بریده‌های کتاب بررسی اجمالی نهضتهای اسلامی در صد ساله اخیر

اصلاح اجتماعی یعنی دگرگون ساختن جامعه در جهت مطلوب، و کار پزشک اینچنین نیست. از این رو ارزش کار خدمتگزاران بزرگ را به جرم اینکه در اصلاحات اجتماعی نقشی نداشته‌اند نباید ندیده بگیریم.

اگر اسلام به عنوان یک وسیله و ابزار، کارآمد باشد قطعاً اسلام راستین و اسلام واقعی است، نه هرچه به نام اسلام قالب زده شود. چگونه است که بهره‌‏گیری از هر ابزار و وسیله‌ای تخصص می‌خواهد و بهره‏‌گیری از این وسیله تخصص نمی‌خواهد؟!

هر مصلحی (اصلاح کننده) که موفق شود این چهار اصل را عملی سازد به حداکثر موفقیت نائل آمده است: ۱- افکار و اندیشه‌ها را متوجه اسلام راستین سازد و بدعتها و خرافه‌‏ها را از مغزها بیرون براند. ۲- به زندگی عمومی از نظر تغذیه و مسکن و بهداشت و آموزش و پرورش سامان بخشد. ۳- روابط انسانی انسانها را بر اساس برابری و برادری و احساس اخوّت و همسانی برقرار سازد. ۴- ساخت جامعه را از نظر نظامات و مقررات حاکم طبق الگوی خدایی اسلامی قرار دهد.

پروردگارا! تو مالک دلها و اندیشه‌هایی، دلهای همه در دست توست. ما را بر راه راست ثابت نگه دار و از شرّ نفس امّاره محفوظ بدار.

ارسطو جمله‌ای دارد درباره فلسفه، می‌گوید: «اگر باید فیلسوفی کرد باید فیلسوفی کرد و اگر نباید فیلسوفی کرد باز هم باید فیلسوفی کرد.» توضیح دادم که مقصود ارسطو این است که فلسفه یا درست است و باید آن را تأیید کرد و یا غلط است و باید آن را طرد کرد. اگر درست و قابل تأیید است باید فیلسوف شد و با نوعی فیلسوفی‏گری فلسفه را تأیید کرد، و اگر هم غلط است و طرد شدنی، باز باید فیلسوف شد و فلسفه را آموخت و با نوعی فیلسوفی‏گری فلسفه را نفی و طرد کرد. استاد مطهری، بررسی اجمالی نهضت‌های اسلامی در صدساله اخیر، ص77

هرچند اصلاح اجتماعی جامعه خدمت‏ است اما هر خدمتی لزوماً اصلاح اجتماعی نیست. اختراع داروی سل یا سرطان خدمت است اما اصلاح نیست. پیش بردن علوم، خدمت است اما اصلاح نیست.

امروز هم ما به خواجه نصیر الدین ها ، بوعلی سیناها، ملاصدراها ، شیخ انصاری ها، شیخ بهائی ها، محقق حلی ها و علامه حلی ها احتیاج داریم. اما خواجه نصیر الدین قرن چهاردهم نه خواجه نصیر الدین قرن هفتم، بو علی قرن چهاردهم نه بوعلی قرن چهارم شیخ انصاری قرن چهاردهم نه شیخ انصاری قرن سیزدهم . یعنی همان خواجه نصیر و همان بوعلی و همان شیخ انصاری با همۀ آن مزایای فرهنگی به علاوه اینکه باید به این قرن تعلق داشته باشد و درد این قرن و نیاز این قرن را احساس نماید.

اقبال فلسفه ای دارد که آن را «فلسفه» خودی می نامد. او معتقد است که شرق اسلامی هویت واقعی خود را که هویت اسلامی است از دست داده و باید آن را بازیابد. اقبال معتقد است همانطور که فرد احیاناً دچار تزلزل شخصیت و یا گم کردن شخصیت می‌شود از خود فاصله می گیرد و با خود بیگانه می گردد غیر خود را به جای خود می‌گیرد و به قول مولانا که اقبال سخت مريد و شیفته او وتحت تأثير جاذبه قوى او است « درزمین دیگران خانه می‌سازد و به جای آنکه کار خود کنند کار بیگانه می‌کند جامعه نیز چنین است.

ارسطو جمله‌ای دارد درباره فلسفه، می‌گوید: «اگر باید فیلسوفی کرد باید فیلسوفی کرد و اگر نباید فیلسوفی کرد باز هم باید فیلسوفی کرد.»

و اذا قیلَ لَهُمْ لاتُفْسِدوا فِی الْارْضِ قالوا انَّما نَحْنُ مُصْلِحونَ. الا انَّهُمْ هُمُ الْمُفْسِدونَ وَلکنْ لایشْعُرونَ‏ (سوره بقره ، آیه ۱۱ و ۱۲) هرگاه به آنها گفته شود در زمین فساد مکنید، می‌گویند ما فقط اصلاح‌گرانیم. آگاه باشید که همین‌ها مفسدانند و خود هم به دقت درک نمی‌کنند.

خودسازی بر جامعه سازی مقدم است. علی علیه السلام فرمود : "به خدا سوگند من شما را به هیچ کاری فرمان ندادم مگر آنکه پیش از آنکه فرمان دهم خودم با کار بستم، و از هیچ چیز شما را منع نکردم مگر آنکه پیش از آنکه شما را منع کنم،خودم از آن دوری کردم"

وابستگی دین به سیاست به مفهومی که در بالا طرح شد یعنی مقام قدسی داشتن حکام، اختصاص به جهان تسنن دارد...