شما هم متوجه شدید که سرعت تحولات در چند سال اخیر زیادی بالا رفته؟ ورود ترامپ به دنیای سیاست، جنگ تجاری بین چین و امریکا بعد از چهل سال شراکت محکم، کرونا، تورم بعدش، بالا رفتن سهام نتفلیکس، ایلان ماسک و جنگولک‌بازی‌هاش، مردمی که درحال خرید و فروش امثال اتریوم و لمس همستر هستند، NFT که اصلا معلوم نیست چی هست! دعوای انرژی سبز و خودروهای برقی،
واقعا چه خبره در دنیا؟ 
این کتاب به شما کمک می‌کنه از بین تمام حوادثی که گفته شد یک طناب رد کنید و ارتباط اون‌ها با همدیگه رو بهتر درک کنید. خلاصه اینکه پشت‌پرده شعبده، عیان میشه‌. هیچ جادویی در حال رخ دادن نیست‌. وضعیت خیلی هم منطقی است ولی نه لزوما رو به بهبودی و نه به سمت فاجعه. داره با یک شیب ملایم همه‌چی بدتر میشه. وضعیت حال پیامد طبیعی و منطقی زمان گذشته است. و البته که جلد و عنوان کتاب زیادی برای محتواش، غلط اندازه.
        

          0- من باید درباره این کتاب فکر کنم، خلاصه‌ای از آن به دست بیاورم و کمی هم آن را نقد کنم. در واقع برای ارائه‌ای در یک شنبه که کلا قرار است پانزده دقیقه طول بکشد، می‌خواهم در پنج دقیقه‌اش به این کتاب بپردازم. منظور اینکه نیاز دارم این کتاب را بچلانم و قرار است که از فرصت نوشتن این یادداشت برای این چلاندن استفاده کنم. لذا آنچه می‌خوانید را خودم هم در ذهن ندارم و صرفا قرار است بلند بلند فکر کنم؛ آن هم طولانی!

1- من دلم برای یانیس می‌سوزد. یعنی یک محبت توأمان با دلسوزی برایش دارم. تقریباً برای عموم چپ‌هایی که از ظلم سرمایه‌دای به سطوح آمده اند و نمی‌دانند جز به سوسیالیسم به چه چیز می‌توانند پناه ببرند، چنین حسی دارم. فکر می‌کنم خودش هم میفهمد چپ بودن چیز بیخودی است ولی چون راست بودن خیلی بی‌خودتر است؛ استخوان در گلو و خار در چشم، چپ بودن را انتخاب می‌کند.

2- به این فکر می‌کنم که احتمالا دیگران هم حرف‌هایی شبیه حرف‌های آقای واروفاکیس زده باشند. اما هیچ کدام به اندازه حرف‌های او دیده نمی‌شود. بالاخره ما که نوماکرسیست کم نداریم. یک دلیلش، قلم روایی او است. او رسماً خیلی جاها قصه می‌گوید. هرچند گاهی تماثیلش اتفاقا مطلب را پیچیده می‌کند، اما به هر حال شیرین‌تر از یک تفلسف خشک‌وخالی است.

	3- اول خواستم فصل به فصل، خلاصه‌ای از کتاب بنویسم. ولی دیدم حسش نیست. یا باید آنقدر طولش بدهم که قشنگ حرف معلوم شود که حالش را ندارم، یا باید آنقدر کوتاه بگویم که حتی خودم هم نفهمم چه گفته ام. لذا سعی میکنم سرراست بروم سر اصل مطلب و بگویم این کتاب حرف حسابش چیست و بعد کم کم تا جایی که لازم است، سراغ استدلال‌هایش بروم. ادعای اصلی این است: پلتفرم های دیجیتال بیش از اینکه به اقتصادی سرمایه‌دارانه شباهت داشته باشند، به نوعی فئودالیسم تبدیل شده اند. اگر تمام فئودالیسم را در  «رانت حاصل از طبقه» و تمام سرمایه داری را در «سود حاصل از رقابت» خلاصه کنیم، باید بگوییم که پلتفرم‌ها بیشتر به اولی ملتزم هستند تا دومی. در واقع، پلتفرم های دیجیتال، به واسطه چیزهایی مثل اثرشبکه‌ای، قدرت کلان داده و... یک قدرت انحصاری بزرگ به دست می‌آورند. این از یک طرف. از طرف دیگر، کار آنها واسطه گری است. یعنی محصول خاصی که تولید نمی‌کنند. حتی معمولا چیزی را به مشتریان نمی‌فروشند. فقط وسط می‌ایستند و شیتیل جوش دادن معامله‌شان را بر میدارند. یکی مثل اوبر، شیتیل وصل کردن مسافر به راننده و یکی هم مثل گوگل، شیتیل وصل کردن تبلیغات چی به مخاطب هدفش را. در واقع، پلتفرم‌ها از تولیدکنندگان رانت می‌گیرند. چون اگر تولیدکننده بخواهد واقعا محصولش را بفروشد، ناگزیر از مراجعه به پلتفرم است و جای دیگری نمیتواند با این کیفیت مشتری اش را پیدا کند. ضمن اینکه آنها عملا انحصاری اند. یعنی هیچ کس در حوزه شبکه های اجتماعی نمیتواند با فیس بوک رقابت کند و اگر یکی هم مثل تیک تاک موفق به چنین کاری می‌شود، نه در یک رقابت سرمایه‌دارانه و ارائه محصولی با قیمت بهتر یا کیفیت بالاتر. اصلا اینجا بحث کیفیت و قیمت نیست؛ چون کالایی خرید و فروش نمیشود. این جور گنده شدن های در بازار، بیشتر شبیه به جنگ های دوره فئودالیسم است که ناگهان یکی به دیگری حمله میکرد و زمین هایش را تصرف.

	4- حالا این نظام اقتصادی جدید، چه مزیتی برای صاحبانش دارد؟ صاحبان تیول یا همان پلتفرم ها، چه چیزی دارند که گنده سرمایه‌دارهای اقتصاد سنتی نداشتند؟ نویسنده این طور توضیح میدهد که سرمایه‌ی ابری آنها (همان پلتفرم شان با شبکه گسترده کاربران و کلان داده ای که بر بسترش تولید میشود) اولا رعیت رایگان به اندازه تمام جهان به دستشان داده. در سرمایه داری سنتی، سرمایه از طریق کار کارگر جایگزین میشد. کارگران کار می‌کردند، مزدی کمتر از ارزشی که ایجاد کرده اند دریافت میکردند و از این مازاد ارزش، سرمایه دار میتوانست تجمیع سرمایه کند و ابزار تولیدش را بهبود دهد. اما حالا سرمایه ابری، فقط نیاز به رفتار ما در فضای مجازی دارد. پلتفرم قدرت مند است چون رفتار ما را میشناسد. ما با صرف استفاده از این پلتفرم ها، شناخت بیشتری از خودمان بهشان میدهیم و هی سرمایه ابری صاحب پلتفرم را تقویت می‌کنیم. ثانیا طبقه پرولتاریا جدید شکل گرفته که تقریباً همان فریلنسرها هستند. همه آزاد کاران. از رانندگان تاکسی اینترنتی بگیر، تا کسانی که در AWS آمازون خدمات فریلنسری ارائه میدهند و دیگران.  کمی متن را طولانی میکند ولی دوست دارم اینجا به نظریه رونالد کوز اشاره کنم. کوز از متقدمین اقتصاد نهادی است. او برای پاسخ به این سوال، جایزه نوبل گرفته: چرا سازمان ها شکل میگیرند؟ سوال را کمی دقیق کنم. چرا یک نفر را استخدام میکنیم و به او حقوق میدهیم، وقتی میتوانیم برای هر کار مشخص، قرارداد کوتاه مدت با کسی ببندیم و این کار را هی تکرار کنیم؟ کوز توضیح میدهد که اگر بخواهیم چنین کاری بکنیم، هزینه تبادل مان بسیار بالا میرود. خودتان حساب کنید که هر روز باید سر جذب نیرو و اتمام کارشان، چقدر انرژی صرف شود و خودش یک سازمان میخواهد! لذا می آییم قراداد بلند مدت میندیم، شرح شغل مینویسم، در سازمان جایگاه تعریف میکنیم و خلاصه این مسیر را تا تهش میرویم. حالا کتاب انگار که توضیح میدهد که دیگر نظریه کوز چندان بر واقعیت امروز ما صدق نمیکند؛ چراکه فاوا هزینه تراکنش را آنقدر پایین آورده که بتوان برای کارهای بسیار کوچک، فردی را استخدام کرد و بعد از انجام کار، فرستاد پی کارش. کتاب ادعا میکند که این وضعیت، مزد طبقه جدید کارگر را بسیار کاهش داده است. تفاوت سوم، عدم نیاز به رقابت است همان طور که گفته شد. و چیزهای دیگر که فعلا بگذریم.

	5- اما چه شد که این طور شد؟ همه چیز به مالی شدن سرمایه داری و بعد از آن، بحران 2008 بر میگردد. این برایم جالب بود که هم واروفاکیس و هم سرنیچک، هر دو در توضیح اینکه چه شد پلتفرم های دیجیتال بالا آمده اند، به سیاست پولی خیلی آسان (Quantitative Easing) بعد از 2008 ارجاع میدهند و هر دو هم، تقریباً در توصیف موضوع روایت مشابهی دارند. درباره مالی شدن سرمایه داری که حرف مفصل است و البته جالب که یک کتاب مستقل در این باره دارد که فکر کنم ترجمه نشده. خودم هم نخوانده ام. به هر طریقی، سرمایه داری مالی میشود و همه می افتند توی سوداگری. ارزش بازار سهام های جهان به 750 تریلیون دلار میرسد؛ در حالی که درآمد کل بشر 75 تریلیون تخمین زده میشود! یعنی قیمت سهام شرکت ها، هیچ ربطی به ارزش واقعی آنها ندارد. خب، در 2008 تشت رسوایی این وضعیت، مشخصا در حوزه مسکن به زمین می افتد و بانک ها شروع به ورشکسته شدن میکنند. اما بانک، آخرین سنگر سرمایه داری است. بانک های مرکزی جهان، نرخ بهره را می آورند روی صفر و حتی گاهی کمتر از آن. چرا؟ برای اینکه بانک ها هی وام بدهند و دوباره سرمایه‌گذاری بشود و دوباره ارزش به شرکت ها برگردد و اعتماد مردم شکل بگیرد و این چیزها. خلق پول سنگین. اما وام گیرندگان چنین کاری نمیکنند. چرا؟ چون میبینند واقعیت این است که طبقه کارگر و متوسط، هیچ پولی توی دست و بالش ندارند. فرضا هم اگر سرمایه گذاری کنند و تولید را افزایش بدهند و حتی ارزان کنند، باز هم کمی نیست که بتواند از آنها خرید کند. لذا با وام هایی که میگیرند، سهام شرکت خودشان را میخرند تا قیمتش بالا برود و آخر سال پاداش بیشتری بگیرند. یا ویلا و زمین میخرند و از این جور کارها (اصلا انگار خود ایران است!). حالا ما با این قسمتش خیلی کاری نداریم. نکته این است که نرخ بهره صفر برای هرکه نون و آب نشد، برای پلتفرم ها شد. آنها با این منابع مالی رایگان، سرمایه ابری خود را ساختند. یعنی یک جرم موثر از کاربران را با کد تخفیف و چیزهای دیگر جذب کردند تا شبکه و کلان داده اولیه شکل بگیرد و بیوفتد توی حلقه تقویتی. در واقع پلتفرم ها، هیچ وقت نیاز پیدا نکردند مثل کسب‌وکارهای سنتی جهان سرمایه داری، پول با بهره قرض کنند و نگران پس دادن آن باشند. آنها وام میگرفتند و قسط وام های بدون سودشان را هم با وام های بعدی میدادند و در این حین، سرمایه ابری شان را بالا می آوردند. 

	6- لازم است یک اشاره ای هم به جهان مجازی مطلوب نویسنده هم داشته باشیم. او توضیح میدهد که نسل اول اینترنت، زمین مشاع بود. همه پورتوکل ها رایگان و برای انجام امور اولیه توسعه داده شدند. اما عین حصارکشی انگلستان که با هدف بهره وری انجام شد و نتیجه اش آوارگی و ناگزیری رعیت از کار مزدی بود، پلتفرم ها امدند فضای عمومی اینترنت را حصار کشی کردند و گفتند اگر تاکسی میخواهی، برو توی اوبر، اما اگر میخواهی با دوستت حرف بزنی، برو توی واتساپ و اگر میخواهی کالا بخری، آمازون و الخ. نویسنده از اینترنت مطلوبی حرف میزند که در آن، یک فضای گفت و گو عمومی وجود دارد که فردی اعلام میکند در موقعیت فلان هستند و به تاکسی برای رفتن به فلان جا نیاز دارم. در همان جا که همه در حال مشاهده هستند، هر کس توانایی کمک داشته باشد این کار را میکند و دیگر نیاز به حصارکشی پلتفرمی نیست.

	7- کتاب بیش از این حرف دارد؛ اما اجازه بدهیم بگذرم و کمی نویسنده را نقد کنم. کاری که اصلا برای آن انرژی کافی در این موقع از شب ندارم. مثل همه توصیف های کل گرای مارکسیستی، نویسنده که چون تایپ کردن اسمش خیلی سخت است و مجبورم هربار با همین عنوان نویسنده بهش اشاره کنم، دچار نادیده گرفتن جزئیات مهم شده است. برای اینکه حرفش جذابیت و شفافیت داشته باشد، مطلق حرف میزند. حال آنکه اکثر ایده هایش اینقدر مطلق نیستند. نه درباره مالی شدن سرمایه داری و فرایند که در این یادداشت توضیح ندادمف نه درباره ارزشی که پلتفرم ها خلق میکنند، نه درباره مدلی که شکل گرفتند و نه درباره تقریبا هیچ چیز دیگر! قبل تمام جملات کتاب باید یک «تقریبا» یا «در اکثر موارد» گذاشت! با این وجود، به نظرم خطوط اصلی که دنبال میکند، لااقل بعضی هایشان، خطوط درستی هستند.

	8- بین روایت های مختلفی که از توسعه سرمایه داری هست، من روایت شومپیتری را ترجیح میدهم. یک روایت نوآوری پایه. اگر این طور نگاه کنیم، نتیجه این میشود که پلتفرم ها به وجود آمدند، چون نیاز واقعی در جامعه به آنها وجود داشت و یک عده کارآفرین با نوآوری شان به آن نیاز پاسخ دادند. فیسبوک شکل گرفت چون مردم واقعا توی یک شبکه گسترده بدون هیچ گره مرکزی، گه گیجه میگرفتند که چطور رفقشان را پیدا کنند و با ارسال یک بار یک عکس، همه دوستانشان را در جریان بگذارند. یا نمیشد برای پیدا کردند یک اطلاعات، تمام دامنه های موجود را بالا آورد و مطالعه کرد! باید یک موتور جست وجو، واسط این کار میشد. من روایت نویسنده از رانتی بودن پلتفرم ها را میپذیرم؛ اما انگار او اصلا قصد ندارد به ساید مصرف کنندگان این خدمات نگاهی بیاندازد و ببیند آیا آنها هم منفعتی در این ماجرا دارند یا نه. چطور ممکن است تاکسی های اینترنتی با یک سوم کردن هزینه سفر برای مسافر و افزایش چند برابری مجموع درآمد رانندگان، صرفا یک سری مفت خور رانت بر باشند؟ بله، آنها بدون اینکه در هر واحد خدمت، یعنی هر سفری که راننده میبرد محصولی تولید کنند، پولی دریافت میکنند و راننده و مسافر هم راهی جز مراجعه به یکی از دو سه پلتفرم بزرگ و مسلط بر بازار ندارند. این خیلی شبیه به رانت است. اما مگر رانت چه اشکالی دارد؟ در سود چه چیزی بود که در رانت نبود؟ نوآوری و بهره وری. آیا پلتفرم ها با انحصارشان این دو را از بین برده اند؟ نه تنها نبرده اند بلکه تقویت هم کرده اند. این دیگر خیلی مفصل است. اگر هشت صبح هم بود برایتان نمینوشتم! در مجموع باید بپذیریم که نویسنده وقتی ادعا میکند که پول های کلان بعد از 2008 صرف اتینا شدند و سرمایه گذاری به معنا واقعی آن انجام نشد، حرف دقیقی نمیزند. این همه توسعه و محصول و خدماتی که این شرکت ها در این سال ها دادند و هی هم بهبود دادند و حالا هم به ایستگاه هوش مصنوعی رسیده است، مگر پول نمیخواسته؟ آیا توسعه اینها چیزی است که صرفا با کلان داده جمع شده توسط مردم انجام شده باشد؟ به نظر نمیرسد.

خودم هم نمیدانم چه نوشتم. فردا صبح اگر فرصت شد، اصلاح و تکمیل میکنم.
        

          چند نکته درباره کتاب تکنوفئودالیسم آنچه سرمایه‌داری را نابود کرد 

۱. فناوری به مثابه ایدئولوژی 
نویسنده توی این کتاب تلاش می‌کنه تا نشون بده فناوری‌های جدید به خصوص بعد از ظهور و فراگیر شدن اینترنت به هیچ عنوان خنثی نیستن. شاید با این ایده مخالف باشید اما یادتون نره که باید برای استدلال‌های جدی این کتاب، پاسخ‌های قانع کننده پیدا کنید. 

۲. ما همه برده‌ایم 
این کتاب به طرز نگران کننده‌ای نشون میده که فناوری‌های جدید مبتنی بر اینترنت در حال تبدیل کردن همه ابنا بشر به برده‌ هستن. برده‌هایی که نه تنها رایگان برای اربابانشون کار میکنن، بلکه حتی مثل برده‌های قدیمی هیچ حس خشمی از ارباب‌ها به دل ندارن و با جون و دل در خدمت شون هستن. اگر با خوندن کتاب با این نظر نویسنده موافق بشید، احتمالا شما هم مثل من سردردهای شدیدی پیدا کنید. البته که پاسخ‌های شبه آرمانشهری نویسنده برای دغدغه‌های مطرح شده در کتاب هم قابل تامل هستن.

۳. چرا در ایران به این موضوعات فکر نمی‌کنیم؟ 
نویسنده کتاب اگر در ایران ما زندگی می‌کرد، احتمالا هیچ وقت فرصت پیدا نمی‌کرد حتی به تکنوفئودالیسم فکر کنه. چه برسه به اینکه بخواد درباره‌اش کتاب بنویسه. به‌نظرم مادامی که از بالاترین سطوح تصمیم‌گیر در کشور تا کف جامعه همگی درگیر موضوعات مرتبط با مصرف فناوری مثل فیلترینگ هستیم، اساسا فرصت نمی‌کنیم به اثر تکنولوژی روی جامعه در بلند مدت فکر کنیم. من نمی‌خوام اینجا درباره فیلترینگ اظهار نظر موافق یا مخالف مطرح کنم. فقط می‌خوام بگم که همه دغدغه و مواجهه ما با فناوری نباید در این حد و اندازه باشه.

۴. کی این کتاب رو بخونیم؟ 
هر چند نویسنده تمام تلاشش رو کرده تا نقطه نظراتش رو به ساده‌ترین شکل ممکن مطرح کنه اما به نظرم حتما نیاز به تمرکز زیادی برای فهمیدن درست اونچه توی کتاب میاد هست. بخاطر همین وقتی برید سراغ کتاب که فرصت کافی دارید. خلاصه که به درد جایی مثل مترو و اتوبوس نمی‌خوره.