یادداشت‌های مهدی نانکلی (5)

          صدسال تنهایی برای من بیش از اینکه روایت یک خانواده یا نماینده سبک رئالیسم جادویی باشد، بیشتر نماینده تاریخ شکل‌گیری تمدن و اجتماع انسانی است. اتفاقا این روایت بسیار هم برای دیگر سرگذشت‌ها و جوامع آشناست. فکر می‌کنم صحبت از اینکه در این داستان یک خانواده بوئندیا هست با اسم‌های تکراری، یا سبک داستان جادو و واقعیت را قاطی کرده، خیلی هم مهم نباشد. حداقل به اندازه مثلا اولین جایی که مردمان دهکده با کولی‌ها و حکایاتشان، با کلیسا، با شرکت موز و غیره آشنا شدند، آن مسائل اهمیت ندارند.‌ اصلا فکر می‌کنم یکی از دلایل سخت بودن این کتاب برای خوانندگان دقیقا همین انتطارات و اهداف بی‌جا است. مثلا اینکه برویم یک رئالیسم جادویی بخوانیم یا ببینیم که شجرنامه یک خانواده چگونه تکرار می‌شود و غیره همه اهدافی نادرست و ثانوی هستند. تصور می‌کنم صدسال تنهایی سعی دارند تا سرگذشتی از شهر و کشور خود ارایه دهد و این سرگذشت را با هنر خود به سطح اموری بسیار کلی و جامع ارتقا بدهد. 
البته من منکر تقدیرگرایی بسیار در روایت‌ این کتاب نیستم اما تصور می‌کنم تلاش نویسنده این بوده است تا تقدیر را در رابطه با تصمیماتی که انسان می‌گیرد، معنا کند. مثلا جایی که سرهنگ آئورلیانو بوئندیا اعلام می‌کند که از حالا به بعد من نه برای آرمان‌های خود بلکه برای قدرت می‌جنگم؛ یا جایی که آمارانتا بدون اینکه متوجه شود تمام عمر و جوانی‌اش را صرف عقده ناشی از یک عشق نافرجام می‌کند و... . کتاب در تمام این‌ها می‌کوشد تا تقدیر را در رابطه موجودیت سوژه‌ها ترجمه کند‌. برای همین است که تصور می‌کنم نسبت دادن مساله نفرین و امر قطعی به سرگذشت آن خانواده، اتفاقا سطح اولیه ماجراست و نویسنده چنین چیزی نمی‌خواسته است. خلاصه که صدسال تنهایی تمام تلاش خود را به کار بسته تا کتابی درباره "زندگی" بنویسد و در کلیت بخشی به این مساله، یعنی مساله زندگی جمعی، بسیار موفق بوده است. خود زندگی، نه جادو، نه تکرار و جبر و...
        

          من مورخ نیستم و اصلا نمی‌توانم درباره استناد این کتاب نظری بدهم اما اگر فرض کنیم روایت‌ها حدودی از اعتبار را دارند و گذشته از آن، به شدت از خواندن آن لذت بردم. گویی درحال خواندن یک رمان بسیار پرکشش و جذاب هستم. اگرچه که واقعیت آنچه که در تاریخ رخ داده، هیچ تعهدی نداده که حتما برای روایت جذاب باشد. اما فکر می‌کنم روایت مشروطه هم جذاب، و هم ارزشمند است اتفاقا برای زمان حال. در روند کتاب می‌شود دید که چگونه تمام مسائل امروزه ما در امتداد همان ماجراهایی است که صد و چند سال پیش نسل‌های قبلی با آن‌ها درگیر بودند. چقدر بعضی حرکاتشان نسبت به الان پیشرو و آرمانی و چقدر بعضی از آن‌ها اکنون احمقانه و ساده‌لوحانه می‌نماید‌. به هرحال در پایان این کتاب خواهید دید که گذشته اصلا دور نیست. می‌توان بسیار مسیرهای نادرست را برای بار صدم تکرار نکرد و چقدر تصورات و تصمیمات می‌تواند عاقلانه‌تر از اکنون باشد. این را نیز خواهید دانست که چقدر روایت پیشین در ذهن ما از ماجرای مشروطه اشتباه و عقیم بوده است، و می‌توان اتفاقا از آن درس‌های بسیاری آموخت.
        

          گاهی هنگام فکر کردن به دیکتاتورها فراموش می‌کنیم که آن‌ها نیز انسان هستند‌. اما واقعیت این است که یک دیکتاتور و هرمی که در راس آن نشسته است بسیار و بسیار، حاصل ویژگی‌های یک جامعه انسانی و روابط موجود در آن است. ویژگی‌هایی که اگر رفتار درست با آن‌ها را در سطوح مختلف به کار نگیریم، اگر هرروز برای درک بهتر هرکدام تمرین نکنیم و اگر خود را به آغوش پیچیدگی‌های آن‌ها نیاندازیم، مجبور به تکرار تجربه هزارباره تاریخ خواهیم بود.
تروخیو، ملقب به "پدر" ملت، مردی که برای تمام کارهایش توجیهاتی دارد. توجیهاتی که بسیار آشنا هستند و بارها شنیده‌ایم و حتی گاهی نیز استفاده کرده‌ایم. اطرافیانی که از روی ترس، ایمان، طمع و شهوت او را همراهی می‌کنند. ماشین ویرانگری که بسیار پیچیده است اما به هیچ روی، ناآشنا و غریبه نیست.
        

          از تکرار ویژگی‌های قلم یوسا و جذابیت‌های روایی کارهایش از جمله این اثر، اجتناب می‌کنم. آثار یوسا علاوه بر همه ویژگی‌هایی که گفته می‌شود، پنجره‌‌ای هستند به موقعیت‌های تاریخی بسیار مهم آمریکای جنوبی. در پایان هرکدام، خواننده در جایگاه خدایی قرار می‌گیرد که به تمام زوایا و خفایای یک موقعیت تاریخی آگاه است. در واقع به بینشی دست پیدا می‌کند که شاید با ساعت‌‌ها ورق زدن اسناد تاریخی و نیز جستجو به تنهایی، نمی‌توانست به آن برسد‌. در روزگار سخت، یوسا پا را نیز از این فراتر نهاده و درک خواننده را از موقعیت تاریخی مورد نظر در زمان و مکان امتداد می‌دهد. او این کار را نه در متن روایت بلکه در حاشیه آن به انجام می‌رساند. همانجایی که به خواننده اشاره می‌کند که آن موقعیت تاریخی ویژه در گواتمالا، چگونه سال‌ها بعد در جایی چون کوبا سرنوشت مردمان را به گونه‌ای تغییر داد که تا به امروز نیز همچنان ادامه دارد. من فکر می‌کنم دقیقا به همین دلیل این کتاب جایگاه آخرین اثر یوسا را به خوبی پر کرده است. اگرچه بدایت روایی و داستان‌پردازی‌اش به اندازه دیگر آثار وی درخشان نیست اما هدف بزرگتر آن، یعنی همان دورنمایی که یوسا هربار برای آن پنجره می‌سازد، این بار با دقت بیشتری به هدف خورده است.
در پایان این ماجرا عمیقا دلم خواست که ما در خاورمیانه نیز کسی را داشتیم که این گونه آگاه به واقعیت‌های موجود باشد‌ و ما را با چنین عمقی با حوادث، زمینه‌ها و پیامدهای آنان آشنا کند.