یادداشت روشنا

        ایوب با چندین بلا، کاندر بلا شد مبتلا
پیوسته این بودش دعا: الصَّبرُ مِفتاحُ الفَرَج
سنایی

❗ یادداشت حاوی خلاصه‌ای از محتوای کتاب است.

«کتاب ایوب» شامل ترجمه‌ای از کتابی با همین نام از عهد عتیق و سپس تفسیرهای قرآنی از این داستان در میان تفاسیر اولیه است. ترجمه‌ی قاسم هاشمی‌نژاد از نثر کهنی استفاده کرده که فهمیدن را برای مخاطب سخت می‌کند. حداقل ترجیح من بر استفاده از زبان و ساختار دستوری ساده‌تر بود.

در حالی که در عهد عتیق مسئله‌ی ایوب، مسئله‌ی شر و جدالی میان خدا و ایوب است، در روایات اسلامی این مسئله صبر است و صحنه‌ی جدال، میان ایوب و شیطان است. یکی دسیسه کرده و دیگری صبر پیشه می‌کند.

حکایت ایوب در کتاب مقدس بسیار عجیب و زیبا است. روزی پسران خدا نزد خدا می‌آیند که در آن میان شیطان هم حضور دارد. بین شیطان و خدا صحبتی درمورد ایوب صورت می‌گیرد و شیطان ادعا می‌کند که ایوب آدم خوبی نیست، فقط نعماتش زیاد است. خداوند به دفاع از ایوب یا به آزمایش او؟ شیطان را بر ایوب مسلط می‌کند. در همین‌جا نقش شیطان به پایان می‌رسد.

مصیبت‌ها بر ایوب باریدن می‌گیرد. ایوب می‌گوید: «یهوه داد. و یهوه گرفت. نام یهوه متبارک باد. و در تمام این‌ها ایوب گناه نکرد و به خدا نسبت ناروا نداد.»
همان‌طور که می‌بینید در دو فصل ابتدایی، تصویر ایوب تصویری است که در روایات مشهور اسلامی هم از او به خاطر داریم. مجسمه‌ی صبر. گویی انسان نیست.

اما در فصل بعدی سه دوست ایوب به دیدن او می‌آیند و از دیدن حال او پریشان شده، می‌گریند. پس از هفته‌ای با هم بودن و سکوت، عاقبت ایوب به سخن آمده خود را نفرین می‌کند. 
«روزی که در آن متولد شدم هلاک شود و شبی که گفتند مردی در رحم قرار گرفت.» 
از این‌جا تصویر ایوب دگرگون می‌شود. ایوب رنج خود را پذیرفته اما به مشکل و گرهی در نظام فکری خود برخورد کرده است. چرا خداوند او را بی‌سبب رنج می‌دهد؟ او که مثل ما از آن‌چه بین خدا و شیطان گذشته خبر ندارد، متوجه نمی‌شود چرا باید خداوند او را به مصیبت‌های مختلف دچار گرداند؟
دوستان ایوب هریک سخن می‌گویند از این‌که لابد ایوب گناه‌کار است و خداوند کسی را بی‌سبب عذاب نمی‌دهد. ایوب از آن سخنان رنجیده، می‌گوید گناهی نکرده است و اگر امکان آن بود که خداوند با هیبتش ایوب را نترسانده، در دادگاهی حضور یابد؛ او توان آن را داشت تا از خود دفاع کند. چرا خداوند بر شریران خشم نگرفته، ناگهان خشمش بر ایوب نازل می‌شود؟
این سخنان از فصل ۳ تا ۳۱ به طول می‌انجامد و منظومه‌ای از شکایات ایوب، خشمش به خداوند، سوالاتش و پاسخ‌های دوستانش را در بر می‌گیرد.
فصل ۳۲ تا ۳۷ ناگهان سخن از دوست چهارمی می‌گوید که تا به حال خبری از او نبود. گویا این فصل‌ها در طی قرون مختلف به عهد عتیق اضافه شده‌اند. این دوست چهارم از قدرت‌های خدا می‌گوید و چیز جدیدی اضافه نمی‌کند.

در فصل ۳۸ اما ناگهان خدا حضور می‌یابد. 
« و خداوند ایوب را از میان گردباد خطاب کرده گفت: کیست که مشورت را از سخنان بی‌علم تاریک می‌سازد؟»
خدا مبارزه‌طلبی ایوب را می‌پذیرد و می‌گوید «الان کمر خود را مثل مرد ببند، زیرا که از تو سوال می‌نمایم پس مرا اعلام نما.»
و از ایوب می‌پرسد. پرسش‌های مختلفی در خلقت، قدرت و حکمت. خدا می‌گوید اگر میدانی جواب بگو و به من یاد بده. ایوب مات و مبهوت مانده، در نهایت می‌گوید:
«من به آنچه نفهمیدم تکلم نمودم. به چیزهایی که فوق عقل من بود و نمی‌دانستم.» 
ایوب با دیدن خدا آرام می‌گیرد. گرچه شاید پاسخ خاصی نگرفته باشد. خدا فقط حکمت و قدرتش را به ایوب یادآور می‌شود. شاید نکته در آن یود که ایوب بفهمد همان‌طور که جواب سوالات خدا درمورد ظرایف خلقت را نمی‌داند، جواب این سوال که چرا خوبان رنج می‌بینند را هم نمی‌داند. 
از آن گذشته همین بس نیست که خداوند با حضورش ایوب را آرام می‌کند که تو برای من مهم هستی و سخنان تو را می‌شنوم؟ شاید ایوب فقط همین را می‌خواست.
«از شنیدن گوش درباره تو شنیده بودم، لیکن الان چشم من تو را می‌بیند.»
خداوند بر سه دوست ایوب خشم می‌گیرد و به آن سه می‌گوید که: «درباره من آنچه راست است مثل بنده‌ام ایوب نگفتید.»
اما مگر سه دوست چه سخنی گفتند؟ جز دفاع از خدا؟ ایوب که در حال شکوه و شکایت بود؟ این هم از رموز داستان است.
در نهایت خداوند هرچه ایوب از دست داده بود را دو برابر به او برمی‌گرداند و داستان به پایان می‌رسد.

همان‌طور که گفته شد در حالی که داستان عهد عتیق بیشتر بر جدال ایوب و خدا متمرکز است، برداشت‌های اسلامی از آن، چرخشی در داستان داشته و بر جدال شیطان و ایوب تمرکز می‌کنند. در این داستان‌ها شیطان سعی می‌کند از هر راهی بر ایوب مسلط شود و در نهایت شکست می‌خورد. خداوند نیز نعمت و عافیت گذشته را به ایوب بازمی‌گرداند.