یادداشت ‌ سید امیرحسین هاشمی

        
فهم جامعه شبکه‌ای؛
چرا تعریف جنبش‌های اجتماعی برای ناظران سخت شده‌است؟

چندین دهه از ورود به عصر اینترنت می‌گذرد و بشر در آستای ورود به عصر هوش مصنوعی(AI) است. همه‌گیریِ بحث از مدل زبانی جدید شرکت Open AI خود نشانه‌ای از اهمیت این مباحث برای عامه مردم است. در علوم اجتماعی یکی از مسائل پربسامد، بحث از چرایی و چگونگی به وجود آمدن جنبش‌های اجتماعی است. جنبش‌های بهار عربی، انقلاب «ظروف آشپزخانه» در ایسلند، جنبش تسخیر وال استریت در آمریکا و چندین مثال دیگر، از اولین نمودهای برهمکنش جنبش‌های اجتماعی و عصر اینترنت است. اهمیت و اثرگذاری توئیتر در اتفاقات پس از انتخابات سال 2009 ایران نیز، مثالی از اولین جنبش‌های عصر فضای مجازی است که ظهور و بروز گسترده داشته‌است. اما تحلیل‌های آماری و نظریه‌های داده‌بنیادِ(نک پانوشت‌1) کمی را در میان نوشته‌های فارسی می‌توان یافت که سعی در فهم جنبش‌های دوران جدید داشته‌باشد.

اهمیت کتاب «شبکه‌های خشم و امید» نوشته‌ی مانوئل کاستلز، در فضل تقدم آن است. کاستلز که سالیانی در مباحث مرتبط با اقتضائات و وضعیت‌های اجتماعی، در عصر شبکه‌ای به تحقیق و پژوهش پرداخته است، در این کتاب که در سال 2012 چاپ شده‌است، سعی می‌کند جنبش‌های بهار عربی، انقلابِ اصلاحی ایسلند و جنبش خشمگین‌ها در اسپانیا و... را مبتنی بر دیدگاهِ اهمیت فضاهای شبکه‌ای توضیح دهد.  نویسنده کتاب شبکه‌های خشم و امید، در فصل‌های پایانی کتاب، سعی می‌کند ویژگی‌های مشترک جنبش‌های عصر اینترنت را در چند عنوان جمع‌بندی کند. 
ویژگی‌های جنبش‌های اجتماعی شبکه‌ای شده بدین شرح است:

1) این جنبش‌های در اشکال مختلف شبکه‌ای هستند. از ضرورت این جنبش‌های شبکه‌ای شده، تمرکززدافی شدن آنها است و تقریبا برای هیچ‌کدام نمی‌توان رهبری واحد را شناسایی کرد. طبق نظریات و اقوال سنتی در بحث از جنبش‌های اجتماعی، وجود یک ایدئولوژی واحد و رهبر مشخص از وجوه تمایز جنبش اجتماعی از شورش و طغیان اجتماعی است، اما با این فرض هیچ‌کدام از حرکت‌های اجتماعی بزرگ که نامشان در پاراگراف اول این نوشته آمده‌است را نمی‌توان ذیل جنبش‌های اجتماعی طبقه‌بندی کرد. گویی تصلب تعریف کلاسیک از جنبش، باعث می‌شود در عصر اینترنت بنا بر ماهیت آن نتوان هیچ‌گاه دیگر جنبش اجتماعی داشت.
2) از ضروریات جنبش اجتماعی مبتنی بر فضای مجازی، اشغال فضای شهری می‌باشد. این اشغال جنبش را رؤیت پذیر پذیر می‌کند.
3) این جنبش‌ها در عین حال که محلی‌اند وجهی جهانی نیز دارد. زیرا در عصر اینترنت اهمیت مرزهای سیاسی در انتقال اطلاعات بسیار کم شده‌است. برای مثال در همین کتاب نویسنده بیان می‌کند که جنبش خشمگین‌ها در اسپانیا و تسخیر وال استریت در آمریکا، به صورت مشهود از بهار عربی ایده‌برداری کرده بودند.
4) این جنبش‌ها خودجوش اند و معمولا بر اثر اخگر خشم و هیجان شعله‌ور می‌شوند.( مانند خودسوزی تأثر برانگیز سیدی بوزید در تونس یا مرگ درناک مهسا (ژینا) امینی در ایران که شعله اعتراضات فروخورده جامعه را برافروختند.)
5) در این جنبش‌ها قدرت تصاویر بسیار بالا است.
6) این جنبش‌ها به تبعیت از منطق شبکه‌های اینترنتی، پخش ویروسی دارند.(نک پانوشت2) 

وجه تمایز گفته‌های کاستلز در این کتاب با دیگر نظریات انقلاب و جنبش اجتماعی که در علوم اجتماعی موجود بوده‌اند این است که کاستلز سعی می‌کند نشان دهد که عصر اینترنت ماهیتی متفاوت با دوران گذشته دارد. برای مثال دکتر بشیریه در کتاب کوتاه و مختصرِ «از بحران تا فروپاشی(1394)» با توجه به بافت و ساختارهای سیاسی و اقتصادی کشورها سعی می‌کند جنبش‌های اجتماعی را صورت‌بندی بکند. برای مثال این تفاوت را به صورت فاحش می‌توان در موارد مشترک هر دو بررسی مشاهده کرد. تونس، مصر، اسپانیا و جنبش وال‌استریت آمریکا در هر دوی این مطالعات مورد بررسی قرار گرفته‌اند که مقایسه تطبیقی تمام این نمونه‌ها از حوصله این مختصر خارج است اما برای مثال دکتر بشیریه در بررسی خود از جنبش تسخیر وال استریت، به صورت کامل به بررسی آمارهای اقتصادی و رفتارهای سیاست‌مداران می‌پردازد و هیچ نمودی از اهمیت شبکه‌های اجتماعی در آن جنبش را نمی‌توان یافت. در موردی دکتر بشیریه ویژگی متکثر بودن شوراهای عمومی در این جنبش و رهبر مشخص نداشتن آن را علت ناپایداری و عدم تاثیرگذاری آن می‌دانند. البته کاستلز نیز در نوشته‌ خود به این مورد اشاره می‌کند اما وی این رخداد را ویژگی و ذات این جنبش می‌داند، که نباید و نمی‌تواند رهبریت متمرکز داشته‌باشد، هم با این عارضه به صورت همدلانه‌تری برخورد می‌کند. «فرایند همان پیام است.» نمودی از این است که همین ساختار شورایی در جنبش وال استریت، پیام مد نظر جمعی مهم از کنش‌گران آن بوده‌است. بحث از اهمیت و نحوه فهم جنبش‌های عصر رسانه‌های اجتماعی، همچنان ادامه دارد.


پانوشت1:  Grounded Theory  (GT) در این نوع تحقیقات، پژوهشگر پیشاپیش فرضیه‌ای مطرح نمی‌کند و مبتنی بر نظریات مسبوق به سابقه سخن نمی‌گوید، بلکه با جمع‌آوری داده‌ها و تحلیل آنها به نظریه می‌رسد. 
پا نوشت2:  البته در بحث از اپیدمی و گسترش ایده‌ها، گفته‌ها و انتظارات پژوهش‌های خوبی ا نجام شده‌است برای مثال نک شیلر رابرت جی. (1399). اقتصاد روایی. (زرگریان سعید, Trans.). آموحته.

پی‌نوشت: این متن رو چند وقت پیش برای جایی نوشته‌بودم و الان با اندکی تلخیص، ساده‌سازی و حذف برخی ارجاعات، اینجا منتشر می‌کنم.