یادداشت‌های مهران بلوری (18)

          چقدر این کتاب برایم دلنشین بود، چقدر می‌توانستم با آن همذات‌پنداری کنم و چقدر لذت بردم از روایتی که در عین آنکه به مسئله‌ای عمومی می‌پردازد، عمیقاً شخصی نیز بود.
جک مارتین، استاد بازنشسته‌ی روان‌شناسی در دانشگاه سایمون فریزر، در این کتاب سفر پُرپیچ‌وخمی را که در زندگی حرفه‌ای‌اش داشته، بازگو می‌کند و از تغییر موضع شگفت‌انگیز و از نظر من به‌جای خود می‌گوید: تغییر از رفتارگرایی کم‌وبیش خشک به یکی از مدافعین رویکردهای روایی در روان‌شناسی.
جک مارتین در اواخر دهه‌ی ۱۹۶۰ دانشجوی روان‌شناسی شد؛ یعنی زمانی که رفتارگرایی، حداقل در حوزه‌هایی، همچنان رویکرد کم‌وبیش غالب در روان‌شناسی بود و او هم تا آن‌جا رفتارگرا شد که رساله‌ی تحصیلات تکمیلی‌اش را در پاسخ به همان نقدی نوشت که از آن عموماً به منزله‌ی میخ آخر بر تابوت رفتارگرایی یاد می‌شود: نقد چامسکی بر اسکینر مبنی‌بر اینکه رفتارگرایی نمی‌تواند یادگیری زبان را در انسان توضیح دهد. آنچه جک مارتین در رساله‌اش کوشید انجام دهد، این بود که یادگیری زبان را در چارچوبی تماماً اسکینری توضیح دهد و راستش حدس می‌زنم که تصور چنین چیزی برای بسیاری از دانشجویان امروزی روان‌شناسی اساساً ناممکن باشد. اما در هر حال، همین ماجرا نشان می‌دهد که تعهد رفتارگرایانه و به زعم خودش ”علمی“ جک مارتین، تا چه حد قوی بوده است.
با این حال، همان‌طور که روان‌شناسی هم رفتارگرایی را یک‌شبه کنار نگذاشت، جک مارتین هم به‌تدریج از آن فاصله گرفت. لحظه‌ی سرنوشت‌ساز اما در سال ۱۹۸۵ اتفاق افتاد که او مشغول انجام پژوهشی درباره‌ی سازوکار اثرگذاری روان‌درمانی شد. هرچند خود این پژوهش هم بر مبانی‌ای رفتارگرایانه متکی بود، باعث شد که تردیدهایی درباره‌ی منطق پژوهشی رشته‌ی روان‌شناسی در ذهن جک مارتین شکل بگیرد که، به واسطه‌ی کنجکاوی و همفکری‌ها، رفته‌رفته او را به این نتیجه‌ی از نظر من خلاقانه رساند که روان‌شناسی باید شخص را، در کلیتش، موضوع مورد مطالعه‌ی خود قرار دهد؛ بی‌آنکه بکوشد آن را به اجزایی فروبکاهد. اهمیت شخص به مثابه‌ی یک کل در این است که، همان‌طور که از این فراز هم مشخص است، می‌تواند ویژگی‌هایی را در نظر بگیرد که عموماً از آن‌ها غفلت شده است؛ ویژگی‌هایی همچون فهم اخلاقیِ ارزش‌ها و تأثیرپذیری از زمینه‌های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی. احتمالاً بسیاری خواهد گفت که این هدف یا در همین رشته‌ی روان‌شناسی موجود محقق شده/می‌شود یا اینکه آنقدر هدف سترگی است که اساساً از نظر علمی قابل حصول نیست. شخصاً تصور نمی‌کنم که روان‌شناسی موجود بتواند به چنین مسئله‌ای پاسخ دهد و می‌پذیرم که شاید این هدف هم هیچ‌گاه محقق نشود، اما آنچه در این‌جا برایم اهمیت دارد، چارچوب پیشنهادی جک مارتین است که نوعی روایت‌پژوهی است: روایتی از زندگی‌نامه‌ی فرد.
به نظرم اگر بخواهم به همین ایده‌ی روایی تماماً وفادار باشم، باید به همین شرح کلی قناعت کنم تا روایت زندگی‌نامه‌ای جک مارتین را از زبان خودش بشنوید. اما در هر صورت، نفس اندیشیدن به این روش‌شناسی متفاوت پیشنهادی را ارزشمند می‌دانم، چراکه 
مهم‌ترین کاری که ما روان‌شناسان می‌توانیم انجام دهیم، این است که بپرهیزیم از اینکه در مقام پژوهشگر و متخصصین حرفه‌ای، قِسمی انزواطلبی هستی‌شناسانه را وارد کار خود کنیم. به‌طور مشخص، باید گوش‌به‌زنگ باشیم که بیش‌ازحد بر روش‌شناسی‌ای متکی نشویم که می‌تواند ما را از خودمان بیگانه سازد (صفحه‌ی ۱۰۰).
        

          وقتی صحبت از پیوند بین روان‌شناسی و فلسفه می‌شه، اصولاً چیزهایی مثل رواقی‌گری، فلسفه‌ی علم (که در واقع فلسفه‌ی علوم تجربی‌ای مثل فیزیک هست)، اگزیستانسیالیسم و این چیزها به ذهن می‌رسن. ولی می‌شه به این فکر کرد که می‌شه از خود «فلسفه‌ی روان‌شناسی» حرف زد: شاخه‌ای از فلسفه –یا شاید هم روان‌شناسی؟– که به مسائل مربوط به رشته‌ی روان‌شناسی می‌پردازه. یعنی مثلاً به این می‌پردازه که پدیده‌های روان‌شناختی (مفاهیمی مثل عزت نفس، اختلال روانی، حافظه و این‌ها؛ نه الزاماً آگاهی)، از چه جنسی‌اند، چه صفاتی دارن و غیره (اصطلاحاً می‌شه این رو «هستی‌شناسی روان‌شناسی» در نظر بگیریم). یا مثلاً فلسفه‌ی روان‌شناسی می‌تونه به این فکر کنه که چه روشی برای مطالعه‌ی این پدیده‌های روانی مناسب‌اند. خب، این کتاب دقیقاً تو این معنا از فلسفه‌ی روان‌شناسی حرف می‌زنه و، به واقع هم یکی از معدود آثار این حوزه است (حتی در زبان انگلیسی).
هره فیلسوف پرکاری بود که وقتی در دهه‌ی ۱۹۷۰ وارد فضای رشته‌های روان‌شناسی اجتماعی و این‌ها شد، به این نتیجه رسید که این رشته‌ها از اساس مشکلات جدی روش‌شناسانه و غیره دارن. کلیت استدلالش هم این بود که اون روش‌هایی که روان‌شناسان ازشون استفاده می‌کردن، واقعا نمی‌تونن دانش دقیقی رو درباره‌ی مسائل روان‌شناختی به دست بده و از همین‌جا بود که بخش زیادی از کارهای آتی‌اش رو صرف پرداختن به روان‌شناسی از منظر فلسفی کرد. حاصل این کار این شد که هره بدل به یکی از بزرگان روان‌شناسی گفتمانی شد که مبنای کاملا متفاوتی رو از جریان غالب روان‌شناسی (مبتنی‌بر علوم طبیعی) داره. حالا توی این کتاب، هره سعی کرده طرحی رو برای روان‌شناسی به دست بده که اولا از نظر فلسفی قابل دفاع باشه و دوم، بتونه بین این انواع متفاوت روان‌شناسی (گفتمانی و عصب‌شناختی) پیوند برقرار کنه. فارغ از قوت و ضعف استدلالش، عمیقاً کتاب فوق‌العاده و بصیرت‌زایی هست. اگه به مباحث فلسفی رشته‌ی روان‌شناسی –تو اون معنایی که گفتم– علاقه‌مندید، حتماً بخونین.
        

          نویسنده به تاثیرات نامطلوب فضای مجازی بر سلامت روان کودکان و نوجوانان (نسل z) پرداخته. فصول اول کتاب خیلی مستنده و به‌خوبی استدلال نویسنده رو نشون می‌ده، اما دلیل نمره‌ی ۳.۵ من اینه که به نظرم تو بخش راهکارها، فصول آخر، می‌تونست بهتر باشه. 
        

          اگر به مباحث روان‌شناختی علاقه‌مندید ولی تصور می‌کنید رشته‌ی روان‌شناسی آنطور که باید و شاید به پرسش‌های ذهنتان پاسخ نمی‌دهد (یا حتی فراتر: احساس می‌کنید رشته‌ی روان‌شناسی به پرسش‌های اساساً اشتباهی می‌پردازد)، احتمالاً این کتاب حرف‌های زیادی دارد که به شما بگوید.
نویسنده مدعی است رشته‌ی روان‌شناسی رشته‌ای است بحران‌زده که حتی اجماعی بر سر چیستی‌اش وجود ندارد. در نتیجه، آنچه رشته‌ی روان‌شناسی را یکپارچه کرده، صرفاً روش است؛ روشی که از قضا متغیرمحور است. از سوی دیگر، نویسنده معتقد است این روش کاملاً برای توضیح حیات روانی نابسنده است. دعوی اصلی کتاب هم این است که روان‌شناسی نیاز به پارادایم نوینی دارد؛ پارادایمی که به باور نویسنده، باید مبتنی‌بر روایت (Narrative) باشد.
        

          این کتاب در واقع ترجمه‌ای است از یکی از جستارهای بلند پینکر با عنوانِ The Moral Instinct و توی اون سعی می‌کنه نشون بده که فرگشت چطور به تکوین آنچه «اخلاق» نامیده می‌شه، کمک کرده. روان‌شناسی فرگشتی در کل حوزه‌ی نسبتاً جدیدیه و اخلاقیات فرگشتی حتی جدیدتر. درسته که می‌شه انتقاداتی به این رویکرد داشت، اما به نظرم از خیلی جهات دونستنش لازمه، چون واقعاً یه افق دید تازه رو برای آدم ایجاد می‌کنه و مهم‌تر هم شاید اینکه خط بطلانی می‌کشه بر این ایده که اخلاقیات و طبیعت با یکدیگر قابل جمع نیستن.
        

          پیتر سینگر در این‌جا سعی می‌کنه بر مبنای فلسفه‌ی اخلاق فایده‌باورانه‌ی خودش، مفهوم حقوق اخلاقی رو به حیوانات هم بسط بده (منظور از «حیوان» در این‌جا هر موجودی هست که درد رو ادراک می‌کنه) و در نتیجه، رفتاری رو که ما انسان‌ها با حیوانات داریم، نقد کنه (اگرچه منظور اصلی سینگر کشتن حیوانات برای مصارف غذایی هست، نقدش به این حوزه محدود نمی‌شه و استفاده از حیوانات در سیرک، آزمایشگاه‌های علمی و غیره رو هم دربرمی‌گیره). ایده‌ی مهم سینگر مفهوم «گونه‌پرستی» هست که می‌گه ما انسان‌ها در شرایطی حقوق اخلاقی رو محدود به گونه‌ی خاصی به نام انسان کردیم که –حداقل از چارچوب نگاه فایده‌باور سینگر– چنین محدودیتی قابل دفاع نیست.
از اون‌جا که هم فلسفه‌ی اخلاق فایده‌باورانه در فلسفه مورد انتقاد عده‌ای هست و هم با فرض پذیرش نگاه سینگر، ما آدم‌ها باید یه تجدید نظر اساسی در رفتارمون با حیوانات داشته باشیم، این کتاب قطعاً مخالفین زیادی خواهد داشت. اما به نظرم این کتاب می‌تونه ما رو خیلی به فکر فرو ببره. یادمون هم باشه که این کتاب در سال ۱۹۷۵ منتشر شد؛ یعنی زمانی که مباحث حقوق حیوانات واقعاً محلی از اعراب نداشت و به نظرم این نکته دیدگاه سینگر رو جالب‌تر هم می‌کنه. اگرچه این کتاب تونسته سروصدای زیادی ایجاد کنه و الان به «انجیل گیاهخواران» مشهوره، خود سینگر یه جایی گفته انتظارش واقعاً بیشتر بوده.
        

          تا جایی که من می‌دونم، بهترین منبع برای شروع مطالعه‌ی لکان همین کتابه. ترجمه‌اش هم خوبه.
        

          راستش نظریات یونگ خیلی من رو چندان جذب نکرده، ولی این کتاب بسیار خلاقانه بود و به خوبی تونسته بود تاریخی مختصر از بخشی از روان‌شناسی رو با خوانشی خاص از تاریخ ریاضیات پیوند بده.  اگه به رویکردهای بین‌رشته‌ای و حتی فرا-رشته‌ای علاقه دارین، پیشنهاد می‌کنم.
        

          یه منبع بی‌نظیر برای روان‌درمانی. در ابتدای کتاب کمی نظریه می‌گه، ولی در بخش اعظم کتاب، به‌شکل انضمامی مواردی رو از مراجعین بازگو می‌کنه. عمیقاً برای من لذت‌بخش بود.
        

          نمونه‌ای عالی از اینکه چگونه روان‌شناسی می‌تواند موضوعاتی تاریخی را توضیح دهد!
دعوی اصلی این کتاب این است که بخش اعظم داده‌های رشته‌ی روان‌شناسی برآمده از پژوهش روی گروه کوچکی از ساکنان این کره‌ی خاکی‌اند که بیایید آن‌ها را WEIRD بنامیم: Western, Educated, Industrialized, Rich & Democratic. این جماعت WEIRD (که این‌جا «کژگونه» ترجمه شده)، واقعا هم عجیب (weird) هستند: هم از نظر تاریخی و هم از نظر جغرافیایی در اقلیت‌اند. نویسنده‌ی کتاب می‌کوشد روندهایی تاریخی را توضیح دهد که در شکل‌گیری این ساختار روانی ویژه سهیم بوده‌اند. نمونه‌ای درجه‌یک از تعامل میان روان‌شناسی، فرهنگ و تاریخ (کلان).
پی‌نوشت:
تا جایی که می‌دانم، اصل این ایده را نویسنده‌ی این کتاب نخستین بار در این‌جا گفته:
Henrich, J., Heine, S. J., & Norenzayan, A. (2010). The weirdest people in the world? Behavioral and Brain Sciences, 33(2–3), 61–83. https://doi.org/10.1017/s0140525x0999152x
        

          انجمن روان‌شناسی آمریکا (APA) نظریه‌های روان‌درمانی رو به پنج موج تقسیم می‌کنه که موج چهارم به رویکردهای فمینیستی تعلق می‌گیره و موج پنجم هم به رویکردهای برساخت‌گرایانه و میان‌فرهنگی. رویکردهای این دو موج تفاوت‌های مهمی با نگاه‌های معمول به روان دارن و لذا جذابیت و چالش‌های خاص خودشون رو دارن. فمینیست‌درمانی هم یکی از این نظریات هست و خوبه که چنین کتابی که –واقعا مقدمه‌ی خوبی بر این رویکرد هست، ترجمه شده. ترجمه‌اش البته می‌تونست بهتر باشه و ایراداتی جزئی داره، ولی در کل قابل قبوله.
        

          واقعاً متأسفم که چنین کتاب باارزشی تا این میزان بد ترجمه شده.
خود کتاب عالیه، نویسنده‌اش از بزرگان این حوزه‌ست، ولی عجیبه که انتشارات محترم، زحمت یه بازخوانی ساده رو هم به خودش نداده. روایت‌درمانی بسیار جذاب و نوپدیده که توی ایران هم خیلی کم کار می‌شه. برای همین خوبه که اگه علاقه دارین، درباره‌اش بخونین. اما به نظرم فعلا از منابع اصلی استفاده کنین تا ترجمه‌های بهتری رو در این حوزه ببینیم.
        

          بی‌نظیر، شاهکار، تکرارنشدنی.
        

          موضوعش جذابه، از نظر تاریخی دقیقه و ترجمه‌اش هم خوبه. اما انتظار داشتم بیشتر به فلسفه‌ی علم می‌پرداخت.
        

          اگه می‌خواین به‌عنوان یه تازه‌کار تاریخ فلسفه‌ی غرب بخونین ولی کتاب‌هایی مثل «دنیای سوفی» براتون خیلی ساده‌اند، به نظرم گزینه‌ی خیلی خوبیه. ترجمه‌اش هم خوب، روان و درسته.
        

          به روان‌شناسی فرگشتی می‌پردازه و نکات جالبی رو از این منظر می‌گه. نویسنده‌اش هم انصافاً آدم باسوادی در این حوزه‌ست و از این جهت که توی این حوزه کتاب فارسی خوب زیادی نداریم، خیلی خوبه. اما دلیل اینکه بهش چهار ستاره می‌دم، شاید کمی سخت‌گیرانه باشه و انتظار من از این کتاب نابه‌جا، ولی مسئله اینه که خود روان‌شناسی فرگشتی واقعاً قابل انتقاده که توی این کتاب، نگاهش به روان‌شناسی فرگشتی به نظر خیلی تحلیل‌گرایانه هست. به‌جز این، واقعاً کتاب خوبیه. ترجمه‌اش هم عالیه.
        

          نباید خیلی انتظار زیادی ازش داشته باشین، چون همون‌طور که مشخصه، این کتاب بناست مقدمه‌ای بر فلسفه باشه. اما به نظرم برای شروع خیلی خوبه و به نظرم اگر در سنین نوجوانی نیستین، حتی از کتاب مشهور «دنیای سوفی» گزینه‌ی بهتری برای شروع فلسفه‌خوانی باشه.
        

          واقعا یکی از بهترین کتاب‌های حوزه‌ی روان‌کاوی هست که توش می‌تونین با رویکردهایی در روان‌کاوی آشنا بشید که در کمتر منبعی می‌بینیم. خوبی دیگرش اینه که به‌شکل تاریخی از خود فروید شروع کرده و پیش‌نیاز خیلی خاصی نمی‌خواد. ترجمه‌اش هم از نظر من خوب بود.
تا جایی هم که من می‌دونم، حتی در بین کتب انگلیسی هم منبع معتبری محسوب می‌شه و خلاصه که به نظرم اگه تاریخ روان‌کاوی دوست دارین، حتماً بخونین.