بریده‌ کتاب‌های حکایت حال: گفتگو با احمد محمود

من شخصیت‌های داستان‌هایم را از میان مردم می‌گیرم و رویشان کار می‌کنم.

من عقیده دارم که استفاده از لهجه‌های مختلف و شاید زبان‌های مختلف، در حد معقول، داستان را رنگین می‌کند.

نثر داستان می‌تواند در خدمت کل داستان باشد، داستان بی‌اینکه از غم حرف بزند، می‌تواند غم را خلق کند، بی اینکه از شادی داستان بگوید، می‌تواند شادی را خلق کند، می‌تواند کُندی را، بی‌قراری را، ترس را و درد را خلق کند، شتاب و بی‌قراری را می‌شود با جمله‌های کوتاه، سریع، چکشی و با افعال بسیار ایجاد کرد. مثلاً در یک صفحه صد تا فعل می‌آید. یا اگر قرار باشد کُند حرکت کند، خود نثر کُند می‌شود و حالت روحی و ذهنیِ کُند بودن را در خواننده ایجاد می‌کند.

زمانی هم که سخت کار می‌کردم، شب‌ها گاهی تا سحر مطالعه می‌کردم و می‌نوشتم‌.

من حالا خلاقیت را برای کسی که می‌نویسد نتیجه دو نکته می‌دانم. یکی "جَنم" که اخیراً بیشتر به آن معتقد شده‌ام. روزگاری عقیده داشتم که فقط کار، کار و کار نویسنده را می‌سازد. امروز به اینجا رسیدم که انگار "جَنمی" هم باید باشد_ یک حالت خاص، حالتی که شاید تعریفش مشکل باشد یا غیر ممکن، حالا اگر "جَنم" بود و کار هم بود، آن وقت چیزی از آن سر برمی‌کشد به نام خلاقیت.

من فکر می‌کنم اگر نویسنده آدم‌های داستانش را نشناسد، یک جایی لنگ خواهد زد. اشخاص از حرکت می‌مانند و آن وقت نویسنده ناچار می‌شود جعل کند_ حرف‌ها را و حرکت‌ها را_ و وقتی جعل شد، دیگر آن آدم خودش نیست، کس دیگری است که نویسنده او را شناخته است و خواننده هم باورش نمی‌کند.

می‌گویند داستان‌نویسی فقط تکنیک است و یا کشف جهان است و بازآفرینی جهان نیست. اگر بخواهیم نام اجزای متشکله‌ای که داستان را می‌سازند بگذاریم "کشف" و نه "خلق مجدد"، در نفس امر هیچ تغییری حاصل نمی‌شود. برای این کشف، این مکاشفه، باید برویم سراغ اجزای عینی موجود و سراغ خصلت‌ها و خصوصیات آدم‌های موجود و بنابر نیاز داستانمان این اجزا را انتخاب کنیم و ترکیبشان کنیم و این به گمان من نه کشف است و نه شهود و نه تکنیک مطلق. این‌ها اجزای عینی و حسیِ واقعی موجود در زندگی هستند که مطابق ضرورت داستان، مطابق ذوق و حس و شناخت و شعور نویسنده از خود زندگی، از پیرامونمان، از دور و از نزدیک فراهم می‌آیند_ مثل همین پیرزن "دیدار" که هم اجزای شکل و شمایل خودش را و هم اجزای زندگی‌اش را و حال و احوالش را خدا می‌داند از کجاها انتخاب کرده‌ام تا مادری باشد دربه‌در و گویای حس پردرد پیرزنی باشد که می‌رود شاید به مراسم ختم دوستِ همهٔ سال‌هایِ عمرش برسد و چه شبی را تا سحر در اتوبوس_ در تمام طول راه_ می‌گذراند.

جنگ و صلح را سه چهار بار خوانده‌ام. از عظمت این کتاب خوشم می‌آید. آدم خیال می‌کند در یک جهان وسیع قدم گذاشته، در یک فضای گستردهٔ متنوع با آدم‌های گوناگون. با کارهای داستایوفسکی هم از زاویه‌ای دیگر؛ زخمه و ضربه‌هایی که به روح آدم می‌زند. کارهای کلاسیک خودمان را دوست دارم و می‌خوانم. تاریخ بیهقی و خسرو و شیرین نظامی را دو سه بار خوانده‌ام.

پایان و تاثیرگذاری آن باید چنان باشد که خواننده وقتی کتاب را بست بتواند همچنان با داستان باشد و آن را در ذهنش ادامه دهد. یعنی اگر کتاب را بست و دیگر دربارهٔ آن فکر نکرد و برایش تمام شد، رمان موفق نبوده است. کتاب موفق وقتی بسته شد در ذهن خواننده ادامه پیدا می‌کند. خواننده با آدم‌های داستان درگیر می‌شود و درباره‌شان فکر می‌کند.

شخصیت ممکن است ترکیبی از اجزای چند یا چندین نفر باشد_ اجزایی که برای خلق شخصیت مورد نظر لازم باشد_ به هر جهت شخصیت‌ها را از بیرون می‌گیرم، اما برخوردم با آن‌ها از درون است. ... وقتی درون شخصیت شناخته شد، رابطه نویسنده با او راحت برقرار می‌شود_ شخصیت داستانی خودش حرکت، کلام و اخلاقی خودش را تعیین و تضمین می‌کند. نویسنده چیزی بر او تحمیل نمی‌کند، فقط مواظبش هست که گاهی_ اگر لازم نباشد_ به خطا نرود.

بیشتر، صبح‌ها می‌نویسم. در گذشته که کار می‌کردم، شب‌ها می‌نوشتم. امروز که به صورت حرفه‌ای کار می‌کنم، روزها می‌نویسم. به خودم عادت داده‌ام که منظم کار کنم. حتماً هر روز چند صفحه باید بنویسم، حتی اگر روز بعد همه را پاره کنم و دور بریزم. نوشتن برای من تبدیل شده به یک فریضه، که اگر ننویسم انگار چیزی را گم کرده‌ام. مثل مؤمنی که نمازش دیر شود. هر روز صبح از خواب که بیدار می‌شوم، می‌نشینم پای کار. در گذشته گاهی تا ساعت دو و سه بعد از نیمه شب می‌نوشتم. یادم هست یک پنجشنبه غروب نشستم پای نوشتن و تا ظهر روز بعد نوشتم.

جوان‌ها وقتشان را با محفل‌بازی تلف نکنند. وقتشان را در جنگ و جدال‌های مطبوعاتی تلف نکنند. ارتباطشان را با مردم حفظ کنند. بخوانند و بنویسند. کار بکنند. برای مطرح شدن وقت هست. عجله نکنند. باید از مطرح شدن‌های مقطعی صرف نظر کنند. جوان اگر به خودش اعتقاد دارد، به کارش اعتقاد دارد، باید کار کند. فقط کار.

معمولاً دست کم سه بار بازنویسی می‌کنم. گاهی به بار چهارم هم می‌رسد. بعد آماده می‌شود.

حکایت حال کتاب دوم باز مجموعه داستانی بود به نام دریا هنوز آرام است. این را گوتنبرگ چاپ کرد خیلی هم چاپ کرد. آن روزگار، یعنی سال سی و نه، سه هزار نسخه خیلی بود و روی دستش ماند! بعدها مهری درست کرد به نام مهر جایزه کتاب را کشمنی می فروخت - کیلویی هر کس یک کیلو کتاب میخرید مهر را میزد روی کتاب دریا هنوز آرام است و به عنوان جایزه آن را می داد به خریدار! یعنی بابت هر کیلو کتاب یک دریا هنوز آرام است جایزه سومین کتابم بیهودگی بود یکی از دوستانم که در اهواز صاحب چاپخانه بود آن را در پانصد نسخه چاپ کرد؛ و یکی از کتابفروشی های اهواز یکجا خریدش نه که خریدش فروختیمش با سفته یکساله به هشتصد تومان تعدادی هم فروخت. بیست تایی هم برای امیر کبیر فرستاد. اما کتابها با یادداشتی برگشت که دیگر برای ما کتابهای متفرقه نفرستید. این سرنوشت سه کتاب اول که از میدان بیرونم نکرد. به نوشتن علاقمند بودم یا شاید میشود گفت عاشق بودم. #بریده‌کتاب "حکایت‌حال" گفت‌وگوی لیلی‌گلستان با احمد محمود. @beerrke

من معتقدم که زبان، امروز فقط رسالت انتقال مفاهیم را ندارد. یعنی رسالت سنتی و ساده خودش را که نقل مفاهیم باشد_ فقط وظیفه‌اش این نیست. ... زبان باید بتواند فضا بسازد. باید هویت اشخاص داستان را تبیین کند. باید خلق مکان بکند.

باید گوش نویسنده، ذهنش، نگاهش، شاخک‌های حسی‌اش چنان حساس باشند که وقتی کسی در داستان جمله‌ای می‌گوید، سریع بفهمد که جملهٔ او هست یا نیست و اگر هست و معیوب است، عیبش کجاست و یا اصلاً بازی‌اش گرفته است و قصد دارد سر به سر نویسنده بگذارد. اگر شناختمان از شخصیت‌های داستانی، کامل یا دست‌کم کافی باشد، اگر ذهن و حسمان چنان پرورده شده باشد که اشاره کردم، آن وقت در داستان، شخصیت‌های درستی خواهیم داشت، می‌شناسیم‌شان باورشان داریم، با آن‌ها راحت رابطه برقرار می‌کنیم و حرفشان را می‌فهمیم و حرفمان را می‌فهمند.

متعهد بودن به آن معنا که مدافع و مبلغ جریانی خاص باشد از نظر من قابل قبول نیست. تعهد را در این حد می‌پذیرم که نویسنده به خودش و به جامعه دروغ نگوید و نگاهش به جهان_ دستِ‌کم_ برای خودش مشخص باشد و به عبارت دیگر جهان‌بینی داشته باشد.

در هر کار جدی، کسی که با آن سروکار دارد، مدام در حال تجربه کردن است.

به اینجا رسیدم که داستان، تعریف حرکت، تعریف اشیاء و یا حوادث نیست. بلکه تعریف است در حرکت.

من خیال می‌کنم یک داستان خوب باید با حس عمیق دیرپای انسان سر و کار داشته باشد_ بارنج و شادی انسان. حس‌هایی که اصالت دارند، نه یک حس تند و کاذب و تبلیغاتی، که هم زودگذر است و هم به گمان من فریب می‌دهد.