه فقر نیست، فقر دردی است که علاجش دشوار نیست، نگرانی من از ناحیه سوء تدبیر و قلّت میزان منطق و استدلال است.

وَ لکنَّ اللهَ یخْتَبِرُ عِبادَهُ بِاَنْواعِ الشَّدائِدِ وَ یتَعَبَّدُهُمْ بِاَنْواعِ الْـمَجاهِدِ وَ یبْتَلیهِمْ بِضُروبِ الْمَکارِهِ، اِخْراجآ لِلتَّکبُّرِ مِنْ قُلوبِهِمْ وَ اِسْکاناً لِلتَّذَلُّلِ فی نُفوسِهِمْ وَ لِیجْعَلَ ذلِک اَبْواباً فُتُحاً اِلی فَضْلِهِ وَ اَسْباباً ذُلُلا لِعَفْوِهِ[1]. خداوند همواره بندگان خود را به انواع شداید مواجه می‌کند و اقسام کوشش‌ها و مجاهدت‌ها جلو پای آنها می‌گذارد، تکالیفی گوناگون برخلاف طبع آسایش‌طلب آنها بر آنها مقرر می‌دارد تا غرور و تکبر از دلشان بیرون رود، نفوسشان عادت کند به عبودیت خدا، و این وسیله‌ای است برای اینکه درهای فضل و رحمت و عنایت پروردگار به روی آنها گشوده شود. ۱ . نهج‌البلاغه، خطبه 190.

اگر عقل انسان آزاد باشد، در امور آن طور قضاوت می‌کند که در واقع و نفس‌الامر چنان است: خوب را خوب و بد را بد می‌بیند. اگر تحت تأثیر و نفوذ کانون خواهش‌های دل باشد آن طور قضاوت می‌کند که دل می‌خواهد و می‌پسندد نه آن طوری که حقیقت هست. عقل در ذات خود قاضی عادلی است ولی باید استقلال این قوّه قضایی محترم باشد، قوّه مجریه (یعنی میل‌ها و خواهش‌ها و تصمیم و اراده‌ها) او را دست‌نشانده خود قرار ندهد؛ اگر دست‌نشانده شد انتظار عدالت از او نمی‌رود. از سخنان مولای متقیان علی(ع) است، می‌فرماید: مَنْ عَشِقَ شَیئاْ اَعْشی بَصَرَهُ وَ اَمْرَضَ قَلْبَهُ[1]. هرکس که به چیزی عشق بورزد و خواهش دلش نسبت به آن چیز طغیان کند، آن عشق موجب شب‌کوری او می‌شود و روحش را مریض می‌کند. مقصود از این شب‌کوری این است که در تاریکی‌های حوادث که احتیاج به هدایت و روشنایی عقل و منطق است دیگر نمی‌بیند. حب و بغض و دوستی و دشمنی در طرز قضاوت مؤثر است.