تجارت همیشگی انسان‏ این تعبیر یعنی تعبیر تجارت و معامله، تنها در زمینه ایمان و کار خیر نیست و شاید نکته اساسی اینجا باشد. از تعبیرات قرآن کریم ما این‏گونه نمی‌فهمیم که انسان دو حالت دارد: یک حالت اینکه معامله می‌کند و حالت دیگر اینکه معامله نمی‌کند. سرمایه‌هایی که انسان دارد، همین سرمایه عمر و سرمایه سلامت و سرمایه قدرتهایی که دارد، سرمایه مالی که دارد و هر آنچه که خداوند به او داده است این‏طور نیست که انسان با این سرمایه‌ها یا معامله می‌کند یا معامله نمی‌کند. در سرمایه‌های معمولی، انسان ممکن است سرمایه‌ای داشته باشد و بگوید من با این سرمایه نمی‌خواهم معامله کنم. وقتی فکر می‌کنم مگر چقدر عمر می‌کنم، پنجاه سال دیگر هم اگر زنده باشم، دارایی دارم و از این دارایی خودم کمکم خرج می‌کنم تا عمرم به پایان برسد؛ احتیاجی به معامله ندارم، معامله هم نمی‌کنم. آیا انسان می‌تواند در مورد سرمایه‌های انسانی که دارد همین‏گونه باشد؛ بگوید: من نمی‌خواهم معامله کنم، نمی‌خواهم کسب کنم؛ از نظر امور معنوی و اخروی و آن اموری که قرآن آنها را معامله نامیده است می‌خواهم سرمایه خود را راکد بگذارم و کم کم خرج کنم؟ یا نه، انسان در دنیا نمی‌تواند کاسب نباشد،نمی‌تواند اکتساب نکند، منتها یا آن اکتساب و یا این اکتساب؟ شق دوم صحیح است؛ این که من یک عمر زندگی کنم و اساساً سرمایه‌‏ام را به کار نیندازم، محال است؛ یعنی انسان دائماً درحال مبادله است و نمی‌تواند در حال مبادله نباشد؛ یا مبادله‏‌ای که نتیجه‌اش به تعبیر قرآن خسران زیاد و عذاب الیم است، و یا مبادله‌‏ای که نتیجه‌اش سعادت ابدی است، یعنی یا زیر صفر است یا بالای صفر؛ روی صفر نمی‌ایستد.

اینکه عرض کردیم انسان نمی‌تواند اکتساب نکند، برای این است که هر نگاه انسان یک کسب است، هر سخن انسان یک کسب است، هر قدمی که انسان بردارد یک کسب است، یعنی تأثیرپذیری است. انسان به گونه‌ای که در عالم قرار گرفته است و دائماً دارد نیروهای خود را مصرف می‌کند، نه این است که بگوید: من انرژی مصرف می‌کنم و این‏قدر مصرف می‌کنم تا تمام شوم و بعد که تمام شدم یک صفر هستم؛ این‏طور نیست. هر کاری انسان انجام دهد، چیزی داده است و چیزی گرفته است، منتها آن چیزی که می‌گیرد گاهی سعادت است و گاهی شقاوت. امروزیها اصطلاحی دارند به نام «اصل تأثیر متقابل» و حرف خوبی هم هست؛ البته در گذشته هم می‌گفتند ولی امروزه بیشتر روی آن تکیه می‌کنند. اصل تأثیر متقابل معنایش این است که در دنیا هیچ چیزی نیست که یک طرفه اثر بگذارد، همیشه تأثیرها دوطرفه است؛ و تازه اینها مدعی هستند که این تأثیر دوطرفه میان همه چیز با همه چیز است. می‌گویند نمی‌شود یک شئ در عالم وجود داشته باشد که فقط از اشیاء دیگر اثر بپذیرد و خودش روی اشیاء دیگر اثر نگذارد، یا روی اشیاء دیگر اثر بگذارد و اشیاء دیگر روی آن اثر نگذارند؛ تأثیر متقابل در کار است. درباره یک انسان هم این مطلب هست. ما با این عالم بیرونی همیشه در تأثیر متقابل هستیم، این عالم روی ما اثر می‌گذارد و ما روی آن اثر می‌گذاریم؛ نمی‌توانیم خودمان را از قانون تأثیر متقابل بیرونبکشیم. منتها ما اگر مطابق هدایت و راهنمایی‏‌ای که به ما کرده‌اند عمل کنیم، معادل آن سرمایه و صدها برابر آن سرمایه‌ای که داده‌ایم، از عالم و جهان برای سود و سعادت خودمان می‌گیریم. این معنای‏ «هَلْ أَدُلُّکمْ عَلی‏ تِجارَةٍ تُنْجیکمْ مِنْ عَذابٍ أَلیمٍ» است. اما اگر بر اساس این برنامه‌ای که خدای ما برای ما معین کرده است عمل نکنیم و به طور بلبشو راههای خودخواهانه‏‌ای انتخاب کنیم، باز هم سرمایه را داده‌ایم و عوض آن را گرفته‌ایم ولی ‏به جای اینکه این سرمایه را بدهیم و یک شئ مفید بگیریم، اشیائی برای خود گرفته‌ایم که همه جز مایه‌های عذاب و عقاب و مایه‌های ضرر و زیان برای ما هیچ چیز دیگری نیست و مانند این است که انسان پولش را خرج کند و مار و عقرب بخرد و بعد این مار و عقرب را در خانه خود رها کند. چنین فردی البته خرید و فروش کرده است، اما چه چیزی برای خود خریده است؟ موجبات آزار و موجبات عذاب. این به نظر عجیب می‌آید که در آیه شریفه‏ «یا أَیهَا الَّذینَ امَنوا هَلْ أَدُلُّکمْ عَلی‏ تِجارَةٍ تُنْجیکمْ مِنْ عَذابٍ أَلیمٍ» (شما را راهنمایی کنم به تجارتی که شما را از عذاب الیم برهاند) تجارت با عذاب چه ارتباطی دارد؟ ارتباطش این است که انسان دائماً در حال تجارت است، اگر این تجارتی را که خداوند بدان راهنمایی می‌کند انجام ندهد همیشه دارد یک تجارت دیگری انجام می‌دهد که نتیجه آن عذاب الیم است؛ شق سوم ندارد. شما الآن در اثر اینکه قبلًا به نوع دیگری تجارت و اکتساب می‌کرده‏‌اید، دچار عذاب الیم هستید، حال ما تجارت دیگری به شما پیشنهاد می‌کنیم تا شما را از عذاب الیمی که گرفتار آن هستید نجات دهیم.

ای که می‏‌ترسی ز مرگ اندر فرار آن ز خود ترسانی ای جان هوش دار زشت روی توست نی رخسار مرگ‏ جان تو همچون درخت و مرگ برگ‏ مرگ هر کس ای پسر هم‌رنگ اوست‏ آینه صافی یقین همرنگ روست‏ می‌گوید تو که از مرگ می‌‏ترسی درواقع از خودت می‌‏ترسی، چون مرگ هر کس هم‌رنگ خود اوست؛ مرگ هر کس مانند آینه‏ای است که در وقت مرگ چهره شخص را به خودش نشان می‌دهد. اگر چهره‌ات زشت و کثیف است، وقتی که آن را ببینی ناچار از خودت وحشت می‌کنی. بعد می‌گوید مثَل تو مثَل همان آدم زشت و کثیفی است که از بیابان می‏‌گذشت و در عمرش آینه ندیده بود. آینه‌‏ای به پشت افتاده بود. تا آینه را برداشت و طرف دیگر آن را نگاه کرد فوراً آینه را شکست که عجب چیز بدی پیدا کردم! فکر نکرد او خودش است و چیز دیگری در آنجا نیست. یا تشبیه می‌کند به مرغی که در قفس است و گربه‏‌هایی در اطراف آن کمین کرده‌اند. وقتی این مرغ می‌بیند که گربه‌‏ها چشمهایشان را به او دوخته‌‏اند و منتظرند درِ قفس باز بشود تا او را بربایند هیچ‏گاه آرزوی بیرون رفتن نمی‌کند، چون می‌داند که باز همین قفس بهترین زندگیها برای اوست و از آن فضای وسیع که در آن، گربه‌‏ها انتظار او را می‌کشند خیلی بهتر است. برای آن کسی که در جهان‏‌بینی‏‌اش دنیا برای او مزرعه است [و در این مزرعه خوب کار کرده‏] و آن کسی که در جهان‏‌بینی‏‌اش دنیا برای او مدرسه است و در این مدرسه خوب عمل کرده، انتقال به آن جهان امری مطلوب است، همان‏طور کهدانشجویی که برای تحصیل به خارج رفته و در آنجا به خوبی درس خوانده و کار کرده و دانشنامه گرفته است آرزوی بازگشت به وطن دارد چون مسؤولیت خود را به حد اعلا انجام داده است. یا مثلًا بازرگانی که به خارج رفته و در آنجا معامله کرده و سود برده است بازگشت به محل زندگی خودش برای او مطلوب است. کسی که برای او انتقال از این جهان به جهان دیگر امری مطلوب است مصداق این شعر حافظ است: ای خوش آن روز کزین منزل ویران بروم‏ راحت جان طلبم وز پی جانان بروم‏قرآن نمی‌گوید اگر تو انسان هستی باید مرگ را آرزو کنی. برای هر انسانی مرگ آرزو نیست. قرآن می‌گوید تو اگر گناهکار و فاسد و کثیفی،حق داری بترسی، ولی اگر از اولیاء الله هستی مرگ برای تو به صورت یک امر آرزویی درمی‌آید.

موضع اولیاء الله در برابر مرگ‏ اما اینجا باز یک نکته دیگری هست. حال که مرگ برای اولیاءالله یک آرزوست، آیا آنها در صدد تحقق بخشیدن به این آرزو هستند یا در عین اینکه مرگ برای آنها یک امر آرزویی است با آن مبارزه هم می‌کنند؟ نکته این است که هم آرزویش را دارند و هم با آن مبارزه می‌کنند (مگر در دو صورت که خواهیم گفت)، چرا؟ برای اینکه مثَل آنان همان مثَل دانشجوست: دانشجویی که در خارج از کشور است، تا آن آخرین لحظه‌ای که هنوز فرصت کار کردن و پیشرفت دارد با بیرون رفتن از این محل مبارزه می‌کند با اینکه آرزوی آن را دارد، مگر آن ساعتی که احساس کند که دیگر در اینجا کاری برایش نمانده است یعنی آنچه باید انجام می‌داده، انجام داده است. این است مضمون این فراز از دعای مکارم ‏الاخلاق که زین‏ العابدین سلام الله علیه به خداوند عرض می‌کند: «الهی وَ عَمِّرْنی مادامَ عُمْری بَذْلَةً فی طاعَتِک، فَاذا کانَ مَرْتَعاً لِلشَّیطانِ فَاقْبِضْنی الَیک» [1] خدایا به من طول عمر بده ولی نه همیشه.اولیاءالله در عین اینکه مرگ برایشان آرزوست همیشه از خدا طول عمر می‌خواهند زیرا برای اولیاءالله و غیر اولیاءالله در همین فرصت عمر است که انسان مراتب قرب به حق را طی می‌کند. می‌دانند از اینجا که رفتند، دیگر در آنجا درجه‌‏شان همان است که هنگام رفتن از این عالم داشته‌اند و لهذا خودکشی هیچ‌ ‏وقت حتی برای اولیاءالله مجاز نیست، چرا؟ زیرا خودکشی یعنی فرصت عمل را به دست خود ازبین بردن، فرصت انجام تکلیف و مسؤولیت را به دست خود از بین بردن. امام زین‏ العابدین سلامالله علیه به خداوند عرض می‌کند که خدایا به من طول عمر بده مادامی که عمر من مبذول در راه توست و سرمایه‌ای است که در راه تو بذل می‌شود؛ از آن ساعت که این سرمایه چراگاه شیطان است آن را نمی‌خواهم. اگر بناست من زنده بمانم ولی آن زندگی برای من مایه خیر و برکت یعنی خدمت در راه تو نباشد، بذله در راه تو نباشد- که دیگر در آن صورت زندگی برای من تکامل نیست، نقص است- خدایا اینچنین زندگی را نمی‌خواهم. پس در این مکتب، مرگ برای همه مردم یک امر آرزویی نیست. برای بعضی از مردم منفور است و باید هم منفور باشد، چون مرگ درواقع ورود بر خود و بر حقیقت خود است، و برای بعضی از مردم امری آرزویی است. ولی باید توجه داشت که برای آنها که مرگ یک امر آرزویی است این‏طور نیست که بخواهند این فرصت را از دست بدهند، چرا که عمر برای آنها فرصت است، می‌خواهند در این فرصت حداکثر تقرب به حق و تکامل را حاصل کنند.