بریده‌های کتاب درباره ادبیات داستانی: پیشینه، نقش و اهمیت داستان در زندگی انسان

از قراین برمی آید که قسمت عمده ای از روایات حماسی هم، در همین روزگاران[ساسانیان] تدوین شده باشد. و اینکه اگائیاس، به وجود ((دفاتر شاهی: نامه ی شاهان)) در این ادوار اشاره می کند، از توجه این دوره [ساسانیان] به ضبط حماسه ی ملی و تاریخ داستانی حکایت دارد.

یکی از کتاب های داستانی مشهور و ماندگارِ اواخر قرن ششم ه. ق ((سمک عیار)) است. ((سمک عیار، یکی از بهترین رمان های [در واقع، رمانس های] زبان پارسی، در قرن ششم است. این کتاب، داستانی مفصل در سه مجلد است[...] جمع کننده ی این حکایت، فرامرز بن خداداد بن عبدالله الکاتب الارجانی است؛ که گویا آن را از زبان یکی از قصاصین زمان، به نام صدقه ی ابوالقاسم، فراهم آورده و تحریر نموده است. نسخه ی موجود کتاب، مسلماً متعلق به عهد مغول است؛ و انشای آن، بی تردید، از اواخر قرن ششم هجری، متأخرتر نیست. صحنه های این داستان، در ایران و ممالک مجاور _از حلب تا چین_ترتیب داده شده؛ و غالب قهرمانان آن را، نام های ایرانی اصیل است.

فرانتس فانون در کتاب ((پیرامون هنر ملی)) خود، در فصل مربوط به فرهنگ نوشته است که ((از سال ۱۹۵۵، عمال استعمار در آفریقا، بسیاری از نقالان و قصه گویان سیاه را توقیف کرده، به زندان انداختند. به دلیل اینکه آنها دریافته بودند که این قبیل نقالان، پس از وقوف بر بیداری سیاهان آفریقا، توانسته بودند تخیل خود را به کار انداخته، قهرمان های ضد استعماری را، جانشین قهرمان های قومی پیشین کرده، و آنها را در قلب قصه های خود قرار دهند. و بدین وسیله، مردم آفریقا را، که شنیدن قصه، یکی از سرگرمی های دایمی آنهاست، علیه کشورهای استعماری، تحریک کنند؛ و عمل قهرمان های ضد استعماری را، سرمشق اعمال آینده شنوندگان قصه های خود گردانند؛ و در واقع برای شدت عمل نسخه ای فرهنگی و هنری بپیچند، و به دست مردم آفریقا بدهند.))

درباره ی اثری که ((کلبه ی عمو توم)) نوشته هریت بیچر استو در آمریکا ایجاد کرد، نوشته اند:((یکی از نتایج آنی ((كلبه ی عمو توم)) این بود که اجرای قانون بردگان فراری، غیرممکن گردید. صرف نظر از ایالات جنوبی در سراسر آمریکا، مردم با مجریان این قانون از درِ ناسازگاری و عدم همکاری درآمدند. از این مهم تر، این رمان، احساسات متراکم ضد بردگی را چنان برانگیخت که شاید بتوان گفت: جنگ های داخلی را اجتناب ناپذیر ساخت... به طوری که آبراهام لینکلن، در سال ۱۸۶۲، هنگام بازدید خانم استو [:نویسنده کتاب] از کاخ سفید، اظهار داشت: این خانم کوچک، کتابی نوشت که این جنگ بزرگ را پدید آورد. ضمناً بی مورد نیست گفته ی چارلز سامنر [محقق آمریکایی] را بیاوریم، که: اگر ((کلبه ی عمو توم)) نوشته نشده بود، آبراهام لینکلن نمی توانست به ریاست جمهوری ایالات متحده برسد. [...] بديهى است که الغای بردگی، به همت یک تن انجام نگرفت و نمی توانست انجام بگیرد. اما از لحاظ نفوذ و تأثیر یک یک افراد، نفوذ و تأثیر ((کلبه ی عمو توم)) پردامنه تر و عظیم تر از همه بود.))

اصلاح وضع زندان ها و تجدید نظر اصولی در مورد خانه های مستمندان و مدارس انگلیس نیز، تا حدود زیادی،مدیون داستان های چارلز دیکنز بود.

ارداویراف نامه(ارداورازنامه) در 8800واژه، به قلم یک موبد زرتشتی به رشته ی تحریر درآمده است. این داستان، شرح سفر روحانی اردی ویراف به جهان دیگر، و توصیف بهشت و دوزخ است. موبدان در دارابگرد فارس جمع می شوند و تصمیم می گیرند که کسی را به آن جهان بفرستند، تا از آنجا، خبری باز آورد. به این منظور، پارساترین موبد را به نام یا لقب ((ارداوراز)) برمی گزینند، و روانه ی آن سفر روحانی می کنند. راوی، در سفر خود(که به لحاظ موضوعی، سیر العباد الی معاد و کمدی الهی دانته نیز به آن شبیه اند.) به توصیف بهشت، زنان پارسا، شبانان، کدخدایان، مراقبان روستاها، آموزگاران و صلح دوستان می پردازد؛ و چون به وصف دوزخ می رسد، با تفصیل بیشتری به توصیف آن می پردازد.

نقاشی های مشهور به ((قهوه خانه ای)) _که سبکی خاص در نقاشی ایرانی، و پاگرفتن آن از دوره ی قاجار است_نیز، در حقیقت، چیزی جز تصویر داستان های مشهور ((شاهنامه)) نیست؛ که ((میرزا)) (شاهنامه خوان) در هنگام بیان داستان های شاهنامه، با ((تعلیمی)) یا عصای خود، از این تصاویر، در تجسم هر چه بهتر داستان ها، کمک می گرفت.

بخش بزرگ و قابل توجهی از ((فرهنگ عامه)) و ((ادب عوام)) را، داستان ها و حکایات تشکیل می دهند. و این، نشان می دهد که زندگی انسان، هیچ گاه از ((داستان))، خالی نبوده است. اصلاً یکی از منابعِ مهمِ تحقیق در زندگی مردمِ عهد باستان و راه های پی بردن به نحوه ی زندگی و آداب و رسوم و عقاید و افکار مردم آن زمان(زمان قبل از پیدایش کتاب و تاریخ به شکل رسمی)، همین افسانه ها و قصه های عامیانه، و بخش مهمی از اطلاعاتی که از آن دوران ها به دست ما رسیده، از طریق همین، نقلِ سینه به سینه ی افسانه ها و قصص و حکایات است.

در ایران، چه پیش از فردوسی و چه همزمان با او، حافظان داستان های کهنی وجود داشته اند که در صورت لزوم، به نقل آن ها برای دیگران نیز می پرداخته اند. فردوسی، در شاهنامه ی گرانسنگ خود، به یکی از این اشخاص، به نام ((آزاد سرو)) اشاره کرده است.

ژوزف ماک کاب(مستشرق غربی) در کتاب خود، ((عظمت مسلمین در اروپا))، آورده است:((در قاهره، بیمارستان بسیار بزرگی درست کرده بودند، که در آن، فواره ی آب، باغچه هایی پر از گل و گیاه، و چهار حیاط بزرگ وجود داشت؛ و هر بیمار بیچاره، در آن پذیرفته می شد‌؛ و پس از بهبودی، پنج سکه ی طلا دریافت می کرد. به علاوه، در این بیمارستان ها[که امثال آن ها، در سایر بلاد اسلامی نیز وجود داشت]، کتابخانه ها، وسایل تفریح، کشیک شبانه، تدریس علمی برای دانشجویان، قصه گویی هایی برای افراد مبتلا به بی خوابی، بودند.))

((بختیار نامه))، که گفته شده است ظاهراً مجموعه ای عام پسند از قصه های عهد ساسانیان بوده است، در اواخر قرن هشتم یا اوایل قرن نهم ه. ق، از عربی به فارسی ترجمه شد. این اثر نیز، که همان ساختار داستانی ((طوطی نامه)) را دارد، داستان شاهزاده ی پسری است، که ناشناخته، به درگاه پدر می رود؛ و آنجا مورد توجه واقع می شود. اما چندی بعد، از سوی همسر شاه، مورد اتهام قرار می گیرد؛ و به مرگ محکوم می شود. وزیران دهگانه ی شاه، که از بیگناهی شاهزاده باخبرند، برای آنکه مرگ او را به تأخیر اندازند تا فرصتی برای اثبات بی گناهی خود نزد شاه بیابد، هر روز شاه را با داستانی عبرت انگیز، سرگرم می کنند. تا آنکه سرانجام، بی گناهی شاهزاده ثابت می شود؛ و شناخته شدن او توسط شاه و همسرش مایهٔ شادمانی ایشان می شود.

((یادگار زریران)) از دیگر آثار داستانی آن دوران [اشکانیان] است. این اثر سه هزار واژه ای، دارای روح حماسی و شاعرانه است:و حول موضوع نبرد میان گشتاسپ شاه با ارجاسب تورانی، بر سرِ آیین زرتشت، و جنگجویی و هنرنمایی زریر و پسرش، بستور، و شکست ارجاسب و گریختن او به توران دور می زند. ((یادگار زریران))، که در اصل منظومه از زمان اشکانی بوده، در دوران ساسانی، با تغییراتی، مکتوب شده است. میان بخش هایی از این کتاب حماسی(که با آیین زرتشتی پیوند یافته است) مشابهایی با واقعه ی خونین کربلا، مشاهده می شود.

اوستا، کهن ترین کتاب باقی مانده ی ایرانی، حاوی بسیاری از داستان های کهن ایرانی، همچون داستان های ((جمشید و ضحاک)) و ((فریدون و کیکاووس)) و ((فریدون و گرشاسپ)) است. قدمت این کتاب و به تبع آن، علاقه ی مردم به داستان، زمانی آشکار تر می شود که توجه کنیم: زرتشت در قرن های هفت و شش پیش از میلاد می زیسته است. (البته در مورد تاریخ زیست زرتشت زمان های متفاوتی بیان شده است.)

((آن گونه که از روایات برمی آید، داستان های ((هزار و یک شب))، ریشه ی آریایی دارند؛ و حتی، پاره ای از روایات، آفریننده ی((هزار افسان)) را، همای چهرزاد، دختر بهمن، پادشاه افسانه ای تاریخی ایران می دانند؛ و شهرزاد گوینده ی این قصه را، همان چهرزاد، گمان می کنند.))

داستان، برای شاهان و امرا، جز جنبه ی سرگرم کنندگی، به عنوان منبعی برای آموزش حکمرانی بر مردم و کشور، عبرت گیری از خطاها و اشتباه های شاهان و امیران گذشته، و مجموعه ای از تجارب سیاسی و اجتماعی، نیز به کار می رفته است.

به سوغات آورده شدن کتاب باستانی و ارزشمند((پَنجه تَنتَره)) (کلیله و دمنه) از هند به ایران، در زمان ساسانیان، و ترجمه ی آن به زبان پهلوی، توسط دانشمندترینِ وزیر آن سلسه، و نیز افزوده شدن داستان هایی ایرانی به آن در همین حین، خود، بیانگر اهمیت مضاعف چنین داستان هایی برای حکومت های گذشته است.

گروهی، قصه را بر تفکر، مقدم می دانند، و به عبارت بهتر، قصه گویی را مرحله ی ابتدایی تفکر انتزاعی می شمارند؛ و می گویند: اولین اقوام انسانی، تفکر را نه با کمک مفاهیم و تصورات، بلکه با تصاویر شاعرانه انجام می دادند. مطالب خود را به صورت داستان نقل می کردند؛ و با خط هیرو گلیف می نوشتند. (هیرو گلیف به حروفی گفته می‌شود که با کشیدن تصویرهایی از جانوران و اشیاءپدید آمده باشند.)

به اذعان یک زندانی سیاسی رژیم پهلوی ((یک مطالعه روی زندانی های مارکسیست در رژیم شاه، نشان می دهد که اکثر آن ها، علل گرایش فکری شان به مارکسیسم [صرف نظر از دلایل اجتماعی و اقتصادی و...]، نـه مطالعات فلسفی و ایدئولوژیک، بلکه مطالعه ی آثار هنری مارکسیستی بوده است. برای مثال، تقریباً همه ی آن ها، کتاب((مادر)) نوشته ی ماکسیم گورکی را مطالعه کرده اند. در حالی که ((اصول فلسفه)) و دیگر کتاب های[پایه ی] ماتریالیستی را، عده ی قلیلی از آن ها خوانده اند.))

شاهنامه خوانی، گونه ای دیگر از داستان‌گویی بود؛ که از همان زمان زندگانی فردوسی، در بخش هایی از ایران رواج یافت‌؛ و به تدریج، به سایر نقاط کشور نیز گسترش پیدا کرد. این کار، از عهد صفوی و با تأسیس و رواج قهوه خانه ها، به بخشی ثابت از برنامه های جنبی و پرطرفدار این مراکزِ تجمعِ عمومی تبدیل شد؛ و حتی تا دهه ی 1350 خورشیدی نیز، در قهوه خانه های بزرگ و پر رونق کشور، رایج بود. به نوشته ی برتلس، ((تا همین چندی پیش [از استیلای رژیم کمونیستی بر روسیه] نقل نقالان دوره گرد، در چاپخانه های سمرقند، تاشکند و دیگر شهر های آسیای میانه، همین داستان های شیرین شاهنامه، هم به تاجیکی و هم به ازبکی بوده است.))

محکم ترین دلیل بر ریشه دار بودن علاقه ی انسان ها به قالب داستان، کتاب آسمانی ما، ((قرآن مجید)) است؛ که ده ها قصه و تمثیل زیبا و آموزنده، در آن به چشم می خورد. حتی شاید بتوان گفت که بخش اعظم کتب آسمانی را،قصص و تمثیل ها تشکیل می دهد. در میان سخنان پیامبر گرامی اسلام(ص) و ائمه(ع) نیز، به وفور به تمثیل های جالب و زیبا بر می خوریم.