بخواهم راستش را بگویم، من به اندازه کافی این نمایشنامه را نفهمیدم. خیلی از نمادهایش رو خوب متوجه نشدم و نمیدانم قصه پشتشان چیست. اما از خواندنش لذت بردم. سوژه بسیار جالب و دوست داشتنی بود. در تمام طول نمایشنامه، مطمئن بودم که دارم یک نمایشنامه جدی و حرف دار میخوانم. اگر شما خوانده اید و میدانید حرف حساب این نمایشنامه چیست، ما را هم به علم خود روشن کنید.
      

        دیشب از سر شب شروع کردم و یک نفس تا آخر کتاب را خواندم. غیر از یک پیتزایی که وسطش خوردم یا یکی دو جابه‌جایی دیگر!
چیزهایی به ذهنم رسید که در مورد این کتاب بنویسم؛ ولی الان کمی عجله دارم. سوژه خاص و هیجان انگیز است. بر خلاف نظرات متعددی که شنیدم، به نظرم نویسنده بهتر از این هم میتوانست قصه را روایت کند. ولی در مجموع خوب بود. عمده جذابیت کتاب، محتوا و سوژه متفاوت آن نسبت به سایر کتاب‌های مشابه است. اینکه فانتزی بازی های شهدایی را می‌شورد و می‌برد.
      

        حالا که بیش از نیمی از کتاب را خوانده‌ام و یقین حاصل شده که ازش خوشم نخواهم آمد، به خودم اجازه می‌دم که آن را جزو خوانده شده‌ها ثبت کنم.
شروع داستان‌ها خیلی خوب است. در حد یکی دو پاراگراف. فضا سازی هم. منتهی محتوای داستان شر و ور محض است.
      

        تقصیر من این بود که با انتظار اشتباهی سراغ این کتاب رفتم. من این طور فکر میکردم که افسانه نجم آبادی یک پیرزن دوست داشتنی است که میخواهد مثل مامان بزرگ ها برایمان از قدیم ندیم ها بگوید؛ با این تفاوت که این مادربزرگ، جداً در مورد قدیم ندیم ها تحقیق کرده و میخواهد لابه‌لای قصه‌هایش، حرف های حسابی حالی نوه هایش کند. ولی خب، در واقع باید پیش از هر چیز گفت که افسانه نجم آبادی یعنی چه؟ مگر دخترخاله ما ست؟ خانم نجم‌آبادی! ثانیا اینکه این بزرگوار از آن زن هایی است که انگار هیچ وقت ازدواج نکرده و تمام عمر در حال پرداختن به جدی ترین موضوعات و مسائل جهان بوده و در نتیجه، اساساً نمیتواند نوه ای داشته باشد. نتیجه اینکه لحن کتاب بسیار جدی، دقیق و حساب شده است.
این بد است؟ نمیدانم. ولی من نپسندیدم. لااقل چون مورد انتظارم نبود. آنچه به عنوان مقصود این کتاب در پشت جلد نوشته شده، صرفاً در فصل پایانی کتاب یافت میشود. اگر آن فصل پایانی نبود، این کتاب نهایتا از من دو ستاره می‌گرفت. ولی آن فصل را دوست داشتم و جداً چیزی به من اضافه کرد. این کتاب را چند روز پیش تمام کردم و آنچه الان نوشتم، بیشترین چیزی است که در آینده از این کتاب در ذهنم خواهد ماند.
      

        چیزی که درباره بقیه رمان‌های پست‌مدرن دوست نداشتم را در مورد این رمان هم دوست نداشتم. اینکه کتاب در مورد یک داستان نیست بلکه خرده داستان‌های نه‌چندان هیجان‌انگیزی ست پشت سر هم. البته اوایل کتاب خیلی بهتر بود و هیجان بیشتری داشت. صحنه‌های زندان خیلی خوب بودند و بهتر از آن، قماربازی پدر روحانی. در کل تکه‌های خوب زیادی داشت. از پیوندش به اندازه کافی راضی نیستم.
      

        خوشمان آمد. کوتاه، تر و تمیز، طنز و دوست‌داشتنی.
واقعاً این کاکرد ادبیات که با توجه یا بی‌توجه، واقعیت جامعه را روایت می‌کند و آینه‌ی آن می‌شود، خیلی عجیب است. ما، به‌عنوان آیندگان گوگول، چیزی از توصیفات او از زمانه‌اش می‌فهمیم که من حدس می‌زنم خود به اندازه کافی نمی‌فهمیده است.
جدای از اینها، شخصیت پردازی ها خیلی تر و تمیز و دقیق بودند. به اهالی در معرض ازدواج و واسطه‌گران این امر خیر، اکیدا توصیه می‌شود. قصه مال بیش از ۲۰۰ سال پیش است، ولی برای امروز هم.
      

        برایم مهم نیست که چقدر پیچش‌های داستان خوب هست یا نیست. مهم نیست که داستان چقدر سروته دارد. حرفش چیست یا چی نیست. رفت و برگشتش در زمان را چقدر دوست دارم یا ندارم. من هیچ چیز در مورد ارمنی‌ها نمی‌دانم و کتاب‌های پیرزاد، کلی چیز در موردشان دارد. همین برایم مهم است. 
در توصیف پیرزاد از ارمنی‌ها، آنها نه زیادی بد اند و نه زیادی خوب. او برای این توصیف، زیادی تلاش نمی‌کند؛ فقط زندگی عادی آنها را تعریف می‌کند. من، طبیعتا نمی‌توانم قضاوت کنم که این توصیفات، چقدر واقعی هستند؛ اما تأیید می‌کنم که این توصیفات کاملا می‌تواند واقعی باشد!
      

        دوست داشتم کتاب را. از آنهایی که باید یک بار دیگر بخوانم. نه اینکه چون خیلی خوب بود. بیشتر به خاطر اینکه برای من کمی سخت بود و در شرایط محیطی و زمانی بدی هم خواندمش. کتاب‌هایی که سخت‌تر از فهمم هستند و بعضی جمله‌هایشان را نمی‌فهمم یا باید چند بار بخوانم.
همان طور که در گزارش پیشرفت گفتم، ایده این کتاب خیلی عجیب غریب و بدیع نیست. اما کالبد بدیعی بهش بخشیده شده. پر از ارجاعات ادبی به آثار کلاسیک است. اصلاً می‌شود این نوع جستار که پر از ارجاع به آثار کلاسیک باشد را یک نوع خاصی از جستار، مثلا جستار ادبی دانست. چون واقعا جنس خاصی پیدا می‌کند.
قسمت دوم بیشتر شبیه بیانیه بود. نه چندان جدید. نه چندان بدیع. 
      

        قله، نزول، دره، صعود، قله
کتاب تقریبا چنین قوسی را از نظر جذابیت (برای من و در نتیجه برای هر انسان فرهیخته و اندیشمند و این جور چیزهایی) طی می‌کند. هنوز هم قبل از شروع کتاب، یعنی بخش یک اعتراف، بهترین قسمت کتاب بوده برایم.
عمده چالشم با برخی جستارها این بود که بین حرفی که می‌زند و قصه‌ای که تعریف می‌کند، ارتباطی پیدا نمی‌کردم. نمی‌فهمیدم چطور دارد فوتبال را به مرگ و زندگی وصل می‌کند و وقتی می‌گفت فوتبال هم فلان است و بهمان است، من اصلا حالی‌ام نمی‌شد.
ولی در کل بی‌پروایی، پایبندی به کالبد و البته کله‌خری قلم جعفریان برای خودافشاگری و زدن حرفی که نباید را پسندیدم.

حالا حال خودتان چطور است؟
      

        نمی‌دونم. شاید فقط یه زن این قصه رو می‌فهمه. به‌نظر من خیلی معمولی بود. فقط از جلدش خوشم اومد که بهش گوش دادم.
      

        این اتفاق در مورد حفره هم افتاد. آخر داستان فهمیدم که قصه، زندگی نامه واقعی نویسنده است. در هر دو کتاب هم این طور فهمیدم که نویسنده آخرهایش گفت که چطور زندگی ام به نویسندگی کشید! و تازه من دو ریالی ام افتاد. البته ظاهرا عین واقعیت هم نیست این داستان. به هر حال کلا نظرم را عوض کرد و باعث شد به جای دو بهش سه و نیم ستاره بدهم.
اصلی ترین گیرم این است که که داستان خیلی سر و ته ندارد. اصلا احساس نمیکنید که دارید به آخر داستان نزدیک میشوید یا نه. البته یک نقطه انتهایی دارد ولی فقط وقتی به آن میرسید، می‌فهمید که بود. خب، فعلا کار دارم. بیشتر نمیتوانم بنویسم.
      

        ظاهراً این تنها رمان قاسم هاشمی‌نژاد است؛ ولی مقدمه‌ای که درباره داستان نوشته است، انگار که رمان هزارمش باشد. آن مقدمه به‌اندازه کل کتاب می‌ارزید.
خود داستان هم خوب بود. اهل جنایی نیستم و این هم از آن جنایی‌های خیلی پیچیده نبود. بیشتر توصیف فضای تهران قبل از انقلاب برایم جذاب بود. لهجه تهرانی و چاله میدانی شخصیت‌ها و این جور چیزهایش. داستان هم خوب بود. نویسنده خیلی حرف برای زدن داشت و تقوای نزدن آنها و صرفا پرداختن به داستن را رعایت کرده بود! چسبید.
      

        0- من باید درباره این کتاب فکر کنم، خلاصه‌ای از آن به دست بیاورم و کمی هم آن را نقد کنم. در واقع برای ارائه‌ای در یک شنبه که کلا قرار است پانزده دقیقه طول بکشد، می‌خواهم در پنج دقیقه‌اش به این کتاب بپردازم. منظور اینکه نیاز دارم این کتاب را بچلانم و قرار است که از فرصت نوشتن این یادداشت برای این چلاندن استفاده کنم. لذا آنچه می‌خوانید را خودم هم در ذهن ندارم و صرفا قرار است بلند بلند فکر کنم؛ آن هم طولانی!

1- من دلم برای یانیس می‌سوزد. یعنی یک محبت توأمان با دلسوزی برایش دارم. تقریباً برای عموم چپ‌هایی که از ظلم سرمایه‌دای به سطوح آمده اند و نمی‌دانند جز به سوسیالیسم به چه چیز می‌توانند پناه ببرند، چنین حسی دارم. فکر می‌کنم خودش هم میفهمد چپ بودن چیز بیخودی است ولی چون راست بودن خیلی بی‌خودتر است؛ استخوان در گلو و خار در چشم، چپ بودن را انتخاب می‌کند.

2- به این فکر می‌کنم که احتمالا دیگران هم حرف‌هایی شبیه حرف‌های آقای واروفاکیس زده باشند. اما هیچ کدام به اندازه حرف‌های او دیده نمی‌شود. بالاخره ما که نوماکرسیست کم نداریم. یک دلیلش، قلم روایی او است. او رسماً خیلی جاها قصه می‌گوید. هرچند گاهی تماثیلش اتفاقا مطلب را پیچیده می‌کند، اما به هر حال شیرین‌تر از یک تفلسف خشک‌وخالی است.

	3- اول خواستم فصل به فصل، خلاصه‌ای از کتاب بنویسم. ولی دیدم حسش نیست. یا باید آنقدر طولش بدهم که قشنگ حرف معلوم شود که حالش را ندارم، یا باید آنقدر کوتاه بگویم که حتی خودم هم نفهمم چه گفته ام. لذا سعی میکنم سرراست بروم سر اصل مطلب و بگویم این کتاب حرف حسابش چیست و بعد کم کم تا جایی که لازم است، سراغ استدلال‌هایش بروم. ادعای اصلی این است: پلتفرم های دیجیتال بیش از اینکه به اقتصادی سرمایه‌دارانه شباهت داشته باشند، به نوعی فئودالیسم تبدیل شده اند. اگر تمام فئودالیسم را در  «رانت حاصل از طبقه» و تمام سرمایه داری را در «سود حاصل از رقابت» خلاصه کنیم، باید بگوییم که پلتفرم‌ها بیشتر به اولی ملتزم هستند تا دومی. در واقع، پلتفرم های دیجیتال، به واسطه چیزهایی مثل اثرشبکه‌ای، قدرت کلان داده و... یک قدرت انحصاری بزرگ به دست می‌آورند. این از یک طرف. از طرف دیگر، کار آنها واسطه گری است. یعنی محصول خاصی که تولید نمی‌کنند. حتی معمولا چیزی را به مشتریان نمی‌فروشند. فقط وسط می‌ایستند و شیتیل جوش دادن معامله‌شان را بر میدارند. یکی مثل اوبر، شیتیل وصل کردن مسافر به راننده و یکی هم مثل گوگل، شیتیل وصل کردن تبلیغات چی به مخاطب هدفش را. در واقع، پلتفرم‌ها از تولیدکنندگان رانت می‌گیرند. چون اگر تولیدکننده بخواهد واقعا محصولش را بفروشد، ناگزیر از مراجعه به پلتفرم است و جای دیگری نمیتواند با این کیفیت مشتری اش را پیدا کند. ضمن اینکه آنها عملا انحصاری اند. یعنی هیچ کس در حوزه شبکه های اجتماعی نمیتواند با فیس بوک رقابت کند و اگر یکی هم مثل تیک تاک موفق به چنین کاری می‌شود، نه در یک رقابت سرمایه‌دارانه و ارائه محصولی با قیمت بهتر یا کیفیت بالاتر. اصلا اینجا بحث کیفیت و قیمت نیست؛ چون کالایی خرید و فروش نمیشود. این جور گنده شدن های در بازار، بیشتر شبیه به جنگ های دوره فئودالیسم است که ناگهان یکی به دیگری حمله میکرد و زمین هایش را تصرف.

	4- حالا این نظام اقتصادی جدید، چه مزیتی برای صاحبانش دارد؟ صاحبان تیول یا همان پلتفرم ها، چه چیزی دارند که گنده سرمایه‌دارهای اقتصاد سنتی نداشتند؟ نویسنده این طور توضیح میدهد که سرمایه‌ی ابری آنها (همان پلتفرم شان با شبکه گسترده کاربران و کلان داده ای که بر بسترش تولید میشود) اولا رعیت رایگان به اندازه تمام جهان به دستشان داده. در سرمایه داری سنتی، سرمایه از طریق کار کارگر جایگزین میشد. کارگران کار می‌کردند، مزدی کمتر از ارزشی که ایجاد کرده اند دریافت میکردند و از این مازاد ارزش، سرمایه دار میتوانست تجمیع سرمایه کند و ابزار تولیدش را بهبود دهد. اما حالا سرمایه ابری، فقط نیاز به رفتار ما در فضای مجازی دارد. پلتفرم قدرت مند است چون رفتار ما را میشناسد. ما با صرف استفاده از این پلتفرم ها، شناخت بیشتری از خودمان بهشان میدهیم و هی سرمایه ابری صاحب پلتفرم را تقویت می‌کنیم. ثانیا طبقه پرولتاریا جدید شکل گرفته که تقریباً همان فریلنسرها هستند. همه آزاد کاران. از رانندگان تاکسی اینترنتی بگیر، تا کسانی که در AWS آمازون خدمات فریلنسری ارائه میدهند و دیگران.  کمی متن را طولانی میکند ولی دوست دارم اینجا به نظریه رونالد کوز اشاره کنم. کوز از متقدمین اقتصاد نهادی است. او برای پاسخ به این سوال، جایزه نوبل گرفته: چرا سازمان ها شکل میگیرند؟ سوال را کمی دقیق کنم. چرا یک نفر را استخدام میکنیم و به او حقوق میدهیم، وقتی میتوانیم برای هر کار مشخص، قرارداد کوتاه مدت با کسی ببندیم و این کار را هی تکرار کنیم؟ کوز توضیح میدهد که اگر بخواهیم چنین کاری بکنیم، هزینه تبادل مان بسیار بالا میرود. خودتان حساب کنید که هر روز باید سر جذب نیرو و اتمام کارشان، چقدر انرژی صرف شود و خودش یک سازمان میخواهد! لذا می آییم قراداد بلند مدت میندیم، شرح شغل مینویسم، در سازمان جایگاه تعریف میکنیم و خلاصه این مسیر را تا تهش میرویم. حالا کتاب انگار که توضیح میدهد که دیگر نظریه کوز چندان بر واقعیت امروز ما صدق نمیکند؛ چراکه فاوا هزینه تراکنش را آنقدر پایین آورده که بتوان برای کارهای بسیار کوچک، فردی را استخدام کرد و بعد از انجام کار، فرستاد پی کارش. کتاب ادعا میکند که این وضعیت، مزد طبقه جدید کارگر را بسیار کاهش داده است. تفاوت سوم، عدم نیاز به رقابت است همان طور که گفته شد. و چیزهای دیگر که فعلا بگذریم.

	5- اما چه شد که این طور شد؟ همه چیز به مالی شدن سرمایه داری و بعد از آن، بحران 2008 بر میگردد. این برایم جالب بود که هم واروفاکیس و هم سرنیچک، هر دو در توضیح اینکه چه شد پلتفرم های دیجیتال بالا آمده اند، به سیاست پولی خیلی آسان (Quantitative Easing) بعد از 2008 ارجاع میدهند و هر دو هم، تقریباً در توصیف موضوع روایت مشابهی دارند. درباره مالی شدن سرمایه داری که حرف مفصل است و البته جالب که یک کتاب مستقل در این باره دارد که فکر کنم ترجمه نشده. خودم هم نخوانده ام. به هر طریقی، سرمایه داری مالی میشود و همه می افتند توی سوداگری. ارزش بازار سهام های جهان به 750 تریلیون دلار میرسد؛ در حالی که درآمد کل بشر 75 تریلیون تخمین زده میشود! یعنی قیمت سهام شرکت ها، هیچ ربطی به ارزش واقعی آنها ندارد. خب، در 2008 تشت رسوایی این وضعیت، مشخصا در حوزه مسکن به زمین می افتد و بانک ها شروع به ورشکسته شدن میکنند. اما بانک، آخرین سنگر سرمایه داری است. بانک های مرکزی جهان، نرخ بهره را می آورند روی صفر و حتی گاهی کمتر از آن. چرا؟ برای اینکه بانک ها هی وام بدهند و دوباره سرمایه‌گذاری بشود و دوباره ارزش به شرکت ها برگردد و اعتماد مردم شکل بگیرد و این چیزها. خلق پول سنگین. اما وام گیرندگان چنین کاری نمیکنند. چرا؟ چون میبینند واقعیت این است که طبقه کارگر و متوسط، هیچ پولی توی دست و بالش ندارند. فرضا هم اگر سرمایه گذاری کنند و تولید را افزایش بدهند و حتی ارزان کنند، باز هم کمی نیست که بتواند از آنها خرید کند. لذا با وام هایی که میگیرند، سهام شرکت خودشان را میخرند تا قیمتش بالا برود و آخر سال پاداش بیشتری بگیرند. یا ویلا و زمین میخرند و از این جور کارها (اصلا انگار خود ایران است!). حالا ما با این قسمتش خیلی کاری نداریم. نکته این است که نرخ بهره صفر برای هرکه نون و آب نشد، برای پلتفرم ها شد. آنها با این منابع مالی رایگان، سرمایه ابری خود را ساختند. یعنی یک جرم موثر از کاربران را با کد تخفیف و چیزهای دیگر جذب کردند تا شبکه و کلان داده اولیه شکل بگیرد و بیوفتد توی حلقه تقویتی. در واقع پلتفرم ها، هیچ وقت نیاز پیدا نکردند مثل کسب‌وکارهای سنتی جهان سرمایه داری، پول با بهره قرض کنند و نگران پس دادن آن باشند. آنها وام میگرفتند و قسط وام های بدون سودشان را هم با وام های بعدی میدادند و در این حین، سرمایه ابری شان را بالا می آوردند. 

	6- لازم است یک اشاره ای هم به جهان مجازی مطلوب نویسنده هم داشته باشیم. او توضیح میدهد که نسل اول اینترنت، زمین مشاع بود. همه پورتوکل ها رایگان و برای انجام امور اولیه توسعه داده شدند. اما عین حصارکشی انگلستان که با هدف بهره وری انجام شد و نتیجه اش آوارگی و ناگزیری رعیت از کار مزدی بود، پلتفرم ها امدند فضای عمومی اینترنت را حصار کشی کردند و گفتند اگر تاکسی میخواهی، برو توی اوبر، اما اگر میخواهی با دوستت حرف بزنی، برو توی واتساپ و اگر میخواهی کالا بخری، آمازون و الخ. نویسنده از اینترنت مطلوبی حرف میزند که در آن، یک فضای گفت و گو عمومی وجود دارد که فردی اعلام میکند در موقعیت فلان هستند و به تاکسی برای رفتن به فلان جا نیاز دارم. در همان جا که همه در حال مشاهده هستند، هر کس توانایی کمک داشته باشد این کار را میکند و دیگر نیاز به حصارکشی پلتفرمی نیست.

	7- کتاب بیش از این حرف دارد؛ اما اجازه بدهیم بگذرم و کمی نویسنده را نقد کنم. کاری که اصلا برای آن انرژی کافی در این موقع از شب ندارم. مثل همه توصیف های کل گرای مارکسیستی، نویسنده که چون تایپ کردن اسمش خیلی سخت است و مجبورم هربار با همین عنوان نویسنده بهش اشاره کنم، دچار نادیده گرفتن جزئیات مهم شده است. برای اینکه حرفش جذابیت و شفافیت داشته باشد، مطلق حرف میزند. حال آنکه اکثر ایده هایش اینقدر مطلق نیستند. نه درباره مالی شدن سرمایه داری و فرایند که در این یادداشت توضیح ندادمف نه درباره ارزشی که پلتفرم ها خلق میکنند، نه درباره مدلی که شکل گرفتند و نه درباره تقریبا هیچ چیز دیگر! قبل تمام جملات کتاب باید یک «تقریبا» یا «در اکثر موارد» گذاشت! با این وجود، به نظرم خطوط اصلی که دنبال میکند، لااقل بعضی هایشان، خطوط درستی هستند.

	8- بین روایت های مختلفی که از توسعه سرمایه داری هست، من روایت شومپیتری را ترجیح میدهم. یک روایت نوآوری پایه. اگر این طور نگاه کنیم، نتیجه این میشود که پلتفرم ها به وجود آمدند، چون نیاز واقعی در جامعه به آنها وجود داشت و یک عده کارآفرین با نوآوری شان به آن نیاز پاسخ دادند. فیسبوک شکل گرفت چون مردم واقعا توی یک شبکه گسترده بدون هیچ گره مرکزی، گه گیجه میگرفتند که چطور رفقشان را پیدا کنند و با ارسال یک بار یک عکس، همه دوستانشان را در جریان بگذارند. یا نمیشد برای پیدا کردند یک اطلاعات، تمام دامنه های موجود را بالا آورد و مطالعه کرد! باید یک موتور جست وجو، واسط این کار میشد. من روایت نویسنده از رانتی بودن پلتفرم ها را میپذیرم؛ اما انگار او اصلا قصد ندارد به ساید مصرف کنندگان این خدمات نگاهی بیاندازد و ببیند آیا آنها هم منفعتی در این ماجرا دارند یا نه. چطور ممکن است تاکسی های اینترنتی با یک سوم کردن هزینه سفر برای مسافر و افزایش چند برابری مجموع درآمد رانندگان، صرفا یک سری مفت خور رانت بر باشند؟ بله، آنها بدون اینکه در هر واحد خدمت، یعنی هر سفری که راننده میبرد محصولی تولید کنند، پولی دریافت میکنند و راننده و مسافر هم راهی جز مراجعه به یکی از دو سه پلتفرم بزرگ و مسلط بر بازار ندارند. این خیلی شبیه به رانت است. اما مگر رانت چه اشکالی دارد؟ در سود چه چیزی بود که در رانت نبود؟ نوآوری و بهره وری. آیا پلتفرم ها با انحصارشان این دو را از بین برده اند؟ نه تنها نبرده اند بلکه تقویت هم کرده اند. این دیگر خیلی مفصل است. اگر هشت صبح هم بود برایتان نمینوشتم! در مجموع باید بپذیریم که نویسنده وقتی ادعا میکند که پول های کلان بعد از 2008 صرف اتینا شدند و سرمایه گذاری به معنا واقعی آن انجام نشد، حرف دقیقی نمیزند. این همه توسعه و محصول و خدماتی که این شرکت ها در این سال ها دادند و هی هم بهبود دادند و حالا هم به ایستگاه هوش مصنوعی رسیده است، مگر پول نمیخواسته؟ آیا توسعه اینها چیزی است که صرفا با کلان داده جمع شده توسط مردم انجام شده باشد؟ به نظر نمیرسد.

خودم هم نمیدانم چه نوشتم. فردا صبح اگر فرصت شد، اصلاح و تکمیل میکنم.
      

        یک نکته کوتاه بگویم و بروم. ادبیات وقتی به معنای واقعی کلمه ادبیات است و کاری که باید را می‌کند، که نتوانی راحت موضوعش را بفهمی. مرگ فروشنده، درباره طبقه مفلوکی از نظام سرمایه داری است که هزار آرزو دارد و به هیچ جا نمیرسد؟ آیا درباره نحوه تربیت درست والدین است؟ آیا درباره کهنسالی، آلزایمر و بیماری های این چنینی است؟ آیا درباره اخلاق در روابط زناشویی و خیانت صحبت می‌کند؟‌ جایی در این کتاب به خودم گفتم کاش روزی من هم یک نمایشنامه در این حد درباره سرمایه‌داری بنویسم. اما اشتباه کردم؛ این نمایشنامه درباره سرمایه‌داری نبود. فقط من عشق سرمایه‌داری توانستم چنین قرائتی ازش به دست بیاورم. کاش روزی بتوانم چنین چیزی بنویسم. ادیب بشوم و ادبیات بنویسم.
      

        نه. خیلی نپسندیدم. بیشتر شبیه ادبیات انگلستان بود تا روسیه. واقعا نمیشود گفت تولستوی و داستایوفسکی سنت پوشکین را ادامه داده باشند. خیلی چیز خاصی برای نوشتن به ذهنم نمی‌رسد. در مجموع داستان جالبی بود و خیلی نمی‌شد پیش‌بینی‌اش کرد؛ولی از آن جزئیاتی که از ادبیات کلاسیک روسیه انتظار می‌رود، خبری نبود.