.
بسم الله...
سخن مرکزی کتاب، «تأثیر اینترنت بر جنبش های اجتماعی» است و اینکه پخش ویروسی افکار فقط با اینترنت میسر است. هرچند کاستلز چهارچوب نظری خوبی را برای جنبش های اجتماعی قرن اخیر ارائه می‌دهد؛ فضا (اینترنت) و مکان را مکمل هم می‌داند؛ معناسازی را که درواقع تفاوت جنبشهای جدید و کلاسیک هستند را در نظر می‌گیرد.
اما کاستلز، عملاً با بزرگنمایی نقش و سهم رسانه، تقلیل‌گرایی می‌کند. مثلاً با تشریح سهم اینترنت در انقلاب مصر، این دگرگونی را محصول اینترنت می داند. در حالی که فقط ۲۶ درصد جمعیت مصری به اینترنت دسترسی داشتند و از این میان تنها ۱۳ درصد کاربران فیس بوک بودند و کاستلز سهم ارتباط چهره به چهره را دست کم، و سایر منطق های روابط اجتماعی (مثل نقش مذهب و اعتقادات مردم ) را نادیده میگیرد.

پ.ن۱: یه اعتقادی هم داره در دستیابی و تحقق دموکراسی، با عنوان "جامعه بی رهبر" که اصلا به نظرم شدنی نیست. حتی تو مثالهای خودش نقض کرده ولی بهش پایبنده 😏 
پ.ن۲: دوتا مقالۀ خوب در نقد کتاب از آقای بهروز گرانپایه و سلامان صادقی‌زاده هست. میتونید مطالعه ش کنید.
        

          کتاب به بررسی نقش جنبش های شبکه ای شده به کمک اینترنت در نقاط مختلف جهان میپردازد. از تونس که محل ترکیدن چاشنی تحولات موسوم به بهار عربی بود آغاز میکند و به مصر و ایسلند و اسپانیا میرود و نهایتا در وال استریت سفر را به پایان میرساند:
...
 "هنگامی که نیویورکی ها در ۱۷ سپتامبر ۲۰۱۱ فضاهای عمومی اطراف وال استریت را اشغال کردند، نام نخستین اردوگاه خود را «میدان تحرير» گذاشتند، همان طور که اشغالگران میدان کاتالونیا در بارسلونا این کار را کرده بودند."

همان طور که از نام این کشورها مشخص است هدف کتاب بررسی واکنش مردم جهان به شکاف درآمدی بین فقیر و غنی است که در همه جای جهان مصداق دارد و ظاهرا کتاب توما پیکتی هم بر آن صحه میگذارد البته من هنوز سرمایه در قرن بیست و یکم را نخوانده ام. اما این کتاب نشان میدهد چطور تحصیلکرده های بی کار با درآمد پایین در برابر سوداگری بانکها شورش میکنند چه در مصر (که بعد از کمپ دیوید کاملا با سیاست درهای باز اداره شده و برای آشنایی با آن میتوانید رمان کوتاه و خواندنی نجیب محفوظ به نام "روز قتل رئیس جمهور" را بخوانید) چه در وال استریت:
"کسانی که در تونس جنبش را آغاز کردند و فعال ترین نقش را در اعتراضات داشتند عمدتا جوانان تحصیل کرده ی بیکار بودند. در واقع در حالی که نرخ بیکاری در تونس 13/3 درصد بود، بین فارغ التحصیلان دانشگاهی به 21/1 درصد می رسید. این ترکیب تحصیلات و فقدان فرصت های شغلی، زمینی بارور برای شورش در تونس و دیگر کشورهای عربی بود."

 "فقر گسترده و تنزل سطح زندگی طبقه متوسطی که به طور فزاینده‌ای تحصیل کرده می شد، بسیاری از جوانان مصر را برانگیخت تا به اسلام گرایی، هم در روایت میانه رو و هم تندرو آن، روی آورند. انتخابات یک ترفند نمایشی برای راضی کردن متحدان غربی جدید حکومت شناخته می شد اما هر وقت که نامزدهای مستقل (اسلام گرا و سکولار) موفقیتی در این انتخابات کسب می کردند یا از مقام خود عزل می شدند و یا صدا و رأیشان به شدت محدود می شد."


و اما این جنبشهای شبکه ای شده لااقل دو ویژگی مهم متشترک دارند. اول این که از اشغال فضای سایبری به اشغال فضای شهری می رسند و دوم این که به دموکراسی بر اساس نمایندگی بدبین هستند و بنابراین میخواهند خودشان مجددا دموکراسی تازه ای اختراع کنند پس باید بسیار با هم بحث و گفتگو کنند:
 "پس از پایان تظاهرات در مادرید، تعدادی از معترضان به میدان پوئرتا دل سول که نمادی ترین میدان شهر بود رفتند و شب را در هوای مطبوع آنجا گذراندند تا به بحث درباره ی معنای دموکراسی واقعی بپردازند. آنجا بود که تصمیم گرفتند تا هنگامی که درباره ی معنای دموکراسی واقعی به اجماعی دست نیافته اند میدان پوئرتا دل سول را ترک نکنند. فرایند دست یابی به اجماع بسیار طولانی شد."

 "جنبش ضدسرمایه داری اسپانیا: جنبش بی رهبر تحت رهبری مجمعها

هیچ تصميم رسمی ای در کار نبود، اما از آغاز همگان موافقت کرده بودند که جنبش هیچ رهبری نخواهد داشت، چه محلی و چه ملی. به همین دلیل حتى - سخنگویان جنبش نیز به رسمیت شناخته نشده بودند. هر کس خود را نمایندگی می کرد و نه هیچ کس دیگر را. این امر رسانه ها را به شدت عصبی می کرد زیرا - چهره های برجسته، در هر کنش جمعی، عناصر ضروری در شیوه ی روایتگری رسانه ها هستند."

 "اشغال وال استریت: این جنبش در اینترنت زاده شد، توسط اینترنت پخش شد و حضورش را در اینترنت حفظ کرد، چنان که بیشتر اشغالها وب سایت ها و گروه های ویژه و دیگر شبکه های اجتماعی خاص خودشان را ایجاد کردند.
اما در عین حال، شکل مادی وجود جنبش همان اشغال فضای عمومی بود. فضایی که در آن معترضان می توانستند گرد هم آیند و اجتماعی فراسوی تفاوتهایشان تشکیل دهند. فضایی برای معاشرت و فضایی برای بحث..."

 "دشواری ارزیابی جنبش اشغال وال استریت به سبب فقدان خواسته های دقیقی بود که بتوان به آنها دست یافت یا درباره ی آنها مذاکره کرد. در هنگام انتشار نخستین فراخوان راهپیمایی، یک خواسته ی مشخص وجود داشت و آن ایجاد یک کمیسیون در ریاست جمهوری برای تصویب استقلال حکومت از وال استریت بود. در واقع، مدیران سابق وال استریت در پست های کلیدی کابینه های همه ی رؤسای جمهور اخیر از جمله اوباما حضور داشته اند."

 "تلاش هایی برای فشار بر بانک های بزرگ با استفاده از قدرت مشتریان صورت گرفت که از آن جمله ابتکار «روز انتقال بانک» بود. این ابتکار در ادامه ی کارزارهایی بود که افراد و نهادها را تشویق می کرد سرمایه ی خود را از بزرگترین بانک های وال استریت بیرون بکشند و به نهادهای مالی محلی و اتحادیه های اعتباری غیر انتفاعی منتقل کنند. از جمله ی این کارزارها «پولت را جابجا کن» و جنبش روز ولنتاین با نام «با بانکت قطع رابطه کن» ۲۰۱۰ بود."


مهم ترین نقد من به این کتاب خوش بینی گاها مبتذل نویسنده به اینترنت است. تا جایی که درباره تاثیر مثبت اینترنت در زندگی بشر این گونه مینویسد:
 "استفاده از اینترنت از طریق افزایش احساس امنیت، آزادی شخصی و تأثیر گذاری، مردم را قدرتمند می کند. اینها همان احساساتی هستند که تأثیری مثبت بر بهزیستی شخصی دارند. این تأثیر به ویژه برای افراد با درآمد پایین تر و شایستگی های کمتر، مردم جهان در حال توسعه و زنان، مثبت است. به نظر می رسد قدرت مندی، خودمختاری و معاشرت پذیری فزونی یافته، ارتباط تنگاتنگی با عملکرد شبکه بندی مداوم در اینترنت دارد."

میدانیم که واقعا این طور نیست و برای این که کمی فیلسوفانه به ماهیت اینترنت بنگرید من کتاب "اینترنت ما: اطلاعات زیاد و فهم کم در عصر کلان داده" را پیشنهاد میکنم تا ببینید اینترنت جدا از این که مفاهیم فکری مهمی مثل "صدق" را در معرض تهدید قرار داده بسیار هم قابل سوءاستفاده توسط قدرتهاست
امتیاز اصلی ام 1/5 است
        

          
فهم جامعه شبکه‌ای؛
چرا تعریف جنبش‌های اجتماعی برای ناظران سخت شده‌است؟

چندین دهه از ورود به عصر اینترنت می‌گذرد و بشر در آستای ورود به عصر هوش مصنوعی(AI) است. همه‌گیریِ بحث از مدل زبانی جدید شرکت Open AI خود نشانه‌ای از اهمیت این مباحث برای عامه مردم است. در علوم اجتماعی یکی از مسائل پربسامد، بحث از چرایی و چگونگی به وجود آمدن جنبش‌های اجتماعی است. جنبش‌های بهار عربی، انقلاب «ظروف آشپزخانه» در ایسلند، جنبش تسخیر وال استریت در آمریکا و چندین مثال دیگر، از اولین نمودهای برهمکنش جنبش‌های اجتماعی و عصر اینترنت است. اهمیت و اثرگذاری توئیتر در اتفاقات پس از انتخابات سال 2009 ایران نیز، مثالی از اولین جنبش‌های عصر فضای مجازی است که ظهور و بروز گسترده داشته‌است. اما تحلیل‌های آماری و نظریه‌های داده‌بنیادِ(نک پانوشت‌1) کمی را در میان نوشته‌های فارسی می‌توان یافت که سعی در فهم جنبش‌های دوران جدید داشته‌باشد.

اهمیت کتاب «شبکه‌های خشم و امید» نوشته‌ی مانوئل کاستلز، در فضل تقدم آن است. کاستلز که سالیانی در مباحث مرتبط با اقتضائات و وضعیت‌های اجتماعی، در عصر شبکه‌ای به تحقیق و پژوهش پرداخته است، در این کتاب که در سال 2012 چاپ شده‌است، سعی می‌کند جنبش‌های بهار عربی، انقلابِ اصلاحی ایسلند و جنبش خشمگین‌ها در اسپانیا و... را مبتنی بر دیدگاهِ اهمیت فضاهای شبکه‌ای توضیح دهد.  نویسنده کتاب شبکه‌های خشم و امید، در فصل‌های پایانی کتاب، سعی می‌کند ویژگی‌های مشترک جنبش‌های عصر اینترنت را در چند عنوان جمع‌بندی کند. 
ویژگی‌های جنبش‌های اجتماعی شبکه‌ای شده بدین شرح است:

1) این جنبش‌های در اشکال مختلف شبکه‌ای هستند. از ضرورت این جنبش‌های شبکه‌ای شده، تمرکززدافی شدن آنها است و تقریبا برای هیچ‌کدام نمی‌توان رهبری واحد را شناسایی کرد. طبق نظریات و اقوال سنتی در بحث از جنبش‌های اجتماعی، وجود یک ایدئولوژی واحد و رهبر مشخص از وجوه تمایز جنبش اجتماعی از شورش و طغیان اجتماعی است، اما با این فرض هیچ‌کدام از حرکت‌های اجتماعی بزرگ که نامشان در پاراگراف اول این نوشته آمده‌است را نمی‌توان ذیل جنبش‌های اجتماعی طبقه‌بندی کرد. گویی تصلب تعریف کلاسیک از جنبش، باعث می‌شود در عصر اینترنت بنا بر ماهیت آن نتوان هیچ‌گاه دیگر جنبش اجتماعی داشت.
2) از ضروریات جنبش اجتماعی مبتنی بر فضای مجازی، اشغال فضای شهری می‌باشد. این اشغال جنبش را رؤیت پذیر پذیر می‌کند.
3) این جنبش‌ها در عین حال که محلی‌اند وجهی جهانی نیز دارد. زیرا در عصر اینترنت اهمیت مرزهای سیاسی در انتقال اطلاعات بسیار کم شده‌است. برای مثال در همین کتاب نویسنده بیان می‌کند که جنبش خشمگین‌ها در اسپانیا و تسخیر وال استریت در آمریکا، به صورت مشهود از بهار عربی ایده‌برداری کرده بودند.
4) این جنبش‌ها خودجوش اند و معمولا بر اثر اخگر خشم و هیجان شعله‌ور می‌شوند.( مانند خودسوزی تأثر برانگیز سیدی بوزید در تونس یا مرگ درناک مهسا (ژینا) امینی در ایران که شعله اعتراضات فروخورده جامعه را برافروختند.)
5) در این جنبش‌ها قدرت تصاویر بسیار بالا است.
6) این جنبش‌ها به تبعیت از منطق شبکه‌های اینترنتی، پخش ویروسی دارند.(نک پانوشت2) 

وجه تمایز گفته‌های کاستلز در این کتاب با دیگر نظریات انقلاب و جنبش اجتماعی که در علوم اجتماعی موجود بوده‌اند این است که کاستلز سعی می‌کند نشان دهد که عصر اینترنت ماهیتی متفاوت با دوران گذشته دارد. برای مثال دکتر بشیریه در کتاب کوتاه و مختصرِ «از بحران تا فروپاشی(1394)» با توجه به بافت و ساختارهای سیاسی و اقتصادی کشورها سعی می‌کند جنبش‌های اجتماعی را صورت‌بندی بکند. برای مثال این تفاوت را به صورت فاحش می‌توان در موارد مشترک هر دو بررسی مشاهده کرد. تونس، مصر، اسپانیا و جنبش وال‌استریت آمریکا در هر دوی این مطالعات مورد بررسی قرار گرفته‌اند که مقایسه تطبیقی تمام این نمونه‌ها از حوصله این مختصر خارج است اما برای مثال دکتر بشیریه در بررسی خود از جنبش تسخیر وال استریت، به صورت کامل به بررسی آمارهای اقتصادی و رفتارهای سیاست‌مداران می‌پردازد و هیچ نمودی از اهمیت شبکه‌های اجتماعی در آن جنبش را نمی‌توان یافت. در موردی دکتر بشیریه ویژگی متکثر بودن شوراهای عمومی در این جنبش و رهبر مشخص نداشتن آن را علت ناپایداری و عدم تاثیرگذاری آن می‌دانند. البته کاستلز نیز در نوشته‌ خود به این مورد اشاره می‌کند اما وی این رخداد را ویژگی و ذات این جنبش می‌داند، که نباید و نمی‌تواند رهبریت متمرکز داشته‌باشد، هم با این عارضه به صورت همدلانه‌تری برخورد می‌کند. «فرایند همان پیام است.» نمودی از این است که همین ساختار شورایی در جنبش وال استریت، پیام مد نظر جمعی مهم از کنش‌گران آن بوده‌است. بحث از اهمیت و نحوه فهم جنبش‌های عصر رسانه‌های اجتماعی، همچنان ادامه دارد.


پانوشت1:  Grounded Theory  (GT) در این نوع تحقیقات، پژوهشگر پیشاپیش فرضیه‌ای مطرح نمی‌کند و مبتنی بر نظریات مسبوق به سابقه سخن نمی‌گوید، بلکه با جمع‌آوری داده‌ها و تحلیل آنها به نظریه می‌رسد. 
پا نوشت2:  البته در بحث از اپیدمی و گسترش ایده‌ها، گفته‌ها و انتظارات پژوهش‌های خوبی ا نجام شده‌است برای مثال نک شیلر رابرت جی. (1399). اقتصاد روایی. (زرگریان سعید, Trans.). آموحته.

پی‌نوشت: این متن رو چند وقت پیش برای جایی نوشته‌بودم و الان با اندکی تلخیص، ساده‌سازی و حذف برخی ارجاعات، اینجا منتشر می‌کنم.