این کتاب، از معدود تلاش‌هایی است که برای بازنمایی تجربه‌های الهام‌بخش وحدت شیعه و سنی انجام شده است. البته دوست داشتم مفصل‌تر بود؛ اما همین هم غنیمت است. بسیاری از خاطره‌های آن شوق‌انگیز و حتی شگفت‌انگیز است.
      

        این کتاب در اصل برای مخاطبی نوشته شده که اهل پژوهش‌های دینی و مشخصاً فقهی است. اما برای دیگران هم خالی از فایده نیست. تقریباً نیمهٔ اول کتاب، برای همهٔ مخاطبان مفید است. این نیمه، مخاطب را ترغیب می‌کند به فرهنگ قرض‌الحسنه. اما نیمهٔ دوم، به‌طور مشخص‌تری برای مخاطب اهل فقه نوشته شده است. این نیمه به مخاطب عادی، کمکی نمی‌کند. چرا که مخاطبِ غیرفقیه که شامل بیشتر مخاطبان می‌شود، برای مسائلی که در این نیمه مطرح شده، در نهایت باید به رسالهٔ مرجع‌تقلید خودش مراجعه کند. اما این نیمهٔ دوم، دست‌کم از این باب برای مخاطب عام مفید است که با مسائل فهقی این حوزه آشنا می‌شود. فارغ از اینکه پاسخ این مسائل چیست، همین آشناییِ صرف با آن‌ها، مزیّت خوبی برای این کتاب است. اما باز هم تأکید می‌کنم که با توجه به اختلاف‌های فقها، نتیجه‌گیری‌های فقهی این کتاب نمی‌تواند ملاک عمل برای ما باشد. ملاک عمل برای ما مخاطبان غیرفقیه، تنها فتواهای مراجع تقلید است. به هر حال، کتاب خوبی بود و بنده از آن بهره بردم.
      

        این کتاب، بالینی است. با یک‌بار خواندن، حقش ادا نمی‌شود. باید آن را بارها و بارها خواند. سیّدحسن، یک‌تنه، کار ساعت‌ها سخنرانی و نقد و حکمت و تلنگر و تذکر را؛ با جمله‌هایی نغز و دلکش و البته صریح، فقط در ۷۱ صفحه انجام داده است.
      

        تا به حال با خودتان فکر کرده‌اید مسئلهٔ فلسطین در ایران، چطور تبدیل شد به یکی از اولویت‌های دیپلماسی؟ یا فکر کرده‌اید که ارتباط ما با جبههٔ مقاومت چطور شکل گرفت؟ اصلاً جبههٔ مقاومت، چطور شکل گرفت؟ تا حالا فکر کرده‌اید تفاوت گروه‌های مختلف مقاومت چیست؟ رابطهٔ آن‌ها با هم چگونه است؟ مثلاً فکر کرده‌اید تفاوت  حزب‌الله با حزب أمل چیست؟  
تصویر ذهنی ما از فضای بین‌الملل، خیلی مواقع نادقیق و مخدوش و حتی نادرست است. مثلاً گاهی برگرفته از القائات برخی رسانه‌هاست که قصد و غرض خودشان را دارند و بدتر اینکه این تصاویر را به‌اسم بی‌طرفی به ما القاء می‌کنند. بی‌طرفی، دروغی بزرگ است. هر اثریٰ موضعی دارد. اما مشکل کجا ایجاد می‌شود؟ آنجا که برخی به‌‌اسم بی‌طرفی، موضع خودشان رو به مخاطب تلقین می‌کنند، صداقت و واقعیت، قربانی می‌شود. هر اثری باید موضع داشته باشه و در آن موضع صادق باشد و منطق خودش در روایت واقعیت را درست برای مخاطب توضیح بدهد. «سفیر قدس»، چنین کتابی است . این کتاب که برش‌هایی از خاطرات حسین شیخ‌الاسلام است، بخش‌های مهمی از روند شکل‌گیری سیاست‌خارجی جمهوری اسلامی را توضیح می‌دهد و در این کارش هم موضع دارد و هم صادق است. آقای شیخ‌الاسلام، از باسابقه‌ترین مسئولان وزارت خارجهٔ بعد از انقلاب اسلامی بود که سابقهٔ سال‌ها معاونت سیاسی وزارت خارجه، سفارت ایران در روسیه و همچنین قائم‌مقامی این وزارت‌خانه را در کارنامهٔ خود داشت. متأسفانه چندسال پیش در دوران کرونا ایشان را از دست دادیم. مدتی پیش از فوت آقای شیخ‌الاسلام، محققان این کتاب، با ایشان چند جلسهٔ مفصل گفت‌وگو  می‌کنند. نتیجهٔ این گفت‌وگوها در پنج فصل تدوین شده: «خانواده و تحصیلات و زندگی فردی»؛ «تسخیر و لانه جاسوسی»؛ «سازمان‌دهی وزارت امور خارجه تا شهادت رجایی»؛ «دفاع مقدس» و «حزب‌الله و سوریه». 
دراین کتاب، کمی با زندگی شخصی آقای شیخ‌الاسلام آشنا می‌شویم، بعد می‌رسیم به ماجرای تسخیر لانهٔ جاسوسی. مدتی بعد از ماجرای لانهٔ جاسوسی و ترجمهٔ اسناد آنجا، ایشان وارد وزارت خارجه شده و به‌جد پیگیر بحث فلسطین می‌شود و با گروه‌های مقاومت ارتباط می‌گیرد. 
چند سال اخیر، دوگانه‌ای در رسانه‌ها برجسته شد به نام دوگانهٔ میدان و دیپلماسی. ناظر به ساخت این دوگانه هم حرف‌هایی راه افتاد که میدان باید در خدمت دیپلماسی باشه یا دیپلماسی در خدمت میدان. تقریباً منظور از میدان هم بیشتر اقدامات نظامی بود. نکته‌ای بسیار مهم در این  کتاب، این است که گزاره‌های کلی ذهن ما را، در میدان واقعیت توضیح  داده و فهم ما از میدان را تغییر می‌دهد. ما با خواندن این کتاب تازه می‌فهمیم که میدان، عرصهٔ متفاوتی است از آن تصور مرسوم در دیپلماسی؛ تصوری که زمینهٔ ساخت آن دوگانه است. میدان، فقط عرصهٔ حضور نظامی‌ها نیست. میدان، عرصهٔ حضور نیروهای مختلف، اعم از علمی، فرهنگی، سیاسی، نظامی و اقتصادی است.  به این معنا، میدان و دیپلماسی در نگاه و تجربهٔ آقای شیخ‌الاسلام، درهم‌تنیده است، نه جدا از هم. در نتیجه اصلاً دوگانه‌ای وجود ندارد. 
با خواندن این کتاب، می‌فهمیم که بسیاری از منازعات و دعواهای سیاسی داخلی ماٰ چقدر بی‌اهمیت است و چه دعواهای اساسی، اصیل، تعیین‌کننده و اثرگذاری در عالم هست. دعواها و منازعات سیاست داخلی ما هم آن جاهایی اهمیت و اصالت دارند که ما را به نقاط اصلی نزاع در عالم برسانند. پاسخ سؤال‌های ابتدای متن و تفصیلِ گزاره‌هایی که بعد از آن مطرح کردم، می‌توانید در «سفیر قدس» دنبال کنید. پاسخ‌ها البته مثل لقمهٔ آماده، سرراست و روشن نیست. این برمی‌گردد به پیچیدگی‌های مسائل سیاسی و دیپلماتیک و نظامی. اتفاقاً همین پیچیدگی‌ها را هم می‌توانید در این کتاب ببینید؛ پیچیدگی‌هایی که ما را به فکر وادار می‌کند و البته به تحقیق بیشتر.
افسوس که این کتاب می‌توانست کامل‌تر و دقیق‌تر و جزئی‌تر از این باشد. اما به‌گمانم در جایی شنیدم که این گفت‌وگوها در روزهای پایانی عمر ایشان بوده و اجل مهلتی بیش از این نداده است. بنابراین نمی‌توان از این بابت خرده‌ای گرفت. دست‌مریزاد به گروه پژوهش و نگارش و انتشار کتاب. و خدا رحمت کند آقای شیخ‌الاسلام را.
      

        تکاپوی حجت‌الاسلام زائری در این کتاب، ستودنی است. او تلاش کرده از شخصیت سیدحسن نصرالله برای مخاطب ایرانی، آشنایی‌زدایی کند. ناظر به این نکته، نگاه افراد مختلف با رویکردهای مختلف را به سیدحسن جمع‌آوری کرده است. نکات نابی را می‌توانید در این کتاب بخوانید. آن را از دست ندهید. دست مریزاد به آقای زائری و حیف که تا الان این کتاب را نخوانده بودم. امیدوارم حالا بعد از گذشت چندین سال و عبور از حماسهٔ طوفان‌الأقصی، ویراست کامل‌تری از این کتاب به چاپ برسد. 
      

        «رسول مولتان» ، من را با شهیدی آشنا کرد که به‌طور مشخص به‌دلیل کار جدی در عرصهٔ فرهنگ، ترور شده بود. چنین آدم‌هایی بسیار معدودند. با این وصف، فعالان فرهنگی لازم است این کتاب را با چنین نگاهی بخوانند تا از خط‌به‌خط زندگی این شهید بزرگوار، بتوانند بهره ببرند برای کشف مسیر درست کار فرهنگی. 
      

        با خواندن این کتاب، فهم بهتری از اقتصاد رسانه‌ها و اقتصاد سیاسی آن‌ها و مناسبات سیاسی آن‌ها پیدا خواهید کرد. همچنین این کتاب، فهم خوبی از رسانه‌های جریان اصلی به دست می‌دهد.
      

        سال‌ها پیش در جلسهٔ نقد این کتاب، یکی از منتقدان گفت من این کتاب را یک‌بار شروع کردم و نتوانستم ادامه بدهم و بعد از مدت‌ها که دوباره تلاش کردم و آن را خواندم، فهمیدم این مدت از چه لذتی محروم شده بودم. این اتفاق دقیقاً برای من هم افتاد. «پل معلق» حجم زیادی ندارد؛ اما همراه‌شدنم با آن سخت بود و در نهایت که آن را بعد از مدت‌ها دوباره خواندم و تمام کردم، لذتی عمیق را تجربه کردم. دوست دارم بعدها آن را دوباره بخوانم. 
      

        کتاب را پیش از رفتن شهادت‌گونه‌اش خواندم. تواضع را می‌شد از  روح کلام او دریافت. اما از باب فرم، مصداق خوبی برای تاریخ شفاهی یا مستندنگاری نیست. جزئیات و توصیف‌های کمی دارد و بیشتر مبتنی بر تحلیل است. اما همین هم مغتنم است. هرچیزی از آن بزرگوار، خواندنی است. پیشنهاد می‌کنم حتما بخوانید تا با این دیپلمات انقلابی و مسلمان، بیشتر و بهتر آشنا شوید.