یادداشت‌های محمّد صالحی بابادی (127)

          فرصتی دست داد تا بتوانم این کتاب وزین را مطالعه کنم. دعای هفتم صحیفۀ سجّادیّه از دعاهای رایج در زمان همه‌گیری ویروس کرونا بود. در آن زمان، این دعا را بدون آنکه شرحی از آن مطالعه کنم، می‌خواندم؛ ولی با مطالعۀ این کتاب، توانستم متوجّه شوم که چه معارف عمیقی در این دعای کوتاه نهفته است. نمی‌توانم ادّعا کنم که معارفِ عمیق این دعا را ادراک کرده‌ام؛ ولی حدّاقل می‌توانم بگویم این را متوجّه شده‌ام که معارفی ژرف در این دعا نهفته شده (هرچند کسی همچون من، عُمقِ این متن را متوجّه نشود).
نویسندۀ محترم در این کتاب، تلاش دارد که معارفی که در این دعا وجود دارد و بر آن‌ها تأکید شده را به مخاطب نشان دهد. از این جهت، معارف اعتقادی و اخلاقی عمیقی در این دعا وجود دارد؛ از جمله در بارۀ توحید و رابطه با خدا و نحوۀ نیایش با او.
به نظر می‌رسد این کتاب می‌تواند نمونۀ خوبی باشد برای اینکه به دیگران نشان دهیم در ادعیّۀ گران‌قدرِ ما، چه معارف والایی نهفته است. به امید آنکه به مرور، بیشتر با ادعیه و معارفِ موجود در آن‌ها آشنا شویم.
        

          موضوع این کتاب برای نگارندۀ این یادداشت، بسیار جالب بود؛ امّا نکته‌هایی دربارۀ این کتاب در خاطر دارم که شایسته است تذکّر دهم:
۱. متأسّفانه این کتاب غالباً بر منابع دستِ اوّل تکیه ندارد و نقل‌هایش غیر مستقیم است. در پژوهش‌های علمی، شایسته است نویسنده تا جایی که می‌تواند، به منابع دستِ اوّل مراجعه کند؛ مثلاً اگر می‌خواهد سخنِ عالِمی را نقل کند، به کتاب خودِ آن عالِم مراجعه کند و ارجاع دهد، نه آنکه سخن آن عالِم را از کتابِ شخصی دیگر نقل کند.
۲. تمرکز کتاب، معمولاً بر عالمان و فقیهان است. البتّه، نام کتاب نیز تاریخ سیاسی تشیّع است و متناسب با کتاب، همین است که به وضعیّت حکومت‌ها و سردمداران تشیّع (علما) توجّه شود؛ امّا به‌نظر می‌رسد شایسته آن است که به وضع اجتماعی مردم شیعه و نحوۀ تعامل آنان نیز با حکومت‌ها بیشتر اشاره شود.
        

          قصد داشتم این کتاب را در ایّام فاطمیّه مطالعه کنم. به‌جهت برنامه‌هایی که در آن زمان برایم پیش آمد، مطالعۀ این کتاب هم دچار تأخیر شد. امروز توانستم فرصتی برای مطالعۀ این کتاب کنار بگذارم.
همان‌گونه که از نام این کتاب پیداست، این کتاب بر فعّالیّت‌های حضرت زهرا(س) پس از درگذشت پیامبر(ص) تأکید دارد. برای به‌دست آوردن تحلیلی صحیح از ماجراهای آن زمان، نویسنده تنها به ذکر وقایع بسنده نکرده، بلکه نگاهی به گروه‌های موجود در جامعۀ اسلامیِ پس از پیامبر(ص) دارد. نویسنده از سویی نگاه به اهداف حرکت حضرت زهرا(س) دارد و از سوی دیگر، نگاهی به عوامل دشمنی بعضی از گروه‌های آن زمان، با حضرت زهرا(س).
مسئلۀ دیگری که نویسنده گاهی به آن گریزی می‌زند، علّتِ تفاوت ظاهری در عملکرد حضرت زهرا(س) و امیرالمؤمنین(ع) است که باعث شبهه در ذهن بعضی از افراد شده.
در فصل پنجم (فصل یکی مانده به آخرِ کتاب)، نویسنده عنصر مظلومیّت و جایگاه آن در نگاه مذهب تشیّع را بررسی می‌کند. در نگاه وی، مظلومیّت عنصری است که حضرت زهرا(س) در حرکت خویش از آن استفاده کرده.
در فصل ششم که فصل نهایی کتاب است، نویسنده به نقد و بررسی بعضی از احادیث معروف دربارۀ فضائل حضرت زهرا(س) گریز زده. بعضی از این احادیث، بسیار معروف هستند؛ ولی از نگاه نویسنده، این احادیث دچار اشکال محتوایی هستند و احتمال زیادی وجود دارد که این احادیث، ساخته و پرداختۀ دست‌هایی باشد که قصد داشتند حرکت حضرت زهرا(س) را ضعیف کنند.
مطالعۀ این کتاب را به افرادِ علاقه‌مند به تاریخ اسلام و سیرۀ معصومان و تاریخ تحلیلی توصیه می‌کنم.
        

          این کتاب، شاملِ پنج رساله می‌شود (برعکس آنچه که در پشت کتاب نوشته شده که از چهار رساله تشکیل شده). یک رساله شاملِ پاسخ شیخ مفید به پرسش‌هایی است که برای وی فرستاده شده و این پرسش‌ها، رنگ و بوی مهدویّت داشته. چهار رسالۀ دیگر، در بخش دوم کتاب ذکر شده و آن‌ها نیز دربارۀ امام زمان(عج) هستند.
آنچه دربارۀ کتاب به ذهن می‌آید، آن است که شیخ مفید با استفاده از دلیل و استدلال و با دوری از فحش و دشنام، به خوبی توانسته در مسئلۀ مهدویّت از عقیدۀ تشیّع دفاع کند و به نظر می‌رسد امروزه نیز به این روش احتیاج زیادی وجود دارد، برعکس آنکه بعضی از افراد اوجِ تلاش خویش را در این خرج کرده‌اند که به مخالفان مذهبی خویش فحش و دشنام دهند.
از نظر چاپ، اشکال‌هایی به این نسخه وارد است؛ از جمله آنکه برای بعضی از احادیث، منبعی در پاورقی ذکر نشده و شایسته بود که دست‌اندرکاران، به این اهتمام ورزند. نکتۀ خیلی منفی در این کتاب، آن است که هیچ فهرستی از منابع در پایان کتاب درج نشده!
نگارندۀ این یادداشت امیدوار است که این اشکالات در چاپ‌های بعدی اصلاح شود. إن‌شاءاللّٰه.
        

          چند سال پیش این کتاب را مطالعه کردم و فراموش کردم که مطالعه‌اش را در اینجا ثبت کنم.
از جمله کتاب‌های بسیار خوبی که دربارۀ تاریخ قیام سید الشهدا(ع) می‌شناسم، کتاب تاریخ قیام و مقتل جامع سید الشهدا(ع) است که انتشارات مؤسّسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) آن را چاپ کرده. از آنجا که حجم مقتل جامع بسیار زیاد است، این کتاب به‌عنوان گزیده‌ای از آن چاپ شده و به افرادی که به هر علّت نمی‌توانند کتاب اصلی را مطالعه کنند، توصیه می‌شود که مطالعۀ گزیده را از دست ندهند.
مطالعۀ این کتاب را به علاقه‌مندان به تاریخ عاشورا و اسلام توصیه می‌کنم.
        

          این جلد، ادامه‌آی بر جلد اوّلِ کتاب است و ادامۀ مباحث، از تاریخِ بعد از شهادت امام حسین(ع) در آن قرار دارد. پس از پایان نقل تاریخی قیام امام حسین(ع)، مسائلی از جمله تاریخچۀ عزاداری برای امام حسین(ع) و شهدای کربلا قرار داده شده که بحث ارزشمندی است. پایان‌بخشِ کتاب، زندگی‌نامۀ شهدای کربلا است.
در ادامۀ جلدِ نخست این مجموعه، مطالعۀ این کتاب را نیز به علاقه‌مندان به تاریخ اسلام و تاریخ تشیّع و تاریخ عاشورا معرّفی می‌کنم.
        

          در یکی از آخر هفته‌ها فرصتی مهیّا شد که این کتاب را مطالعه کنم.از مقتل‌های پژوهشیِ خوبی که می‌شناسم، می‌توانم به این مقتل در کنار «شهادت‌نامۀ امام حسین» چاپ دارالحدیث اشاره کنم.
این کتاب، محصول کار جمعی گروهی از تاریخ‌پژوهان است که طیِ نزدیک به یک دهه کار تحقیقی برای به سرانجام رساندن این مقتل انجام دادند. در این مقتل، هم به مسائل تحلیلی پرداخته شده، هم به ذکر تاریخ. از جمله مسائل تحلیلی‌ای که بدان پرداخته شده، می‌توان به فلسفۀ قیام امام حسین(ع) اشاره کرد که در این زمینه، به شکل مفصَّل به بیان نظرات گوناگون و بررسی آن‌ها پرداخته شده.
مطالعۀ این کتاب را به افرادِ علاقه‌مند به تاریخ اسلام و تاریخ عاشورا توصیه می‌کنم.
        

          در این کتاب، نویسنده گزیده‌ای از آیات معارفی قرآن را انتخاب کرده و هر کدام را تحت یک عنوان ذکر کرده. بعد از ذکر عنوان و متن آیه، ترجمۀ آن می‌آید و بعد از آن، نوبت به تفسیر آیه به شکل مختصر می‌رسد. نویسنده در تفسیر آیات، هم از مسائل لغوی استفاده کرده، هم آیات دیگر، هم روایات. در میان تفسیر، به نظرات مفسّران دیگر نیز پرداخته می‌شود.
مطالعۀ این کتاب را به علاقه‌مندان به مطالعات قرآنی و کلامی توصیه می‌کنم.
        

          همان‌گونه که از عنوان کتاب پیدا است، این سفرنامه، شرحی بر سفر نویسنده به ژاپن به‌شمار می‌آید.
نویسنده در این کتاب، تنها به ذکر اتّفاقات بسنده نکرده و از نگاه و زاویۀ فکر خویش نیز به تحلیل‌هایی پرداخته. در بخش‌هایی از کتاب، گفت‌وگوهایی از نویسنده یا دیگران با ژاپن دربارۀ آمریکا و نگاه ژاپنی‌ها به آمریکا وجود دارد که بسیار ارزشمند است. فکر می‌کنم برای خیلی‌ها این مسئله وجود داشته که ژاپنی‌ها بعد از ظلم‌هایی که آمریکا در حقّ آنان کرده، چه نگاهی به آمریکا دارند.
در این سفرنامه، تنوّعِ بسیاری وجود دارد. هم طنز هست، هم تلخی، هم شیرینی، هم گفت‌وگو و تحلیل، هم وصف اماکن و موزه‌ها.
مطالعۀ این کتاب را به افرادِ علاقه‌مند به کشور ژاپن و تاریخ آن و علاقه‌مندان به مطالعۀ سفرنامه‌ها توصیه می‌کنم.
        

          همان‌گونه که از نام کتاب پیدا است، این کتاب، خلاصه و گزیده‌ای از یک کتاب بزرگ‌تر به نام «پس از غروب» به‌شمار می‌آید.
کتاب از دو جهت محلّ توجّه و شایستۀ مطالعه به‌نظر می‌رسد:
۱. برای تحقیق این کتاب، وقت و انرژی بسیاری مصرف شده و نویسنده در این زمینه زحمت زیادی کشیده.
۲. در میان بازه‌های زمانی متعدّد تاریخ اسلام، نویسنده بر دوره‌ای مهم دست گذاشته: دورۀ پس از رحلت پیامبر(ص) تا پایان عصر زمامداری عثمان. به نظر می‌رسد بعضی از بخش‌های این دورۀ تاریخی، کمتر محلّ توجّه و موشکافی بوده؛ از جمله دورۀ حکومت ابوبکر و عمر بن خطّاب، در حالی که این دوره، دوره‌ای مهم به‌شمار می‌آید و شایسته است برای مطالعۀ آن، وقت و هزینه صرف شود.
مطالعۀ این کتاب را به علاقه‌مندان به تاریخ اسلام و تشیّع، توصیه می‌کنم.
        

          موضوع کتاب، بسیار خوب و مفید است. نویسنده در این کتاب تلاش کرده تاریخ اسلام را با تکیه بر آیات قرآن تفسیر کند. از این جهت، کتاب را می‌توان هم به علاقه‌مندان به مطالعات تاریخی معرّفی کرد، هم به کسانی که علاقه به مطالعات قرآنی و تفسیری دارند.
در کنار این کتاب، توصیه می‌شود کتاب دیگر نویسنده به نام «تاریخ اسلام از منظر قرآن» از همین ناشر نیز مطالعه شود.
        

          نویسنده برای بحث و پژوهش در مسئلۀ فدک، زحمت بسیاری کشیده؛ ولی دو نکته به ذهن این حقیر رسید:
۱. حرکت‌گذاری متون عربی در کتاب، کامل نیست.
۲. در ص ۷۱، نویسنده به منابع دیگر احاله داده؛ ولی در پاورقی، منبع دیگری معرّفی نکرده، حال آنکه روش رایج تا آنجا که نگارندۀ این یادداشت به یاد دارد، هر کس در هنگام احاله دادن به منابع دیگر، به معرّفی بعضی منابع به‌طور مختصر بپردازد.
        

          کتاب دارای یک ایدۀ بسیار پسندیده و کلیدی است و نویسنده در انتخاب ایده، سلیقۀ خوبی به خرج داده و سعی کرده به یکی از مهم‌ترین سؤال‌های زندگی هر انسان پاسخ دهد: فلسفۀ خلقت انسان چیست؟
با وجود آنکه ایدۀ کتاب بسیار مهم و کلیدی است، در کتاب، مشکلاتی دیده می‌شود:
۱. در حرکت‌گذاری متون عربی، اشکال‌های بسیاری دیده می‌شود و ای کاش بازبینی می‌شد.
۲. ای کاش نویسنده با ذکر جملۀ «کُنتُ کَنزاً مَخفِیّاً» (ص ۶۶ کتاب)، به اعتبارسنجی آن نیز می‌پرداخت؛ زیرا این جمله از نظر اعتبار به عنوان یک روایت و حدیث قدسی، به‌غایت محلّ مناقشه و اشکال است. به‌نظر می‌رسد مقتضای یک تحقیق و پژوهش منصفانه، آن است که حداقل روایت‌ها و احادیث کلیدیِ آن، اعتبارسنجی شوند.
۳. برای بعضی از روایت‌هایی که در کتاب ذکر شده، هیچ منفی نگاشته نشده (به عنوان نمونه: ص ۶۶ و ۸۹ و ۹۰ و ۹۵).
        

          این کتاب، همان‌گونه که از نامِ آن پیدا است، کتابی است برای هدایت علمی و تحصیلی طلّاب. نویسنده، در طول زمان با تعداد زیادی از طلبه‌ها برخورد داشته و با سؤالات آنان آشنا است. این کتاب، تلاشی برای پاسخ به سؤالات و دغدغه‌های طلّاب به شمار می‌رود.
از نظر محتوا، این کتاب بسیار غنی است. در این کتاب، می‌توان مباحث بسیار زیادی را یافت؛ مانند روش تدریس، ازدواج، روش تحصیل علوم مختلف، روش مطالعه، و ... . به جهت این فراگیری مباحث درج شده در کتاب، مطالعۀ آن برای طلّاب سودمند به نظر می‌رسد.
در پایان کتاب، پیوستی وجود دارد که حاوی متونی دربارۀ سیرۀ علما است. مطالعۀ این بخش نیز بسیار مفید است و نویسنده در این بخش، تلاش داشته که تنها به خاطرات و ماجراها و قصّه‌های مستند اعتماد کند.
        

          این کتاب، از مجموعه کتاب‌های درسی دانشگاه دارالحدیث هست. نویسنده از افراد نام‌آشنا در بحث مطالعات ادیان هست. این کتاب، مختصری دربارۀ آشنایی با ادیان آسمانی است و برای شروع، منبع خوبی به نظر می‌رسد. می‌توان مطالعات ادیان را با این کتاب آغاز کرد، سپس به سراغ کتاب‌های دیگر در این زمینه رفت، مانند کتاب آشنایی با ادیان بزرگ از استاد حسین توفیقی.
مطالعۀ این کتاب به علاقه‌مندان به مطالعات ادیان، به ویژه آنان که در ابتدای مسیر هستند، توصیه می‌شود.
        

          این کتاب، برای توضیح سیر تطوّر عقاید شیعه و تاریخ تفکّر امامیّه است. بازۀ زمانی‌ای که کتاب به توضیح آن پرداخته، از زمان حضور ائمّه است تا زمان ظهور صفویه. نویسنده به زمان حضور، مکتب بغداد، قرن‌های پنجم و ششم، عصر آمیختگی کلام و فلسفه، و عصر ورود تصوّف پرداخته. در هر عصر نویسنده نیز به بیان عقاید و تفکّرات علمای شاخص امامیّه می‌پردازد. قلم نویسنده روان است و به منابع دسته اوّل مراجعه کرده. از این جهت، برای مطالعات تاریخی و کلامی، مفید است إن‌شاءاللّٰه و به علاقه‌مندان کلام و تاریخ کلام و تاریخ تشیّع توصیه می‌شود.
        

          کتاب خداشناسی فطری، حاوی توضیح برهان فطرت از دیدگاه چند تن از متکلّمان و فیلسوفان معاصر است؛ یعنی: آیت‌اللّٰه شاه‌آبادی، امام خمینی، شهید مطهّری، آیت‌اللّٰه جوادی آملی، و استاد مصباح یزدی.
کتاب تنها شاملِ بیان این تقریرهاست و نویسنده خود به طور مستقل به نقد و بررسی این تقریرها نپرداخته. بری آشنایی ابتدایی با برهان فطرت، می‌تواند مفید باشد؛ ولی به نظر نمی‌رسد کفایت کند. بنابراین، نیاز به مطالعۀ بیشتر وجود دارد.
در پایان، دو نکته:
۱. در ص ۵۸، عنوان این است: «نیمۀ نخست برهان فطرت (صغرا)»، در حالی که ذیل عنوان، کبرا نیز بحث شده. بنابراین، عنوان با متن ناسازگار است.
۲. در پاورقی ص ۶۰ آمده: همان، صص ۲۹ و ۲۸۶. (احتمالاً ۲۸۶-۲۸۹ باشد)
این پاورقی نیاز به اصلاح دارد.
        

          این کتاب، به همّت استاد صادقی کاشانی دربارۀ تاریخ امامیّه نگاشته شده، تا زمان قبل از عصر صفویه. تمرکز این کتاب، بر تنها یک مذهب از مذاهب شیعه بوده، یعنی مذهب امامیّه. بنابراین، قصد این تحقیق، بررسی تاریخ شیعه به معنای عامّش نیست. نویسنده در محتوای کتاب، تسامح به خرج نداده، همان‌گونه که روش رایج وی است.
در پایان، به دو نکته اشاره می‌شود:
۱. در کتاب، خبری از تاریخ امامیّه از زمان امام کاظم(ع) تا امام زمان(عج) نیست و نگارندۀ این یادداشت در هنگام مطالعه، وجه این قضیّه را متوجّه نشد.
۲. در پاورقی‌های فصل‌های دوم و سوم کتاب، متون عربی بعضی از استنادها ذکر شده، در حالی که در جاهای دیگرِ کتاب، خبری از ذکر متن عربی در پاورقی نیست. منطق اینکه در جایی متن عربی پاورقی شود و در جایی نشود، برای نگارندۀ این یادداشت، واضح نشد.
        

          کتاب جانشین پیامبر، پژوهشی دربارۀ مسئلۀ جانشینی پیامبر، همراه با بیان زندگی و سیرۀ امیر المؤمنین علی بن أبی طالب(ع) است. در این کتاب، تاریخ زندگی امیر المؤمنین از هنگام تولّد تا بعد از ماجرای سقیفه به همراه تحقیق‌هایی کلامی وجود دارد؛ مانند بحث دربارۀ حدیث غدیر و حدیث منزلت و مانند آن. مطالعۀ این کتاب برای افراد علاقه‌مند به مسئلۀ ولایت و امامت و زندگی و سیرۀ امیر المؤمنین(ع)، مفید است إن‌شاءاللّٰه.
در پایان، سه نکته تذکّر داده می‌شود:
۱. در این کتاب، بارها از ابن تیمیّه سخن گفته شدهغ ولی اوّلین بار، در پاورقی ۲ صفحۀ ۳۲۳ زندگی‌نامۀ مختصر وی آمده. شایسته بود خیلی پیش از این، زندگی‌نامۀ وی بیان شود، یعنی اوّلین بار که به نام وی اشاره شده.
۲. شایسته بود متون عربی در این کتاب، حرکت‌گذاری شود یا لااقل متن عربی احادیث، این حرکت‌گذاری را به نحو کامل داشته باشند.
۳. عنوان کتاب مبهم است، به گونه‌ای که به نظر می‌رسد قرار است این کتاب، زندگی‌نامۀ امیر المؤمنین از تولّد تا شهادت باشد، در حالی که در کتاب، خبری از ماجراهای زندگی امام علی(ع) بعد از ماجراهای ردّه و مثل آن نیست. شاید عنوان «پژوهشی در جانشینی پیامبر» یا مثل این، عنوان‌های شایسته‌تری می‌بودند.